नेपालभाषाय् विशुद्ध साहित्य सिर्जना जुइन्ह्यः आपालं महत्वं जाःगु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या जूगु दु । थज्यागु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या मूलत तत्कालीन अभिरुचि व आवश्यकता पूूवंकेत, तथा तत्कालीन जनसाधारणयात छुं उजं सूूचं बीगु नितिं जूगु खनेदु । नापं थज्याःगु रचनात्मक वाङ्गमयं उगु ईया जीवन शैली ,विकास निर्माण चाहना विश्वासया नं जः ह्वलेगु याःगु दु । थन प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमय धकाः नेपालभाषां सिर्जनात्मक साहित्य अर्थात् बाखं प्याखं म्ये आदि रचना जुइ न्ह्यःतकया रचनायात जक कायेगु जुइ । प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमययात निब्वय् थलाः अध्ययन यायेछिं —

पत्र वाङ्गमय (ने.सं १०३–४९३)

ग्रन्थ वाङ्गमय (ने.सं ४९३–९६७)

पत्र वाङ्गमय ( ने.सं १०३–४९३)

पत्र वांगमय धकाः ग्रन्थया रुपय् मखुसे छपौ छपौ यानाः च्वयातःगु वा छपाः छपाः यानाः कियातःगु लिखित पत्र, ताडपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि थुइकेगु जुइ । नेपालभाषाया पत्र वाङ्गमययात नं च्वयातःगु (ताडपत्र, मःभ्वं आदी च्वयातःगु ) व कियातःगु (ल्वहं, सिजः, ली आदिइ कियातःगु ) यानाः निब्वय् थले छिं —

लिखित पत्र (Document)  ने.सं १०३–४९३

उत्कीर्ण पत्र (Inscription) ने.सं २९३—४९३

लिखित पत्र (Document)   

नेपालभाषाया वाङ्मयया शुरुवात लिखित पत्रया रुपया जूगु दु । थ्व लिखित पत्र खँग्वलं लिच्छवीकालया ‘लेख्यदान’ अर्थात् च्वयाबीगु खँयात ध्वाथुइकी । नेपालभाषाय् थज्याःगु पत्र वाङ्गमय — क्रयपत्र, पारितोषिकपत्र, दानपत्र, बन्धकपत्र, गोष्ठीपत्र, टिपोट आदिया रुपय् दु । ने.सं. १५९या क्रयपत्र, ने.सं २११ या बन्धकपत्रय् नेपालभाषायात संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु दु । तर ने.सं २३५ थ्यंकाः नेपालभाषाया स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नं छ्यलेगु जुल । थुकिया दसु ने.सं २३५ या यल उकुवहाः श्री मणिधरजैव महाविहारया आर्य सर्वसंघया नियम परिभाषा पत्र अर्थात् गोष्ठीपत्र खः । आःतकया दुने यलया उकुबहालय् लुयावःगु ने.सं १०३ या लिखित पत्र न्हापांगु खनेदु । थथे नेपालमण्डल दुने पुलांगु झिद्वलं मल्याक लिखित पत्रत लुयावःगु दु । लिखित पत्रया छगूू नमूना —

ने.सं २३५ या लिखित पत्र

नेपालभाषाया थौतक स्यूूगुली दकलय् न्हापांगु लिखित पत्र कथं ने.सं २३५या लिखित पत्रयात कयातःगु दु । थ्व स्वयाः न्ह्यःया लिखित पत्र लुयावःसां नेपालभाषाया वाक्य मखु, छुं खँग्वः संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु लुयावःगु दु । ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व लिखित पत्रय् स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नेपालभाषायात छ्यलाातःगु दु । थुगु इलय् लिखित पत्रयात नां बीगु चलन मदु । उकिं थ्व लिखित पत्रय् थुकियात नियम परिभाषा पत्रिका धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व अभिलेखयात नियम परिभाषा पत्रिका नं धायेगु पायेछि जू धैगु अन्वेषक भाजु काशिनाथ तमोटया धापूू खः । तप्यंक संवत् न्ह्यमब्वसे तत्कालीन प्रचलन कथं आखःयात हे अंक ल्याखं अक्षराङ्क यानातःगु दु गथे — सिद्धि स्वस्ति । सम्वत आ ल ¥ह (२३५) मार्ग कृष्ण चतुर्दशी । श्रीबुमाया श्रीतेग्वल्के श्री सिवदेव संस्कारित श्रीमनिधरजैवमहाविहारार्यसर्वसंघना नियमपरिभाषपत्रिकेयं ।..बन्धुवुविहार हावोया चीवरि मानि २० पद्मभद्र, दानभद्र .. दस मानिका धा मा १० ÷१०..छुं पनक .. धकाः च्वयातःगु दु । थन पत्रिका धाःगु थौंया थें ज्याःगु साहित्यिक पत्रिका मजुसे छु नियम थिति च्वयातःगु लिखित पत्र अर्थात् छपत्र धाःगु खः । थ्व अभिलेख ललितपुरया त्यागः त्वालय् लाःगु जुजु शिवदेवं संस्कार याःगु मणिधरजीव महाविहारया आर्य सर्वसंघया (उगु विहारय् बरेछूपिं व विहारनाप सम्वन्धित भिक्षुपिनिगु नितिं) छुं थिति नियम च्वयातःगु अभिलेख खः । थ्व ने.सं २३५या लिखित पत्र न्हापां ने.सं ११०० स हेमराज शाक्यं यलया उकुबहालय् च्वंगु पुलांपुलांगु अभिलेख अध्ययन यायेगु झ्वलय् मेमेगु लिखित पत्र नापं लुइकादीगु खः । लिपा थ्व अभिलेखयात भाजु काशीनाथ तमोट इयान अलसपपिसं थुकिया बांलाक फोटो कायेगु नापं माइक्रोफिल्म याकादिल (माइक्रोफिल्म नं —ई १४०३÷१३) । थ्व अभिलेखया फोटो थःपिसं अध्ययन यायेगुया नापं मेपिं तत्कालीन विद्वानपिं – धनवज्र वज्राचार्य, डा.कमलप्रकाश मल्लपिंत ब्वंनेत बियादिल । थ्वय्कःपिं फुक्कस्यां बांलाक ब्वनाः थ्व अभिलेख मुक्कं नेपालभाषायागु खः धकाः सार्वजनिक यानादिल । तःगू नेपालभाषाया वाक्य दुथ्यानाच्वंगु थ्व अभिलेखय् नेपालभाषाया आपालं असमापिका क्रिया (तँङ, सेङ) व उकिया रुपावली व कारक प्रत्यय (श्रीतेग्वल्के), लिच्छबी नाप टौल (मानिका, धामा) नं दुथ्यानाच्वंगु दुगुलिं थ्व अभिलेख स्वयाः नं पुलांगु नेपालभाषाया अभिलेख दयेमानि धैगु वय्कः विद्वानपिंसं अनुमान यानादीगु दुसा थ्व ने.सं २३५या अभिलेख भाषिक अध्ययनया निंतिं जक ज्याय्ख्यलय् जूगु अभिलेख मजुसे तत्कालीन प्रचलित मुद्राया नापनापं तौलया प्रकार सीकेत ग्वाहाली जूगु दु ।

उत्कीर्ण पत्र (Inscription)

उत्कीर्ण पत्र (ल्वहं, ली, सिजः आदिइ कियातःगु) अभिलेख विशेष यानाः शिलापत्र, ताम्रपत्र आदिया रुपय् छुं देगः सतः, हिति, धः, गढ आदि निर्माण वा जिर्णोद्वार याःगुया लुमन्ति वा सुचं बीगु कथं तयातःगु खनेदु । नापं थुकिया संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं सर्वसाधारणयात सजग सचेत यायेगु निंतिं नं खः । थथे नेपालमण्डल दुने खुद्वलं मल्याक पुलांगु उत्र्कीण पत्रत लुयावःगु दु । आःतकया मालेज्या कथं नेपालभाषा छ्यलातःगु दकलय् न्हापांगु उत्कीर्ण पत्र जुजु रुद्रदेवया (ने.सं २८८—२९५ ) नां उल्लेख जुयाच्वंगु ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख खः । अथेहे ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ, ने.सं ५७३या यक्ष मल्लया ल्वहंपौ नेपालभाषा प्रयोग जूगु न्हापान्हापांगु उत्कीर्ण पत्रया दसु खः । थज्याःगु नेपालभाषां च्वयातःगु उत्कीर्ण पत्र लिच्छवीकाल व न्ह्यच्वःगु मल्लकालय् तसकं म्हो जक खनेदतसा लिच्वःगु मल्लकालय् वयाः अप्वः खनेदत । नेपालभाषाया क्रियाया विविध रुपावली छ्यलातःगु ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ तत्कालीन जनसमुदाययात छुं सुचं छुं उजं बीत मनूूत मुनीगु थासय् तानातःगु उत्कीर्ण पत्र खःसा ख्वप लुँध्वाखाया लिक्कसं च्वंगु ने.सं ५७३ या ल्वहंपौ जुजु यक्षमल्लं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः । थज्याःगु उत्कीर्णपत्रया छुं नमूना

ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख

वं स्वस ग्वण अधिक सव–

त् न्यश्रस रगुपति रुद्र—

रदेव राजा विजयरपत्वं

थ्व उत्र्किण पत्रया भाषायात भाजु काशीनाथ तमोटं थुकथं हीकादीगु दु ।

ओँ स्व गुँ अप्पो सम्व —

त निसलय् रगुपति रुद्र—

र देव जुजुं त्याकाच्वं इलय् ।

थ्व अभिलेखया पुलांगु भाषायात थौंया कथं हीकेबलय् थुकथं नं हीके जिउ

ओँ स्वँ गु अप्वः सम्व —

त निसलस रघुपति रुद्र—

देव जुजुं राज्य यानाच्वंगु इलय् ।

थ्व नेवाः भाषां च्वयातःगु न्हापांगु उत्र्कीण पत्र अर्थात् ल्वहंपौ अभिलेख खः । थ्व उत्कीर्ण पत्रं तत्कालीन शासक रुद्रदेव खः धैगु क्यनातःगु दुसा सम्वतयात

संकेतात्म रुपं तयेगुया नापं उकीयात हीका अर्थात् उल्टा यानाः ब्वनेगु चलन दुगु स्पष्ट याःगु दु ।

ने.सं. ४५४ मरुसतःया सिजःपौ

लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत । येँया मरुसतलय् तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जन समूह मुनीगु खुल्ला थासय् तानातःगुलिं थुगु इलय् नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु, थूगु भाय् जुइ धुंकल धयागु क्यं ।

ने.सं. ५३५ आलुक्व हितिया सिजःपौ

ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषां अभिलेखय् मू थाय् कयाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः ।

सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजःपतिइ, हितिइ फोहर मयायेगु हिति मस्यंकेगु निंतिं उल्लेख यानातःगु धार्मिक ख्याच्वः आदि नेवाः भाषां न्ह्यब्वयातःगुलि थुगु इलय् लिखित रुपय् सुयातं उजं, सूचं बीगु नितिं नं छ्यलीगु भाय् नेपालभाषा जुइधुंकल धयागु स्पष्ट जू ।

ने.सं. ५७३ या जुजु यक्षमल्लया ल्वहंपौ

ख्वप लाय्कूूया लुँध्वाखा नापसं पश्चिमपाखे च्वंगु पश्चिम हे स्वयाच्वंगु थुगु ल्वहँपौ (नाप ३५×६५) जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य सुरक्षाया निंतिं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः। थ्व अभिलेखय् ३७ झ्वः मध्ये १६ झ्वः संस्कृत भाषं पद्यात्मक रुपं चीहायेक च्वयातःगु दुसा मेगु २१ झ्वः गद्य भासं वर्णनात्मकरुपं नेपालभाषां च्वयातःगु दु ।

मध्यकालय् देय्या सुरक्षा व्यवस्था गुकथं यानातैगु खः धयागु खँया जः ह्वलेगु ज्या थ्व ल्वहंपतिं स्पष्ट यानाब्यूूगु दुसा तत्कालिन प्रशासनिक व्यवस्था, प्रजाया दायित्व व देय्या सार्वजनिक सम्पति स्यंकेगु याःपिंत गज्याःगु धार्मिक कानुनी दण्ड सजाय जुइ धैगु खँ नं थ्व ल्वहंपतिं पुष्टि यानाब्यूूगु दु ।

ग्रन्थ वाङ्मय (ने.सं ४९३–९६७)

नेपालभाषाया प्राचीन गौरव मध्ये थ्वया ग्रन्थ वाङ्मय नं खः । नेपालय् संस्कृत भाषाया ल्यू संख्यात्मक रुपं तथा विषय विविधताया दृष्टिं दकलय् अप्व प्राचीन वाङ्मय ग्रन्थ दुगु भाषा नेपालभाषा खः । नेपालभाषा स्वसःत्या दँ धैथें — क्रयपत्र, दानपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि पत्र वाङ्मयया रुपय् प्रयोग जुइधुंकाः ने.सं ४९३ निसें ग्रन्थ वाङ्मयया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकालं निसें सीदयेक तत्कालीन आवश्यकता तथा अभिरुचि कथं उगु ईया नांदंगु थीथी ग्रन्थयात नेपालभाषां च्वयेगु यानाहल । नेपालभाषा छ्यलाः न्हापां च्वयातःगु ग्रन्थ ने.सं. ४९३ या विचित्र कौतुक (केशर पुस्तकालय दराज ल्याः ६० अभिलेख ग्रन्थ ल्याः १००१, पत्र ८०) खः । थ्वयां लिपा अर्थात् जुजु जयस्थिति मल्लया उदय निसें नेपालभाषां च्वयातःगु मेमेगु विषयया ग्रन्थत नं विस्तारं खनेदयावल । थथे प्रचीनकालय् खनेदुगु रचनात्मक ग्रन्थया विषय खः— चिकित्साशास्त्र, न्यायशास्त्र, कोश, इतिहास, ज्योतिषशास्त्र, कर्मकाण्ड पूूजाविधि, पशुचिकित्सा, संगीतशास्त्र, वास्तुशास्त्र, रत्न परीक्षा, धनुशास्त्र, कामशास्त्र, गणित आदि । थज्याःगु ग्रन्थ विशेष यानाः तत्कालीन नांदंगु संस्कृत, प्राकृत आदि भाषाया ग्रन्थयात गुलिं नेपालभाषां अनुवाद कथंसा गुलिं सव्याख्या टिकाया रुपय् च्वयातःगु दु । तर इतिहास, वंशावली, वास्तुशास्त्र सम्बन्धी ग्रन्थ धाःसा थनयागु हे मौलिक रचना जूगु दु । प्राचीन ग्रन्थ गुलिं तत्कालीन शासक व भारदारपिंसं थःपिनिगु अभिरुचि व आवश्यकता कथं च्वकेब्यूगु खःसा गुलिं जनसाधारणया तत्कालिन आवश्यकता व अभिरुचियात ध्यानय् तयाः च्वःगु खनेदु । थथे प्राचीन कालय् रचना जूगु थज्याःगु ग्रन्थ मध्ये दकलय् न्हापां खनेदुगु जक मखु संख्यात्मक रुपं नं दकलय् अप्व रचना जूगु ग्रन्थ चिकित्सा सम्बन्धी ग्रन्थ खः । अथे हे मध्यकालीन नेपालय् न्यायशास्त्रया नं तःधंगु महत्व दुगु व थज्याःगु न्हापांगु ग्रन्थ ने.सं ५०० या नारद संहिता खः । कोश ग्रन्थ च्वयेगु चलन ने.सं ५०० या दशकय् हे दयेधुंकल धयागुया दसु ने.सं ५०१ अमरकोश ५०६ या बालबोधिनी ग्रन्थ जूगु दु । अथे हे नेपालभाषायात मौलिक ग्रन्थ रचना नितिं छ्यलेगु ज्या नेपाःया इतिहास सम्बन्धि ग्रन्थ गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे )निसें न्ह्यायेधुंकूूगु खनेदु ।

नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहास ई.सं ८७९ निसें अर्थात् नेपाल संबत्‌या प्रारम्भं निसें शुरु जूगु नालेगु यानातःगु दु । तर थथे खयां नं बाखं, म्ये, प्याखं थेंज्याःगु सिर्जनात्मक साहित्यया रचना यायेगु ज्या झिंखुगूगु शदिं निसें जक न्ह्यात । ने.सं. ६२५ य् ‘भागवत पुराण’ थेंज्याःगु आख्यान ग्रन्थ, ‘कपति मायानं क्यन हे दैव’ थेंज्याःगु गीति काव्य (महेन्द्र मल्लया म्ये, ६८०—६९४), तत्कालीन अभिलेखय् लुयावःगु यलया तिभय् जुजुपिनिगु (नरसिंहदेव, उद्धवसिंहदेव, पुन्दरसिंहदेव (ने.सं ६८०– ७१७) शासनकालय् रचना जूगु ‘इन्द्रविजयजात्रा गीत’ (ने.सं ६९१—६९४) ‘एकादशीव्रत’ (ने.सं. ७५३) थेंज्याःगु सिद्धिनरसिंह मल्लया छधाः प्याखं, ‘मूलदेवशशीदेवपाख्यान’ (ने.सं. ७९२) थेंज्याःगु जगतप्रकाश मल्लया पूधाः प्याखं नेपालभाषां रचना जुल ।

थ्वहे कथं सिर्जनात्मक साहित्य शुरु जूगु ने.सं ६२५या इलं निसें थ्वया साहित्यिक प्रवृत्तिइ मेगु ह्यूपाः मवःनिगु ई तक अर्थात् ने.सं ६२५—९६७ या ई तकयात नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासय् प्राचीनकाल नालेगु यानातःगु दु । मूलभूत साहित्यिक प्रवृत्तिइ ह्यूपाः मवःसां राजनैतिक ह्यूपाः लिसें नेपालभाषाया भाषिक साहित्यिक गतिवधिइ वःगु ह्यूपाः ल्याखं थ्व ने.सं ६२५—९६७ या समयावधियात नं न्ह्यच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ६२५ —८८८ (मल्लकालया उदय निसें अन्त तक) व लिच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ८८९ —९६७ (मल्लकालया अन्तनिसें कोतपर्व तक) धकाः निब्वय् ब्वथलेगु यानातःगु दु ।

प्राचीनकालया नेपालभाषा साहित्यया मू विधा धयागु बाखं, गीति काव्य, प्याखं खःसा थुगु ई साहित्यया प्रयोजन धयागु श्वान्त सुखाय, आत्मप्रकाशन व मनोरञ्जन जूगु दु । धर्म, श्रृंगार, उपदेश हे थुगु ईया साहित्यया मू विषय जूगु दु । अथेहे आत्मपरकता, निजात्मकता मूलभूत प्रवृति जूगु दु । साहित्यिक उपलब्धीया दृष्टिं मल्लकालयात ‘स्वर्णयुग’ माने यानातःगु दु । थ्व इलय् नेपालभाषायात देशभाषा, स्वदेश भाषा धकाः राजकीय प्रश्रय बियातःगु तत्कालिन ग्रन्थ, अभिलेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थुलिजक मखु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल, जुजु जगतप्रकाश, प्रताप मल्ल आदि थेंज्याःपिं स्रष्टापिंसं थःपिसं हे म्ये, प्याखं च्वयाः हुइकाः, च्वमि कलाकारपिंत सिरपाः, हःपाः बियाः नेपालभाषा थ्वया साहित्य विकासया नितिं तःजिगु योगदान बियावंगु दु । मल्लकालया अन्त लिपा नेपालभाषाया थाय् नेपाली भाषां काल । थुकिं यानाः थ्वया साहित्य सिर्जनाय् गाक्कं शिथिलता खनेदत । तर अथे खयां नं तत्कालीन ज्ञात अज्ञात जनसाधारण स्रष्टापिं, भाइभारदार व निम्ह प्यम्ह शाहवंशीय शासकपिंसं साहित्यिक गतियात धाःसा त्वाःदयेके मब्यू । जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटक, जुजु रणबहादुर शाह, अमृतान्द, सुन्दरानन्द, स्वामि अभयानन्द आदिपिनिगु म्ये, जनसाधारणपाखें पिदंगु बाखंम्ये, मुक्तक म्ये, इतिकथात्मक म्ये थीथी धार्मिक बाखं, लौकिक बाखं आदि थुकिया दसु खः ।

नेपालभाषाया प्राचीनता सम्बन्धी प्रमाणिक दसि मामां वनेबलय्‌ लिच्छविकालय्‌ हे थ्व भाषा अस्तित्वय्‌ वये धुकूगु खँ तत्कालीन अभिलेखं यच्चुक हे क्यं । लिच्छवित नेपाःगालय्‌ ईशा पूर्व पाखे दुहां वयेधुंकूगु खनेदुसा नेपाःया इतिहासकथं ने.सं शुरु जूगु इलनिसें तिनि थुमिसं थन शासन याःगु खः । जुजु मानदेवया पालंनिसें तिनि लिच्छवित समृद्धिशाली व प्रख्यात जुइफुगु खः । नेपाःया प्रामाणिक शिलालेख नं जुजु मानदेवया इलंनिसें (ई.स ४६४) यागु जक कथंहंक लुयावःगु दु । लिच्छवित उत्तर भारतं वःपिं खः । भारत छगू इलय्‌ गुप्त साम्राज्य सभ्यता संस्कृतिया केन्द्रविन्दु थें जुयाच्वंगुलिं थुकिं प्रभावितपिं लिच्छवि शासकतय्‌सं नेपालय्‌ नं शिक्षा व लाय्कू ज्याखँया मू माध्यम संस्कृत भाषायात हे यानाहःगु खनेदु । थ्व कथं लिच्छवि शासकतय्‌सं नं थःपिनिगु अभिलेखय्‌ संस्कृत भाय्‌ हे छय्लेगु यात । ई.सं. ४६४– ८७९ तकया दुने नेपाः गालय्‌ २०० गू ति लिच्छविकालया अभिलेखत लूगु दु । थुपिं फुक्क अभिलेखय्‌ छ्यलातःगु भाषा संस्कृत खः । तर अभिलेखया तमाम भाषा संस्कृत जूसां खुसि, थाय्‌, छुं वस्तु, कर अड्डा आदिया नां न्ह्यथनीबलय्‌ संस्कृत मखुगु खँग्वः नं छ्यलेगु यानातःगु दु ।

थुपिं खँग्वः नेपालभाषाया खँग्वः खः धकाः भाषाविद्तय्‌सं प्रमाणित याःगु दु । थथे धायेफुगुया कारण खः, थुपिं मध्ये गुलिं खँग्वः ला थौ तक न व हे अर्थय्‌ व हे ध्वनिइ नेपालभाषाय्‌ छ्यला वयाच्वंगु दनि । अज्याःगु अभिलेख विशेषयानाः नेवाः मू बस्ति जुयाच्वंगु बलम्बु फम्पि, यल, सतुंगः, थक्वा आदि थासय्‌ लूगुलि लिच्छविकालय्‌ वा व स्वयां नं न्ह्यः नेपालभाषा जनभाषाया रुपय्‌ दयेधुंकल धयागु खं स्पष्ट जू । अथेहे नेपालभाषाया खंपु अर्थात् वाक्य छ्यलातःगु न्हापांगु दसि ने.सं. १५९ यागु क्रयपत्र खः धाःसां ने.सं. २३५ निसें तिनि तत्कालीन लिखतय्‌ नेपालभाषायात बुलुहुं थाय्‌ बियाहल । थ्व यल उकुबहाःया ने.सं. २३५ या लिखतं नेपालभाषा बोलिचालिया भाषाया रुपय्‌ जक मखु लिखित भाषाया रुपय्‌ नं सीदयेक छ्यलाबुलाय्‌ वल धैगु क्यंगु दु । थ्वयां लिउ संवत्, तिथि व जुजुया नां न्ह्यथनातःगु व नेपालभाषाया वाक्य छगुलिया स्पष्ट अर्थ ध्वाथूगु जुजु रुद्रदेवया शासनकालीन नेपाल संवत् २९३ या सक्व वज्रयोगिनिइ च्वंगु स्तम्भालेख खः । लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत ।

येँया मरुसतलय्‌ तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जनसमूह मुनीगु खुल्ला थासय्‌ तानातःगुलिं थुगु इलय्‌ नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु थुगु भाय्‌ जुइ धुंकल धइगु क्यं ।

ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषायात अभिलेखय्‌ मू थाय्‌ बियाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः । सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजापतिं थुगु इलय्‌ नेपालभाषा लिखित रुपय्‌ सुयात उजं, सुयातं सुचं बीगु निंतिं नं छ्यलीगु भाय्‌ जुइधुंकल धयागु स्पष्ट यानाब्यूगु दु ।

अथेहे ने.सं ५७३ या ख्वप लायकूया अभिलेखय्‌ राज्य क्वाथः ज्याया सम्बन्धय् देशया सकल प्रजा पञ्चयात राजाज्ञा थ्व भाषां न्यंकातःगुलिं नेपालभाषां थुगु इलय्‌ राज्यया प्रशासनीक भाषाया मान्यता तक कायेधुंकूगु खँ नं ध्वाथुइकू । थुकथं सत्या दं मल्याक गनं आंशिक रूपं सा गनं पूर्ण रुपं ताडपत्र, शिलापत्र आदि च्वयेगु ज्याय्‌ नेपालभाषा छ्यले धुंकाः सफू च्वयेगु ज्याय्‌ नं विस्तारं छ्यलाहल । थथे नेपालभाषायात छ्यलाः दकलय्‌ न्हापां रचना जूगु ग्रन्थ खः – विचित्रकौतुक (ने सं ४९३), हरमेखला (ने.स. ४९४), नारद संहिता (ने.स. ५००), अमरकोष (ने.सं. ५०१), गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे) आदि।

थथे झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक तत्कालीन ज्याखँयात माःगु सफू नेपालभाषां भाय्‌ हिलेगु नापं देय्‌या महत्वपूर्ण घटना, ज्याखँया अभिलेख तयेकथं वंशावली घटनावली च्वयेगु ज्याय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलेगु यात ।

थथे निगू शदी तक धयाथें नेपालभाषायात विविध शास्त्र, वंशावली, कोश आदिया रचनाय्‌ छ्यलेधुंकाः ने.सं. ६२५य्‌ भागवत् पुराण थेंज्याःगु धार्मिक बाखंया रचनाय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलसा, जुजु महीन्द्र मल्लया (ने.सं. ६८०–६९६ ) इलय्‌ वनाः म्ये च्वयेगु थेंज्याःगु सृजनात्मक ज्याय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । अथेहे झिंन्हय्‌गूगु शदीइ नाटकया रचनाय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलाहल ।

थुकथं लिच्छविकालय्‌ संस्कृत भाय्‌या गुगु प्रभुत्व दुगु खः, लिपा मल्लकालय्‌ वयाः बुलुहुं बुलुहुं म्हो जुजुं वन । संस्कृत भाय्‌या प्रयोगय्‌ नं न्हापा थें शुद्धता स्तरीयता कायम मजुया वन । मल्लकालय्‌ नेपालभाषा स्वनिगलय्‌ जक कय्कुना मच्वंसे दोलखा, रामेछाप, चित्लाङ्ग, तिष्तुङ्ग, गोरखा, तनहुँ आदि थासय्‌ नं बलुहुं न्यनावन ।

दोलखां छगू बिस्कं स्वतन्त्र राज्यया रूप कासेंलि दोलखायागु नं प्रशासनीक भाषाकथं नेपालभाषायात हे नालेगु जुल । थ्व खँया पुष्टि ने सं ७८७ या शिव छत्रीया स्वम्ह फुकीया दथुइ जूगु अंशवण्डाया अभिलेखं याःगु दु । थुकथं उत्तर मल्लकालय्‌ वयाः नेपालभाषां तत्कालीन समाजय्‌ व्यापक रुपं थाय काये फत । तर अथेखःसां उबलय्‌ जुजुपिनिगु भाषा नीति संकीर्ण मजुसे उदार खनेदु । संस्कृत, मैथिली, अवधी, भोजपुरी, नेपाली आदि भाषाया नं थन उतिकं सम्मान जूगु खनेदु । थुगु इलय्‌ रचना जूगु छगू हे नाटक तःता भाय्‌ छ्यलेगु यानातःगु हे थुकिया छगू दसु धायेबहः जू ।

अबु दीपक बहादुर श्रेष्ठ व मां रत्नकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०६५ (वि.सं. २००२ वैशाख १४) धवलागिरी अञ्चलया बागलुङ जिल्लाया किराना त्वालय् नेवाः न्ह्यलुवाः प्रेमप्रसाद श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । भाषा साहित्य ख्यलय् धाःसा वय्‌कः प्रेम छोटाया नामं म्हस्यू । बांग्लुंगय् नेवाः संस्कृति तथा नेवाः भाय् प्रचारप्रसार यायेगु ज्याय् सक्रिय जुयादीपिं व्यक्तित्वपिं मध्ये वय्‌कः नं छम्ह खः । बि.ए. तक ब्वनेज्या पूवंकादीम्ह प्रेम भाजुं नेपाली भाषाय् कविता, बाखं, निबन्ध च्वयेगु लिसें लेखकपिनिगु लेखत संग्रह यानाः पिकयादीगु दु । वय्‌कः नेपालभाषा एकेडेमिया दुजः नं खः । भाजु प्रेम छोटाजु रत्न श्रेष्ठ पुरस्कार गुथिया संस्थापक नं खः । गोपाल पाँडे असीम पुरस्कार नापं राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार (२०५३) प्राप्त यानादीधुंकूम्ह वय्‌कः नेपाली भाषा साहित्यया नं नांजाःम्ह च्वमि खः ।

मां देवमाया व बौ बेखानारायण मानन्धरया क्वखं ने.सं. १०७१ पोहेलागा ५ कुन्हु येँया झोँछेँ त्वालय् भाजु प्रेम साय्‌मिया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया छेँया नां प्रेमनारायण मानन्धर खः । प्रेम साय्‌मि नेपालभाषाया छम्ह अनन्य सेवकया नापं बहुआयामिक व्यक्तित्व खः । वय्‌कलं नेपालभाषा थकायेगु नितिं च्वसा न्ह्याकेगु बाहेक गबलें भाषिक कार्यकर्ता जुयाः ज्या यानादिलसा गबलें समाचारवाचक सा गबलें सम्पादक सा गबलें कलाकार जुयाः ज्या यानादीगु दु ।

वय्‌कःया लेखन ख्यलय् दकलय् न्हापां पिदंगु च्वसु मतिनाया किचलय् निबन्ध (ने.सं. १०९८ स जः दँपौ ल्याः ८ ) खः । अथे हे सफूया रुपय् वय्‌कःया खुगू सफू पिदंगु दु । गुगु थथे दु —दोलखाया नेपालभाषा (खँपु मुना) (ने.सं. ११०६), नेवाः नां मुना ब्व १ (ने.सं. १११७), नेवाः नां मुना ब्व २, (ने.सं. ११३४) परमेश्वरी स्वस्थानी व्रत कथा (ने.सं. ११३४), नेपालभाषाया अःखः खँग्वः धुकू (ने.सं. ११३६) ।

थ्वया नापं डा. कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् च्वासापासां पिदंगु ए डिक्सनरी अफ क्लासिकल नेवारीया निंतिं खँग्वः मुनेगु ज्या नं वय्‌कलं यानादीगु दु । नापं वय्‌कःया नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् साहित्यिक व सांस्कृतिक च्वसु यक्व पिदंगु दुसा वय्‌कलं थीथी पत्रिका नं सम्पादन यानाः पिकयादीगु दु ।

वय्‌कः सम्पादक तथा व्यवस्थापक जुयाः पिदंगु पत्रिका खः– त्रिचन्द्र क्याम्पसं पिदंगु जः दँपौ ल्याः ८ व ९, (२) हसना समसामयिक पत्रिका निगूगु ल्याः, पलिस्था दँ पौ ल्याः १ निसें २४ तकया व्यवस्थापक । वय्‌कलं रेडिया नेपालं वि.सं. २०४८ निसें २०६१ तक नेपालभाषा समाचार वाचक व मैत्री एफ.एमय् निदँ तक नेपालभाषा बुखँ वाचन यायेगु ज्या नं यानादीगु दु । अथेहे थ्वय्‌क पलिस्थाया सचिव जुयाः नं नेपालभाषाया निंतिं आपालं ज्या यानादीगु दु । प्रेम साय्‌मि छम्ह बांलाःम्ह कलाकार नं खः ।

वय्‌कलं नेपालभाषाया थीथी प्याखं व ख्यालकय् नं कलाकार जुयाः म्हितादीगु दु । थुकथं नेपालभाषाया छम्ह च्वमि, समाचार वाचक, साहित्यिक पत्रिकाया सम्पादक, सशक्तम्ह कलाकार आदिया भूमिका निर्वाह यानादीम्ह नेपालभाषाया छम्ह सच्चाम्ह मातृभाषा अनुरागी भाषासेवी प्रेम साय्‌मिं ने.सं ११३६ य् छगू दुर्घटनाय् लानाः मत्यवं हे थ्व संसार त्वःताझाल ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु प्रेम प्रसाद कर्माचार्य नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २०१६ फागुण २३ गते जूगु खः । वय्‌कः पोखरा नपा वडा नं १२ य् च्वनादी । नेवाः नुगः दुम्ह वय्‌कलं रानीपौवाः नेवाः संगठनया नायः जुयाः कास्कीया नेवाःतय् उत्थानया ज्याय् तःधंगु भूमिका म्हितादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्य थकायेत कुतः यानादीपिं नेपालभाषा सेवीपिं धर्मादित्य धर्माचार्य, चित्तधर हृदयजु लिपा पिदंम्ह भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाः खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया आधुनिक निबन्धया न्ह्यलुवाः, बहुप्रतिभाशाली साहित्यकार, क्रान्तिकारी राजनैतिक नेता, अभिलेख संकलनकर्ता नापं थीथी संघसंस्थाया संस्थापक खः । थज्याःम्ह महान व्यक्तिया जन्म ने.सं. १०३७ बछलाथ्व १० (वि.सं. १९७४ वैशाख शुक्ल दशमी) कुन्हु बौ आशामान सिं कसाः व मां मय्‌जु लक्ष्मीनानी कसाःया कोखं केलत्वाः मासंगल्लीया तःलिबि चुकय् जूगु खः । पटना विश्वविद्यालयं बिए तक ब्वनाः लिहां झाःम्ह वय्‌कलं नेपालय् राणा सरकारं जनतायात याःगु अत्याचार, दमनया विरोधय् आन्दोलित जुयाः जनतायात चेतना थनेत पासापिं नापं जानाः नेपाल प्रजातन्त्र संघ नीस्वनादिल । नापं जनतायात शिक्षा बीगु निंतिं वि.सं. २००३ सालय् शान्ति निकुञ्ज हाइस्कूल स्थापना यानादिलसा अबलय् हे पद्मोदय हाइस्कूल स्थापना यायेत सक्रिय जुयादिल । अथेहे वि.सं. २००३ साल पौष १३ गते कुन्हु वय्‌कलं प्रदीप्त पुस्तकालय चायेकादिल । राजनैतिक ज्या न्ह्याकाच्वनेत समाजसेवा संघ स्थापना यानादिल । लजगा कथं वय्‌कलं पद्मोदय हाइस्कूल, विश्वभाषा कलेज व पाटन क्याम्पसय् एमए.य् नेपालभाषा ब्वंकादिल । थथे ब्वंकेगु ज्या न्ह्याका च्वनादीसां राणाविरुद्ध जनचेतना थनेगु ज्या नं न्ह्याकातुं च्वनादिल । नापं मिस्तय् हक अधिकारया निंतिं नेपाल महिला संघ स्वनादिल । अथेहे नेपालय् व भारतय् नं नेपाली कांग्रेस पार्टीइ दुहां झाःसां लिपा पार्टी त्वःताः झिंस्वला तक धर्मोदय पत्रिकाया अन्तरंग सम्पादक जुयाः कलकत्ता व कालिम्पोङ्गय् च्वनादिल । नेपालय् राणा शासन क्वःदलाः प्रजातन्त्र वसेंलि २००७ साल फागुन २ गते थःगु छेँय् थ्यंकः झाल ।

बहुप्रतिभाशाली प्रेमबहादुर कंसाकार नेपालभाषा साहित्यया आत्मपरक निबन्धया न्ह्यलुवाः खः । वय्‌कलं न्हूपुखू निबन्ध, ती, धर्मोदयलय् जि, गय् थें मस्यू बाखं पुचः च्वयादीगु दुसा स्वांमा, जापानी मचाबाखं व जापानी न्यँकँ बाखं, मतापय् च्वयागु निबन्ध अनुवाद यानादीगु दु । अथेहे मतिनाया म्ये, बाखंम्ये, नासःद्यःया म्ये, देबदेबतापिनि म्ये, लोकम्ये, न्यँकंबाखं, शुक्रबहतरिबाखं सफू प्रकाशित यानादीगु दु । अथेहे नसला, खाखें पुचः नगू ससुमां भाग १, २, ३ मचासाहित्य सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे जुजु जयप्रकाश मल्लया रत्नेश्वरया प्रादुर्भाव नाटक, चाणक्य सार संग्रह नीतिया सफू, सिद्धिदास म्हसीके जीवनी ‘Catalogue of Selected Buddhist Manuscript in Asha Safu Kuthi’ ग्रन्थ धलः नं प्रकाशित यानादीगु दु ।

थुकथं सफू च्वयेगु व सम्पादन यायेगु ज्या आपालं न्ह्याकादीम्ह वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्य थकायेगु निंतिं ने.सं. १०७० बछलागा ४ कुन्हु कलकत्ताय् च्वसापासा संस्थाया स्थापना यानादिल । थुगु संस्थाया न्हापांम्ह सभापति जुयादीम्ह वय्‌कः लिपा आजिवन दांभरि जुयाः नेपालभाषाया सेवा यानादिल ।

वय्‌कः नेपाः लिहां झासेंलि च्वसापासा नं नेपालय् थ्यन । थन वय्‌कलं पासापिं नापं जानाः हनुमानध्वाखा दुने स्वन्हु तक विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन न्यायेकादिल । अथेहे च्वासापासाया साहित्यया देगः दनेगु निंतिं वय्‌कलं आपालं पुलांगु ग्रन्थत मुंकाः च्वासापासा अन्तर्गत ने.सं. ११०८ थिंलागा २ कुन्हु आशा सफूकुथि स्थापना यानाः पुस्तकालयाध्यक्ष नं जुयादिल । अथेहे वय्‌कः खँग्वः धुकू निर्माण समिति, जापानी साहित्य अनुवाद समिति, अभिलेख संरक्षण समितिया संस्थापक नं खः ।

नेपालभाषा थकायेगु ज्याय् आपालं योगदान बियादीम्ह वय्‌कः नासः खलःया संस्थापक व नेपाल कोरिया मैत्री संघ, नेपाल चीन मैत्री संघया स्थापक दुजः खः । थुपिं संस्थाया नापं वय्‌कः उगु इलय् मेमेगु आपालं संघसंस्था नाप नं आवद्ध जुयादीगु दु ।

स्कूल कलेज युनिभर्सिटीइ नेपालभाषा अध्ययन अध्यापन यानाः भाषिक चेतना थनाः नेपालभाषा साहित्य थकायेगुलिइ आपालं योगदान दुम्ह वय्‌कःयात थीथी संस्थापाखें हंगु दुसा ने.सं. १०९५ बछलागा दुतियाकुन्हु च्वासापासां भाषानिभाःया उपाधीं छायेप्यूगु दु । थुकथं प्रेमबहादुर कसाजु थःगु जीवनकालय् राजनैतिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, भाषिक ख्यलय् आपालं ज्या यायां ने.सं. ११११ यंलाथ्व १४ कुन्हु परलोक जुयादिल ।

भाजु प्रेममान पुं (चित्रकार)जुया जन्म ने.सं. १०६४ थिंला थ्व ४ कुन्हु येँय् भिन्द्यःत्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया बौया नां वखतमान चित्रकार व मांया नां चन्द्रमाया चित्रकार खः । नेपालभाषां कविता, म्ये, च्वखँ च्वयादीम्ह भाजु चित्रकार नेपाःया नांजाःम्ह चित्रकार खः । वय्‌कःया चित्रकला तसकं च्वन्ह्याः । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु न्ह्यानाच्वंगु परम्परा कला (तिसा, ने.सं११३) नांगु च्वखँ खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति– नसला कविता संग्रह (ने.सं.११२२), परम्पराय् च्वज्या विधि (ने.सं.११२७) सफू खः । अथेहे वय्‌कःया म्येँया म्येचाः(सी.डी) नं पिदंगु दु । भाजु प्रेममान पुं नं चित्रकलाया ख्यलय् आपालं सिरपाः त्याकादीगु दु । गथे — इन्द्रराज्यलक्ष्मी प्रज्ञा पुरस्कार, नरोत्तमदास इन्दीरा श्रेष्ठ गुथि पुरस्कार । वय्‌कः नेपाल परम्परागत कलाकार संघया नायः, नेपालभाषा एकेडेमिया दुजः खः । वय्‌क नेपालः राष्ट्र बैंकया सिक्का डिजाइनर कमितिइ नं दुथ्याः ।

प्रेमशान्ति तुलाधर नेपालभाषाया गद्य लेखनया छम्ह सशक्तम्ह हस्ताक्षर खः । वय्‌कःया मांया नां ज्ञानदेवी स्थापित व बाःया नां मणिरत्न स्थापित खः । वय्‌कः भोताहिति येँय् ने.सं.१०७२ स बूगु खः । वय्‌कःया न्हापांगु प्रकाशित रचना सितु पत्रिकाय् ने.सं.१०८८ स पिदंगु जीवन व संघर्ष नांगु निबन्ध खः । जीवंकाःछि प्राध्यापन सेवाय् समर्पित जुयादीम्ह मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरजुया नेपालभाषाया समालोचना विधाय् क्वातुगु पकड दु । वय्‌कःया नेपालभाषा साहित्यया इतिहास सफू नेपालभाषा साहित्यया महत्वपूर्णगु दस्तावेज जुयाच्वंगु दु । थ्व सफूयात नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानं खस् नेपाली भाषं नं भाय्‌हीकाः प्रकाशित याःगु दु ।

मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरजुया प्रकाशित कृति थुकथं दु– नेपालभाषा काव्य परम्पराय् कवि व्यथितया काव्य (समालोचना, ने.सं.११०७), न्हू बाखं पुचःया बाखं (समालोचना, ने.सं.११०९), सुगत सौरभ महाकाव्यया बारे छुं (समालोचना,ने.सं.१११९), जिगु सृजनाया पुचः (समालोचना, ने.सं.११२०), नेपालभाषा साहित्यया इतिहास (खोज इतिहास, ने.सं.११२०) ।

मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरं संपादन यानादीगु सफू ग्रन्थ थुकथं दु –नेपालभाषा व थ्वया साहित्य विभागीय गोष्ठि (नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, पाटन संयुक्त क्याम्पस ने.सं.१११०), लोक साहित्य (ने.सं.१११३), विष्णु अल्पज्ञया जि व जिया दुने (ने.सं.१११५), तिमी मलाई चिन्नेछौ (ने.सं.११२०), नेपाल संबत व शंखधर साख्वाः (ने.सं ११२७) आदि खः ।

मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरं नेपालभाषा एकेडेमि, लोकसाहित्य परिषद, नेपालभाषा साहित्य गुथि, उराय् समाज, नेपालभाषा मिसा खलः, मोतिलानी सिरपाः समिति, प्रेममोहन सिरपाः समिति आदि संघसंस्थाय् आबद्ध जुयाः नेवाः व नेपालभाषा साहित्यय् यक्व योगदान यानाः वैच्वनादीगु दु । महेन्द्र विद्याभूषण व दीर्घसेवा पदक कयादीधुंकूम्ह मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधर चैन लाकौल सिरपाः व शिक्षा पुरस्कारं नं सम्मानित जुयादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं श्रेष्ठ सिरपाः, धर्मादित्य धर्माचार्य सिरपाः, जरीमैंया साखः सिरपाः, भद्रकुमारी घले पुरस्कार नं कयादीगु दु । लिसें वय्‌कः भाषाथुवाः पाखें सम्मानित नं जुयादीगु दु ।

नेवाः जातिया भाषिक व सांस्कृतिक, धार्मिक, महत्वं जाःगु थीथी विषयय् लेख च्वयाः झायाच्वनादीम्ह प्रेमहिरा तुलाधरया जन्म ने.स. १०७५ चौलागा षष्ठी कुन्हु येँया मरु पिगंननिइ जूगु खः । वय्‌कःया मां हेरालानी ताम्राकार व अबु नीलबीरसिं ताम्राकार खः ।

लजगाः कथं नेपालभाषा ब्वंकादीम्ह वय्‌कलं ब्वंकेगुया नापनापं भाषा, साहित्य, संस्कृति, धर्म सम्बन्धि च्वसु नं च्वयेगु यानादिल । वय्‌कःया न्हापां पिदंगु सफू विक्रम चरित व उकिया भाषाय् छपुलु (ने.सं. ११०५) खः । अनं इलं ल्ह्यया ललित विस्तर (ने.सं. ११२३), नेपालभाषाय् मय्‌जु च्वमिपिनि म्हसीका (ने.सं. ११२७), बुद्धया न्हापाया जन्म (ने.सं. ११२९), निष्ठानन्द बज्राचार्य व ललितविस्तर (ने.सं. ११३५), नेवाः न्ह्यलुवाः (ने.सं. ११३८) पिथनादिल ।

थुकथं नेपालभाषा साहित्य, धर्म, संस्कृति विषय थीथी लेख, सफू च्वयेगुया नापं वय्‌कः थीथी संघसंस्था, गथेकि— धर्मोदय सभा, बौद्ध महिला संघ, नेपालभाषा मिसा खलः, नेपालभाषा स्यनेज्याकुथि, उदाय समाज, श्री दिगुख्यः गुथि, परम्परागत बौद्ध धर्म संघ, साक्यधिता नेपाल, धर्मकीर्ति बौद्ध अध्ययन गोष्ठी आदिया सक्रिय दुजः व भाषिक कार्यकर्ता नं खः ।

थुकथं वय्‌कलं थीथी ख्यलय् यानादीगु योगदानयात सम्मान व कदर यासें निष्ठानन्द स्मृति गुथिं (सन २००३) सम्मानपत्र, त्रिविविं दीर्घसेवा पदक (सन् २००५), कदरपत्र– पद्मकन्या बहुमुखी क्याम्पस (सन २०१२), लुमिन श्रेष्ठ नेपालभाषा सिरपाः (२०१४) आदि पाखें नं सम्मानित जुयादीगु दु ।