बत्तिस पुतलिका सिंहासन द्वात्रिंशिका जुजु विक्रमादित्यया सिहांसनं पिहांवःपिं स्वीनिम्ह लापचां कंगु ३२ पु बाखंया पुचः खः । थुकी जुजु जुइपिंके बुद्धि, त्याग, पराक्रम आदि थेंज्याःगु गुण दयेमाः धैगु सन्देश बियातःगु दु । थीथी रोमाञ्चित घटना न्ह्यब्वयाः कौतुहलता जिज्ञासा थनाः मनोरञ्जन बीगु हे थज्याःगु बाखंया मू उद्देश्य खयांनं बौद्धिक कसरतया नापं नैतिक आचरण पालन याकेबीगु ज्यायात नं उलि हे थाय् बियातःगु दु । थ्व सफूया छगू संस्करण भाजु हायन्सनं (इ.सं १९३९) पिकयादीगु दु ।

पञ्चायतकालय् लादे याःगु ‘छगू देय्, छगू भाषा’या नीति, बहुदलीय व्यवस्था वयेधुंकाः नं थ्व नीति कायम हे जुयाच्वन । २००७ सालया क्रान्तिं तत्कालीन युवातय्‌त गुगु भाषिक साहित्यिक चेतना थनाब्यूगु खः बहुदल व्यवस्था लिपाया राजनैतिक क्रान्तिं अज्याःगु उत्साह, जागरण थनेमफुत । बरु साइबर संस्कृति, यातायात व शिक्षाया विकासं थनया च्वमिपिंत पिनेया विश्वनाप सतिकाः नेपालभाषा साहित्यया चाकःयात नं तचाः तब्या जुइकेबिल । थ्वहे कथं नेपालभाषाया बाखं, नाटक, उपन्यास, च्वखँ, चिनाखँ आदी न्हापान्हापाया थें निश्चित विषय व परिधीइ जक सीमित मजुसे न्हून्हूगु विषय न्हून्हूगु समस्या गथे— पहिचानया समस्या, विदेश पलायनया समस्या, डाइस्पोरियन समस्या, नारी अस्मिताया समस्या, अभिघाटया समस्या, तेश्रोलिंगीया समस्या आदिंं थाय् कयाहल । विषयगत रुपं जक मजुसे पिनेया साहित्यय् खनेदुगु न्हून्हूगु आयाम, प्रयोग, प्रविधित नं नेपालभाषा साहित्यय् न्हापालिपा स्वयाः याकनं दुथ्यनेगु जुल । सत्यया सर्वकालिकताय् विश्वास, अनुभूतिया एकताय् विश्वास आदि थेंज्याःगु सिद्धान्तयात गुगु उत्तर आधुनिकवादं क्वःथलेगु याःगु खः थुकिया प्रभाव ने.सं ११११ लिपाया नेपालभाषा साहित्यय् नं खनेदयावल । थ्वहे कथं थ्व इलय् वयाः निबन्ध, बाखं, उपन्यास च्वज्याय् नं म्हिगःया विधागत फर्मुलाय् जक सीमित मजूसे अन्तर विधात्मक सिद्धान्तयात छ्यलेगु यानाहःगु नं खनेदत । समानता, स्वपहिचान, आत्मसम्मानया सः हे मू विषय जुयावल । फलतः थ्व समयावधीइ पिदंगु– भगतदास श्रेष्ठ, पुष्पराज राजकर्णिकार, श्रीराम श्रेष्ठ, नवीन चित्रकार, माधव मूल, सुधीर ख्वबि, सुरेशकिरण, शाक्य सुरेन, सौरभ शाक्य, त्रिरत्न शाक्य, केशवमान शाक्य, प्रतिसरा साय्मी, रजनी मिला, सुदन खुसः, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, रजनी मिला, राजेन्द्र पुता आदिपिनिगु काव्यय् नं शव्द जक पानाः मूल सः थ्व हे जुयाबिल । अथेहे न्हापा न्हापा स्वयाः मिसा च्वमिपिनिगु सहभागिता नं अप्वः खनेदत । उमिसं नं थःपिनिगु रचनाय् न्हापा स्वयाः नारी मुक्ति, नारी अस्मिता नारी सशक्तिकरणया नितिं सः बुलन्द यानाहःगु खनेदत ।

बाल साहित्यं नं थ्व इलय् वयाः विधागत पहिचान बीगु चेष्ठा याःगु खनेदत । बाल उपन्यास, बालकथा, बालगीत जक मखु बाल साहित्य सम्बन्धी थीथी पत्रिका गथे ‘ईलोहँः मचा क्यब’ आदि पिदन । शान्तदास मानन्धर, तेजप्रकाश श्रेष्ठ, नरेशवीर शाक्य, हरिगोविन्द श्रेष्ठ, शशीकला मानन्धर, राजभाइ जकःमि, मिना वज्राचार्य, रीतादेबी प्रधान, राजमान महर्जन आदि थ्व विधाय् च्वसा न्ह्याकूपिं श्रष्टापिं खः ।

वि.सं २०४६ सालया आन्दोलन लिपा नेपालभाषा साहित्यय् खनेदयेक विकास जूगु मेगु विधा खः –शोधलेखन । नेपालभाषा उच्च अध्ययनय् संलग्नपिं विद्याथीपिंपाखें तयार जूग शोध—ग्रन्थयात सफूया रुपय् पितहयाः नं नेवाः जाति तथा नेपालभाषा साहित्यया विषयय् आपालं खँ पितहःगु दु । अथेहे थ्व हे समयावधी वयाः न्हापा मजूनिगु नेपालभाषा साहित्यया इतिहास च्वयेगु कुतः काशीनाथ तमोट, प्रेमशान्ति तुलाधर, नर्मदेश्वर प्रधान थेंज्याःपिं श्रष्टापिं पाखें जुल । थ्व समय्य वयाः तःम्ह च्वमिपिंसं च्वसा न्ह्याकूगु छगू विधा न्हू बाखं नं खः । लक्ष्मण राजवंशी, यज्ञरत्न धाख्वाःपिं छगू छगू दर्जनं मयाक बाखं सफू पिकयाः कीर्तिमान तयादीपिं बाखंच्वमिपिं खः । अझ बाखं साहित्यया विकास यायेत लक्ष्मण राजवंशीं थःगु अग्रसरताय् बाखं दबू धस्वाकादिलसा, यज्ञरत्न धाख्वाः नं दान्यहीरा सिरपाः नीस्वनादिल । कृष्णभक्त बोडे, केदार सितु, दया खडगी, भवानी तुलाधर, निजिरोज श्रेष्ठ, विमलप्रभा, दिव्या ताम्राकार, रेण्ुा श्रेष्ठ, अञ्जना ताम्रकार, रीता महर्जन, अर्पणा शाक्य, रासा, अमीर रत्न ताम्रकार आदि थ्व समयावधीए सक्रिय जुयादीपिं बाखंच्वमिपिं खः । उपन्यास, नाटक विधाय् पुरुष लेखकपिनिगु जक आधिपत्य जुयाच्वंगुली शशिकला, अपर्णा प्रधानपिंसं उपन्यास च्वयाः मिसा उपन्यासकारपिं नं मिजं उपन्यासकारपिं स्वयां कम मजू धकाः क्यनाबिल । आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्मिया आह्वानय् झिंनिम्ह नारी स्रष्टापिंसं झिंनिगू उपन्यास पिकयाः थ्व विधाय् नारी सहभागिता छक्वलं अप्वयेका बिल । अथे हे नजरराम मर्हजनं छगू दर्जन स्वयाः अप्वः उपन्यास च्वयाः आञ्चलिक उपन्यासया रसास्वादन याकादिलसा राज साय्मिं नं तःगू जासुसी उपन्यास पिकियाः जासुसी उपन्यासया ल्याः म्हो मजुइकल । आर मानन्धर, रास जोशीपिंसं नं ऐतिहासिक, पौराणिक उपन्यासया अनुभूति याकेबिल । अथे हे मल्ल के सुन्दरं छक्वलं प्यंगू उपन्यास— व लँपु थ्व पलाः, द पोष्टर, शंखधर, सेप्टेम्वर १७ थेंज्याःगु ग्यसुग्यंगु उपन्यास पिकयाः नेपालभाषा उपन्यासया स्तर च्वन्ह्याकेगु ज्या यानादिल । नाटक लेखनय् नं प्रकाशकुमारीं लुफि, शशिकलां न्हूगु सारी थेंज्याःगु पूधाः प्याखं पिकया नाटक लेखनय् नं मिसापिनिगु उपस्थिति क्यनाबिल । ज्ञानकाजि मानन्धर, विजयवहादुर मल्ल, पद्मरत्न तुलाधर, गणेशराम लाछि, परमानन्द वज्राचार्य, महेशमान लँजुवाः आदिपिनिगु नाटक नं थ्वहे समयावधीइ वयाः पिदन । तर मेमेगु विधाय् गुलि सफू पिदंगु खः थ्व समयावधीइ नाटक विधाय् म्हो हे जक सफू पिदंगु दु । काव्य विधाय् शाक्य सुरेन, सुधीर ख्वबि, बालगोपाल श्रेष्ठ, रामेश्वर जलन, केशरमान ताम्रकार, रजनीमिला, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, ज्यापु जुजु, राजेन्द्र महर्जन, तुयु पुं, राजेन्द्र पुता, अञ्जना ताम्राकार, सिर्जना दुवाल, दया खड्गी ‘वेचैन’, वद्री वेदना, बुद्ध नेवाः, रासा, रामेश्वर जलन, पूर्णिमा डंगोल आदि थेंज्याःपिं श्रष्टापिं मध्ये गुलिस्यां कविता पाखे च्वसा न्ह्याकलसा, गुलिस्यां कविताया नापं हाइकु, मुक्तक, गजल आदि थें थीथी विधाय् च्वसा न्ह्याकेगु यात । थ्व इलय् वयाः सीदयेक विकास जूगु विधा हाइकु नं खः । हाइकु साहित्यया विकासय् इन्द्र माली, आनन्द जोशी, सुरेश प्रधान, विमल ताम्राकार, तुयु पुंपिनिगु प्रयास च्वछायेबहजू । अथेहे गजल विधाय् भूषणप्रसाद श्रेष्ठ नेपालभाषाया अद्वीतिय गजलकार खः । थ्व समयावधीइ वयाः लघुउपन्यास, लघुकथा लेखनय् नं आपाःसिया ध्यान वंगु खनेदु । मथुराकृष्ण साय्मिया प्यंगू प्यंगू भागतक पिदंगु माकुगु विष, ह्याउँमिला लघुउपन्यास व विमल ताम्रकार, अगिव बनेपाली, सुधिर ख्ववि, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, इश्वरीमैंया श्रेष्ठ, सुरेन्द्र शाक्य, गोविन्द श्रेष्ठ, कृष्णभक्त बोडे, दिव्या ताम्राकार आदिपिनिगु लघुकथा थुकिया दसु खः । लघुकथाया विकासय् सुधिर ‘ख्ववि’पिंसं न्ह्याकूगु सः छगू फरक अभिव्यक्ति अभियानया भूमिका नं च्वछायेबहजू । समालोचना विधाय् वयाः नर्मदेश्वर प्रधानया पाश्चात्य समालोचनाया सिद्धान्त, बुद्ध साय्मिया कविता थौंया मिखां , सिद्धिचरण श्रेष्ठया सिद्धिचरणया घमाः आदि न्ह्यथनेबहःगु समालोचनाया सफू पिदंगु दुसा मेपिं समालोचकपिं— चुन्दा वज्राचार्य, चन्द्रमान वज्राचार्य, मदनसेन वज्राचार्य, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ, जनक नेवाः, बालगोपाल श्रेष्ठ, रामभक्त श्रेष्ठ, पूर्णकाजि ताम्राकार, प्रेमहेरा तुलाधर, रवि शाक्य, सिर्जना शाक्य, कुन्दनप्रसाद श्रेष्ठ, गोवद्धर्न शर्मा, राकेश महर्जन, बालगोपाल श्रेष्ठ आदिपिनिगु नं समालोचनाया सफू पिदंगु दु ।

बिलदाता सिंह स्वयम्भू भगवानयात उपास्य देव नालाः नेवाः भाषं स्तुति म्ये चिनावंम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह ज्ञात कवि खः । थथे न्हापायापिं आपालं कविपिं गथे सिद्धिनरसिंह मल्ल, जगतप्रकाश मल्ल आदिपिंसं श्रीकृष्ण, भगवती, नाटेश्वर, करुणामय आदिपिंत कयाः भक्ति रसं जाःगु म्ये चिनावंगु दुसां भगवान बुद्धयात कयाः म्ये चिनावंगु मदु । कवि बिलदाता सिंहया नां उल्लेख जूगु ‘स्वयम्भु बुद्धम्ह कामना रुपं लोकं केस्य तल आनन्द रुपं’ नांगु स्तुति म्ये हे ज्ञात कविया न्हापांगु बौद्ध म्ये खः । नेपालमण्डलया बौद्धतय् गुंला लच्छियकं गुंलासेवाया नामं थीथी संस्कृत व पालि भाषं च्वयातःगु बौद्ध स्तोत्र अर्थात् तुतः ब्वनाः स्वयम्भू चैत्य नापं थीथी बाहाबहीया चैत्य चाःहिलेगु परम्परा दु । थ्वहे कथं कवि बिलदाता सिंहं संस्कृत भाषं जक ब्वनावयाच्वंगु बौद्ध स्तोत्रया थासय् नेवाः भाषं नं ब्वने जीक संस्कृतया रुपस्तव नांगु बौद्ध स्तोत्रया लिधंसाय् स्वयम्भु वुद्धम्ह कामना रुपं लोकं केस्य तल आनन्द रुपं नांगु स्तोत्र गुंलासेवाया प्रयोजनया नितिं च्वयादीगु खनेदु । कविं मूल रुपस्तव स्तोत्रया छुं वर्णन् खँ व भाव जक लानाः नेपाल उपत्यकाया धार्मिक परम्परायात पाय्‌छि जुइक थ्व स्तोत्र चिनातःगु दु । थुकिया वर्णन् विषय स्वयम्भु भगवानया ध्यान योग्य अवयवया वर्णन् खः । कविं थ्व स्तोत्रय् स्वयम्भु भगवानयात ‘धर्मधातु ब्रम्ह रुप’ आदि धकाः सगुण भक्तिया धाः हायेकुसें तत्कालीन नेपालमण्डलयया बौद्धतय्‌गु बुद्धप्रतिया धार्मिक आस्था ब्वयेगु याःगु दु । थ्व स्तोत्रय् आपालं संस्कृत खँग्वः दुथ्यानाच्वंसां कवि बिलदाता सिंहं मूल रचनाया (रुपस्तव) भाव व वर्ण खँ जक लिधंसा कयाः थःगु हे कथं स्तोत्रया निर्माण यानातःगुलिं थुकिं कृत्रिमताया अनुभूती जुइके मब्यू । भक्तिरस प्रधान काव्यय् दैगु माधुर्य गुणया नापं संगीतात्मकता थ्व काव्यया मेगु विशेषता जूगु दु ।

प्राचीन बाखंया छगू प्रकार अर्थात् ग्रन्थया रुपय् मखुसे किपा पाखें बाखं न्ह्यब्वयेगु यानातःगु किपाबाखं नं जूगु दु । थज्याःगु किपाबाखनय् विशेषत देगलय् कथंहंक किपा न्ह्यब्वयाः किपाया क्वय् बाखं न्ह्यब्वयेगु याना तइ । महाभारत, रामायणया बाखं मल्लकालय् हे आपालं चलन चल्ती दुगु व उकियात बिलं पौ ल्याखं नं कीगु चलन थुगु इलय् हे खनेदयेधुंकल । थ्वहे कथं जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं निर्माण यानाथकूगु ने.सं ७५७ या कृष्ण देगःया छिदिया निनालय् च्वयातःगु रामायणया बाखं, च्वतँया निनालय् प्यखेरं च्वयातःगु महाभारत, अथेहे चाबही बहालय् च्वंगु किन्नर जातक बाखं थुकिया छुं दसु खः । थज्याःगु किपा बाखनय् मू मू घटनाया किपा जक ब्वयातइ, गथे कृष्ण देगलय् च्वयातःगु रामायण बाखनय्— बालकाण्ड, अयोध्या काण्ड, अरण्य काण्ड,

किष्किन्धाकाण्ड, सुन्दरकाण्ड, युद्धकाण्ड यानाः खुगू काण्डय् रामायण बाखं क्वचायेकातःगु दु । अथेहे अमेरिकाया ज्याक व म्युरिएल जिमरम्यानया नेपालया कलावस्तु संग्रहय् दुगु मल्लकालीन बिलंपती नं एकादशी व्रतबलय् कनीगु जुजु रुक्माङ्गदया किपाबाखं न्ह्यब्वयातःगु दु ।

बुद्धधर्म व नेपाल भाषा नेपालभाषा पुनर्जागरण कालया छम्ह महारथी, नेपालभाषाया न्हापांम्ह पत्रकार धर्मादित्य धर्माचार्यया सम्पादनय् ने.सं १०४५ निसें १०५० तक पिदंगु बुद्धधर्म व नेपाल भाषा पत्रिकाया फुक्क अंक छथाय् मुनाः सम्पादन यानाः पिकयातःगु सफू खः । थ्व सफूया सम्पादक तथा प्रकाशक कवि शिरोमणी वैकुण्ठप्रसाद लाकौल खः । वय्‌कलं थ्व सफू स्व. धर्मादित्य धर्माचार्ययात देछायाः बुद्ध जयन्तीया लसताय् १०९२ स पिकयादीगु खः । नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका बुद्धधर्म व नेपाल भाषा ने.सं १०४५ वैशाखपुन्हि कुन्हुनिसें पिदनाः बुद्ध धम्र्मया नामं निगू अंक अनंलि बुद्ध धम्र्म नेपाल भाषा धकाः छगू अंक अले हानं बुद्धधर्म व नेपाल भाषा धयागु नामं न्हय्‌गू  अंक यानाः न्यादँ तकया दुने जम्मा झिक्वः प्रकाशित जूगु पत्रिका खः ।

झिगू अंकजक प्रकाशित जूगु जूसां छगुलिइ हे आपालं अंक ल्वाकछ्यानाः पिकाःगु ल्याखं १९ अंक थ्यंगु खः । थथे थ्व पत्रिकाया १९ अंक फुक्क उखेलाः थुखेलाः मजुइमा, लिपाया पुस्तां नं थ्व पत्रिका ब्वनेखनेमा धकाः फुक्क अंक छथासं मुनाः लाकौलजुं सफूया रुपय् पिकयादीगु खः ।

वय्‌कलं थ्व सफुलिइ बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाया थीथी अंकया संकलन जक दुथ्याकेगु मयासे धर्मादित्य धर्माचार्यया जीवनी व योगदान लिसें वैकुण्ठप्रसाद लाकौल सहित तत्कालीन च्याम्ह विद्वानपिनिगु वुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका सम्बन्धी ओजपूर्ण मन्तव्य नं दुथ्याकादीगुलिं थ्व सफूया महत्ता अझ च्वन्ह्याःगु दु ।

थ्व अष्टसिद्धि लायेत सफल जूम्ह जुजुयात बेतालं कंगु नीन्यापु बाखंया पुचः खः– बेतालपञ्चविंशतिका  । थज्याःगु बाखनं छुं कथं बौद्धिक कसरत याकाः मनोरञ्जन बीगुया नापं समाजय् धर्मप्रति आस्था देजायेकेगुया नापं नैतिक शिक्षा बीगु ज्या नं याःगु दु । नेपालभाषाय् खनेदुगु अप्वः थें लौकिक बाखंया आधार श्रोत ई.पू.या गुणाद्यं च्वःगु बृहत्कथा जूगु दु । थज्याःगु सफू इ.सं १४ शदी पाखे भारतं नेपाः बिस्युवंपिं विद्वानपिंसं थःपिं नापं ज्वनावःगु खनेदु