मक्षध्वज नेपालभाषाया प्राचीनकालया अन्त पाखे खनेदुम्ह जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया शासनकालीन कवि खः । थ्वय्‌कःया सरस्वती जि विनति याहुने उधार व जगत जननी भवानी हे माइ शीर्षकगु निपु भक्ति रस प्रधान म्ये लुयावःगु दु । न्हापांगु म्येय् स्वयम्भूया मञ्जुश्रीलय् च्वंम्ह ज्ञान विद्याया देवी सरस्वतीयात थःगु दुःख दरिद्रता तंका ब्यु धकाः स्तुति यानातःगु दुसा लिपायागु म्येय् नं थःगु दुःख हरण यानाबीगु निंतिं उपास्य देवीयात स्तुति यानातःगु दु । आत्मपरकता आत्मानुभूति गुण हे थुपिं म्येया विशेषता खः ।

नेपालभाषाया मचाबाखं, मचाचिनाखँ, मचा– म्येया इतिहास गुलि ताःहाकः जू उलि मचाउपन्यासया इतिहास ताहाकः मजू । दकलय् न्हापां ने.सं. ११०१ य् लक्ष्मी व सरस्वतिया नामं महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीजुं मचा उपन्यास च्वयाः झीगु नेपालभाषाय् मचा उपन्यासया श्रीगणेश यानादीगु खः । झीगु पुलांगु लोकबाखंया लिधंसाय् च्वयातःगु थ्व उपन्यास तय्‌जु प्रकाशनपाखें पिकायेगु ज्या जूगु खः । थुकी लक्ष्मी व सरस्वति निम्ह लिथु व न्ह्यथु मू पात्र खः । लक्ष्मी धनया प्रतिक खःसा सरस्वति विद्याया प्रतिक खः । लक्ष्मीं धन तःधं धैगु भाव ब्वयेगु याइसा सरस्वतिं विद्या तःधं धैगु भाव प्वंकेगु याइ । धन व विद्या दथुया ल्वापु वा द्वन्द्व हे थ्व उपन्यासया मू विषयवस्तु खः । यक्व ल्वापु जूसां अन्तय् निम्हं मिले जुइ । थुकथं थ्व मचा उपन्यास बियोगान्त मजूसे संयोगान्त जुयाः क्वचायेकातःगु बांलाः जू । मचाउपन्यास वा प्याखं वियोगान्त मजूसे संयोगान्त जुइगु हे बाल मनोविज्ञानकथं बांलाः जू । धन नंं थःगु थासय् तःधं, विद्या नं थःगु थासय् तःधं, झीतः धन नं माः, विद्या नं माः धैगु सन्देश थ्व मचाउपन्यासं बियाच्वंगु दु ।

थ्व लक्ष्मी व सरस्वति धुंकाः नेपालभाषाया न्हापांम्ह मिसा उपन्यासकार शशिकला मानन्धरजुं ने.सं. ११३१ य् चिचिपागु ल्हाः नांगु मचा उपन्यास च्वयादीगु खः । अन्तर्राष्ट्रिय मचा न्हिया लसताय् कन्सर्नं नेपालं थ्व सफू पिथंगु खः । थुकी मचातय्‌त ल्वःगु विज्ञान व संस्कृतिया खँ दुथ्याकाः बाखंचु न्ह्याकातःगु बांलाः जू । अथेहे थुकी बालश्रम शोषण विषययात नं कःघाना .तःगु दु । बालश्रम शोषण याये मज्यू, झी मस्तय्‌त बांलाःगु संस्कृति व संस्कार स्यनेमा नापं अन्धविश्वास मखु विज्ञानया खँ नं मस्तय्‌त स्यनेमाः धैगु थ्व मचा उपन्यासया मू सन्देश खः । मिसा च्वमिं च्वयादीगु थ्व नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु मचा उपन्यास खः । थुकथं हे च्वमि मय्‌जु रितादेवी प्रधानजुं न वाइम्ह छुँ उपन्यास च्वयाः पिथनादीगु खः । साहित्यकार ध्रुव मधिकर्मिया सम्पादनय् थ्व उपन्यास सिर्जना अभियान ख्वपं पाखें ने.सं. ११३१ दिल्लाय् पिहां वःगु खः । थ्व उपन्यासय् भाजु केदार जोशीजुं किपा च्वयादीगु खः । थ्व छगू कथं नेपालभाषाया न्हापांगु किपाहना उपन्यास खः । लोकबाखयां लिधंसा कयाः च्वयातःगु थ्व मचा उपन्यासय् नेवाः पहः वयेक न्हूकथं न्हूगु खँत छ्यलाः मस्तय्‌त ब्वने यइपुक बाखंचु न्ह्याकातःगु तसकं बांलाः जू । आखः ब्वनेमाः, मेपिन्त फूचाःगु ग्वाहालि यायेमाः लिसें मभिं मनू जुइ मज्यू धैगु थ्व उपन्यासया मू सन्देश खः । थुकी तताकेहेँ निम्ह मिसामचात नापं छुंयात नं पात्रकथं दुथ्याकातःगु दु । तताम्ह कय्कुं नुगःम्ह आसाकुति पात्र खःसा केहेंम्ह नुगः चकंम्ह करुणां भय् ब्यूम्ह पात्र खः ।

नेपालभाषाय् आःतक पिहां वःगु मचा उपन्यास च्वय् न्ह्यथनागु थ्वहे स्वंगू जक खः । थ्व स्वंगू उपन्यासं नं न्हूगु रेकर्ड तयेत ताःलाःगु दु । लक्ष्मी व सरस्वति नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु उपन्यास खः । चिचिपागु ल्हाः मिसा च्वमिं च्वःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु मचा उपन्यास खःसा नवाइम्ह छुँ किपाहना तःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु मचा उपन्यास खः ।

ने.सं. १०७५ कछलां मचा नामं नेपालभाषाया मचा साहित्यया दकलय् न्हापांगु लय्पौ पिहांवल । थुकीया सम्पादक स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ खःसा उपसम्पादक कृष्णदास ताम्रकार व ठाकुरमान शाक्य खः । थ्व ल्याः ७ तक पिहां वःगु ख । थ्व धुंकाः प्रण नामं मचा साहित्य मुना पौ ने.सं. १०९८ सप्तयुग खलः मुसुंबहाःपाखें पिदंगु खः । थ्वधुंकाः ने.सं. ११०१ य् सक्वया विश्वेश्वरदास श्रेष्ठ मू सम्पादक व बालगोपाल श्रेष्ठया कार्यकारी सम्पादनय् न्ह्यब्वःसा नांगु मचासाहित्य पौ पिथने ज्या जूगु खः । थ्व न्हय्‌गू ल्याः तक पिदंगु दु । अथेहे ने.सं. ११०६ व ११०७ य् साहित्यकार महेशमान डंगोल ‘लँजुवाः’या सम्पादनय् मचापौ पुलुकिसि प्यंगू ल्याःतक पिदन । नेपालभाषा मिसा खलःया ग्वसालय् न्हूपुस्ताया मस्तय्‌त ध्यानाकर्षण यायेगु तातुनाः जिमिगु सः बुलेटीन पौ ने.सं. ११२२ गुंलां पिथने ज्या जूगु खः । अथेहे त्वःनिभाः दबू नं मचा पत्रिका विशेष कथं पिकाःगु दु ।

नेपालभाषाया थीथी वाःपौ व न्हिपतिं नं मचासाहित्य विकास यायेगु ज्याय् तःधंगु भूमिका म्हितूगु दु । इनाप वाःपतिइ खँ छता न्यने यःसा मरि छपा चुँइ। अथेहे विश्वभूमि न्हिपौ, स्वनिगः वाःपौ, झीगु स्वनिगः वाःपौ, तिकिझ्याः वाःपौ, लिपिपौ पाखें मचाख्यः दुथ्याकाः झीगु मचा साहित्यया धुकू जायेकेगु ज्या जूगु दु । सन्ध्या टाइम्स न्हिपौ व नेपालभाषा टाइम्स न्हिपतिइ पिदंगु चाकःलि पांपां मचाख्यलं नं तसकं तःजिक मचा साहित्य विकासय् योगदान याःगु दु, यानाच्वंगु दु । मचा साहित्यविद् शान्तदास मानन्धरजुं मचाक्यब

लय्पौ ने.सं. १११३ निसें मुक्कं २० ल्याःतक पिथनादीगु दु । अथेहे ने.सं. ११२० निसें ईल्वहं प्रकाशनपाखें ईल्वहं लय्पौ आःतक मदिक पिथने ज्या जुयाच्वंगु दु । थ्व ईल्वहं मचापतिं नेपालभाषा मचासाहित्यय् तःजिगु इतिहास ज्याःगु दु । थ्व लय्पौ ने.सं. ११४३ दिल्ला तक दँ २३ व थ्यंल्याः २६७ थ्यने धुंकूगु दु । थ्व मचापौ नरेशवीर शाक्यया न्ह्यलुवाःसुइ दर्शनवीर शाक्यया सम्पादनय् पिथनाच्वंगु खः ।

नेपालभाषाया मचा पाठ्यज्वलं दकलय् न्हापां च्वयादीम्ह नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां मास्तर जगतसुन्दर मल्ल खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु ब्वनेकुथि ख्वपया खौमाय् थःगु हे छेँय् चायेकादीगु खः । वय्‌कलं ब्वनेकुथि जक चायेकादीगु मखु, मस्तय्‌त माःगु पाठ्यसफू नं यक्व हे च्वयादीगु खः । तर व फुक्क झीसं लुइके फयाच्वंगु मदुनि । मचातय्‌गु पाठ्यसफू कथं वय्‌कलं विश्वय् नांजाःगु नैतिक बाखं सफू इसपं दयेकातःगु बाखं ने.सं. १०३५ य् अनुवाद यानाः पिथनादीगु खः । थ्व धुंकाः नेपालभाषा मचासाहित्यया सफू शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ य् पिथंगु नेपालभाषा रिडर (ब्व १ व २) खः । अथे हे वय्‌कलं ने.सं. १०५३ य् नेपाली वर्णमाला ब्व १ व २ च्वयाः पिथनादीगु खः । थ्व धुंकाः महाकवि चित्तधर ‘हृदय’जुं नेपाल संवत् १०६७ – ६८ इ पाठ्यसफू कथं झी मचा स्वब्व तक पिथनादीगु दु । पूर्ण पथिकजुं नं हे मस्त दँ दँ (ने.सं १०६८) नां छुनाः मचातय्‌गु पाठ्यसफू पिथनादिलसा मस्तय् न्ह्यब्वःसा सफू ब्व १ (ने.सं. १०७२) व ब्व २ (ने.सं. १०८०) नं पिथनादिल । मास्टर जगतसुन्दर मल्लया शिष्य च्वमि भाजु जगतलाल श्रेष्ठजुं जगत वर्णामाला (ने.सं.१०६९) निब्वतक पिथनादिलसा मचाबाखंचात मुनाः पुलां बाखं (ने.सं. १०७१) नामं मेगु नं सफू पिथनादिल ।

अथेहे वय्‌कलं ने.सं १०७६ निसें १०८१ तकया दुने रत्न पुस्तक भण्डार पाखें मचा बाखं सफू प्यक्वःखुसितक पिथनादीगु दु । पन्नाप्रसाद जोशीजुं ने.सं. १०७० इ नेपाल देशया अक्षर वोध धकाः लिपिया वर्णमाला पिथनादीगु खः । भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःजुं ने.सं. १०८५ इ मचापाठ्यसफूकथं ससुमा ब्व १ निसें ३ तक च्वयाः पिथनादीगु खः । पुण्यरत्न बज्राचार्यजुं नं ने.सं. १०८५ इ हे झीगु सफू १ निसें ३ ब्व तक पिथनादीगु खःसा वि.सं २०२६ सालं मचा सफू (प्रवेशिका) केशवलाल कर्माचार्यजुं च्वयाः श्री ५ या सरकार शिक्षा मन्त्रालयपाखें पिथनेज्या जूगु खः । सूर्यबहादुर प्रधानजुं ने.सं १०७२ निसें १०७८ तकया दुने मचातय्‌गु निंतिं  थीथी च्वसु दुथ्याःगु मस्तय् सफू स्वब्वतक पिथनादिल । अथेहे भुवनलाल बि.ए.जुं मचातय्‌गु निंतिं ज्ञानं जाःगु सफू बाल ज्ञान (ने.सं १०७३) पिथनादिल । झी शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीजुं ने.सं १०७८ य् मचातय्‌त भूगोल सम्बन्धी ज्ञानं जाःगु पाठ्यसफू मचा भूगोलया नापं सत्य वर्णमाला नामं पाठ्यसफू पिथनादीगु दु । थ्व फुक्क मचा पाठ्यसफू च्वमिपिंसं थःपिंसं हे मनंखंकाः मचातय् निंतिं च्वःगु खः ।

श्री ५ या सरकार शिक्षा मन्त्रालय अन्तर्गत जनक शिक्षा सामग्री पाखें पाठ्य सफू च्वकेबीगुज्या वि.सं. २०२९ निसें न्ह्यात । थ्वहे कथं च्वमि मोहन न्याछ्यं, जीतबहादुर थापा व हरिशंकर मानन्धरजुपिं जानाः च्वयादीगु जिगु जःखः जनक शिक्षा केन्द्रं वि.सं

२०२९ सालं पिथने ज्या जुल । थ्व छगू तगिंया ब्वने सफू खः । अथेहे पाठ्यक्रम विकास केन्द्रपाखें हे सुमा बनेपाली व अगिव बनेपालीजुपिंसं च्वयादीगु नेवाः गौरव व्यक्तित्व व झीगु तजिलजि झीगु म्हसिका पिथनेज्या जूगु खः । रत्नध्वज जोशी, सुन्दरकृष्ण जोशी व जनकलाल वैद्यजुपिंत च्वकेब्यूगु पाठ्यसफू नेवारी इच्छाधीन (तगिं ८,९,१०) श्री ५ या सरकार शिक्षा मन्त्रालय अन्तर्गत जनक शिक्षा सामग्रीं वि.सं. २०३०–३३ सालं पिथने ज्या जूगु खः ।

श्री ५ या सरकार, पाठ्यक्रम विकास केन्द्रं नेपालभाषाया पाठ्य सफूकथं लुँहिति वि.सं. २०५६ निसें छधाः निसें न्याधाः तक पिकाःगु दु । थुकीया लेखन व सम्पादनया ज्या हितकरविर सिंह कंसाकार, दुर्गालाल श्रेष्ठ, भूषण प्रसाद श्रेष्ठ, राजा शाक्य, सुचिता श्रेष्ठ, व शारदा लक्ष्मी श्रेष्ठपिंसं यानादीगु खःसा लिपा दिवाकर चापागाइँया कजिसुइ न्हूधाः (अध्यावधिक) यानाः वि.सं. २०७० इ पिथने ज्या जूगु खः । अथेहे जगतसुन्दर ब्वनेकुथि पाखें नं ने.सं. १११६ य् जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ व लक्ष्मण नेवाःपिंसं सम्पादन यानादीगु न्हू पलिस्वां पाठ्यसफू पिथने ज्या जूगु खः । थ्व नं छगू तगिमंनिसें न्यागू तगिं तकया निंतिं न्याब्व तक पिहां वःगु खः । । नेपाल बौद्ध परियति शिक्षा परिषदं तगिं छगू निसें न्यागू ब्व तकया परियति शिक्षा पाठ्य सफू पिथंगु दु ।

ने.सं. ११४२ निसें येँ महानगरपालिकांं छगू निसें च्यागू तगिंतक स्थानीय विषयय् अनिवार्य नेपालभाषां ब्वंकेगु क्रान्तिकारी ज्या न्ह्याकेगु ज्या जुल नापनापं येँदेय्‌या म्हसिका या नामं छगू निसें च्यागू तगिंतकया निंतिं पाठ्य सफू पिथनेगु ज्या जुल । थ्व धुंकाः किपू नगरपालिकां किपू म्हसिका पाठ्यसफू पिथंगु दु । अथे हे यल महानगरपालिकापाखें नं यल देय्‌या म्हसिका पाठ्य फू पिथनाः नेपालभाषां स्थानीय विषय ब्वंकेगु ज्या न्ह्याकूगु दु ।

थुकथं हे नेपालभाषाया पुलांबाखं, न्यँकंबाखं, लोकबाखं, मचाचिनाखँ सफू, मचाच्वसा सफू, किपाहना मचाबाखं सफू आदि फुक्क मचापाठ्य ज्वलंया सफूत खः । तर थथे पिदंगु सफू मध्ये बाखं व म्येया सफू अप्वः दु । दकलय् म्हो प्याखंया सफू जूगु दु । स्थानीय विषयय् नेपालभाषां ब्वंकेगु यासांनिसें बाल पाठ्य सफूया विकासक्रम तःजिक न्ह्यानाच्वंगु दु । थुकिं नेपालभाषा मचापाठ्यसफूया थपू तसकं बांलाक जुइगु संकेत खनेदु ।

नेपालभाषाया काब्य तसकं च्वन्ह्याः । म्येप्याखं (गीति) नं काब्य विधा दुने हे लाः । रणबहादुर शाह जुजुया पालय् लोककाब्यकथं निर्माण जूगु सितलामाजु नेपालभाषाया ग्यसुग्यंगु बःचाधंगु गीतिकाब्य खः । थुकीया लय् नं उलि हे बांलाः जू । थ्व गीतिकाब्य म्येप्याखं यानाः सन् २०२० मे महिनाय् ख्वपया देगमना त्वालं भिडिओ दयेकाः यूट्यूबपाखें पिथनेज्या जूगु खः । थ्व तःकै महामारी ल्वय् वःगु बखतय् रणबहादुर शाह जुजुं मचातय्‌त तामाखुसी पारी थ्यंक पितिनाछ्वःगु तसकं मार्मिक बाखंनं जाःगु गीतिप्याखं खः । थ्वयात मचासाहित्य धायेमछिंसां मचातय्‌गु हे विषयय् जूगुलिं मचाप्याखंम्ये धायेमछिं मजू । थुकथं हे जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठजुं च्वयादीगु चिनियाम्ह किसिचाय् दुथ्याःगु मायाचा म्ये नं भिडियोया रुपय् पिदने धुंकूगु दु । थ्व नं तसकं नुगलय् थ्यूगु बःचाधंगु मचाप्याखंम्ये अर्थात गीतिनाटक खः । थुकथं हे राजभाइ जकःमिजुं राजमति छन्दय् च्वयादीगु विश्वय् नांजाःगु लोकबाखं खराचा व सिंह नं छगूकथं प्याखंम्ये हे खः । थ्व सफू जक मखु सफू छगुलिं राजमति लसय् प्याखंम्येया रुपय् ने.सं. ११२८ य् पिहां वःगु खः । लिसें थ्व गीतिकाब्य थाय्‌थासय् ब्वनेकुथिइ मचातय्‌त हे जनावरया प्याखंम्वः दयेकाः प्याखं क्यनेगु याना वयाच्वंगु दु ।

मस्तय्‌गु निंतिं मस्तय्‌त यःगु व मस्तय्‌त ल्वःगु विषयवस्तु कःघानाः च्वयातःगु साहित्य हे मचा साहित्य खः । नेपालभाषा मचा साहित्यया शुरुवात प्राचीन कालंनिसें जूगु खनेदु । मचा लोकबाखं, मचा लोकम्येया, प्रचलन आपालं न्ह्यःनिसें दुसां लिखितरुपय् नेवाः मचा साहित्यया शुरुवाट ने.सं.६३८य् रचना जूगु तन्त्राख्यान नांगु हस्तलिखित नीति बाखं निसें जूगु नालेबहजू । थ्व सफुलिइ मचा बाखं धायेबहःगु यक्व बाखंत दुथ्यानाच्वंगु दु ।

माध्यमिक कालय् वयाः मास्तर जगतसुन्दर मल्लजुं इसपं दयेकातःगु बाखं (ने.सं. १०३५) नेपालभाषां भाय् हिलाः पिथनादिल । नेपालभाषा मचा साहित्यया ख्यलय् थ्व देवनागरी लिपिं लिपिवद्ध जुयाः ध्वानासफूया रुपय् पिहांवःगु दकलय् न्हापांगु मचा सफू थ्व हे खः । थ्व धुंकाः नेपालभाषां मचा साहित्यया सफू शहीद शुक्रराज शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ स पिथनादीगु नेपालभाषा रिडर (ब्व १ व २) खः । थुकी च्वंगु हे मचात दँ दँ, मिखा निगलं कँ कँ नांगु मचा कविता उबलय् जनस्तरय् मचा म्येकथं बय्बय् जूगु म्ये खः । थ्व धुंकाः चित्तधर हृदयजुं पाठ्य सफू कथं झी मचा (ने.सं १०६७ —१०६८) स्वब्व तक पिथनादीगु दु । थुकी मचा बाखं, मचा कविता, वर्णमाला व थीथी ज्ञानया च्वसुत दुथ्याकातःगु दु । अथेहे पूर्ण पथिकजुं हे मस्त दँ दँ नां छुनाः मचातय्‌त माःगु थीथी च्वसु मुनाः सफू (ने.सं१०६८) पिथनादिलसा मस्तय् न्ह्यब्वःसा न्हापांगु ब्व (ने.सं १०७२) व निगूगु ब्व (ने.सं १०८०) नं पिथना दिल । सूर्यबहादुर प्रधानजुं नं मचातय्‌गु निंतिं  थीथी च्वसु दुथ्याःगु मस्तय् सफू (ने.सं १०७२ –१०७८) स्वब्वतक पिथनादीगु दु । भाजु जगतलाल श्रेष्ठजुं नं मचा बाखंचात मुनाः पुलां बाखं (ने.सं. १०७१)या नामं प्यक्वःखुसितक पिथनादीगु खः। । अथेहे भुवनलाल बि.ए.जुं मचातय्‌गु निंतिं ज्ञानं जाःगु सफू बाल ज्ञान (ने.सं १०७४) पिथनादिल । भाषा निभाः प्रेमबहादुर कसाःजुया सम्पादनय् नं मचा साहित्यया थीथी विधा दुथ्याःगु नसना (ने.सं. १०७३ –१०८४) नं स्वब्व तक पिदंगु खः । मा. पुण्यरत्न बज्राचार्यजुं बाज्याया ग्वाय् व मेमेगु बाखं (ने.सं. १०७५ ) नामं स्वब्वतक मचा बाखंया सफू पिकयादिलसा ने.सं १०७६ स वँय्, फय् व मेमेगु बाखं नं पिथनादीगु दु । सत्यमोहन जोशीजुं मचा भूगोल (ने.सं १०७८) या नापं चखुंचां हाःगु म्ये मचा चिनाखँ सफू (ने.सं.११०३) व सत्य वर्णमाला (ने.सं ११२१) या नामं वर्णमालाया सफू पिथनादिल ।

ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यजुं ने.सं.१०६८ स न्ह्यब्वःसा मचा चिनाखँ च्वयाः पिथनादिलसा जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठजुं मचा साहित्यया ख्यलय चिनियाम्ह किसिचा (ने.सं. १०८५), ताइभाबा (ने.सं. १०८६), चखुंचा ध्वग्गी (ने.सं. ११२६), थेंज्याःगु मचा चिनाखँ सफू पिथना नेपालभाषा मचा साहित्यया विकासय् ज्वःमदुगु योगदान बियादिल । अथेहे वय्‌कलं चीन देय्‌या मचा बाखं अनुवाद यानाः मचा बाखंचा (ने.सं १११५), मचा कविता अनुवाद यानाः चिनिया चम्पा (ई.सं. १९६७) व कुलिकासा पिथनादीगु खः । थुकथं हे वय्‌कलं चीनया लोक बाखंया लिधंसाय् सलछ्यंया बेला (ने.सं. १०८९ ) मचा खण्डकाब्य पिथनादीगु दु । गिरिजाप्रसाद जोशीजुं लक्ष्मी व सरस्वती (ने.सं. ११०१) नामं न्हापां मचा उपन्यास पिकयादिलसा, लिपा शशीकला मानन्धरया चिचीपागु ल्हाः (ने.सं. ११३१) मचा उपन्यास, रीतादेवी प्रधानया नवाइम्ह छुँ (ने.सं. ११३१)किपा सहितया मचा उपन्यास पिदन । अथेहे ने.सं. ११२४ य् सुरण महर्जनं झीगु मचा अधिकार नामं न्हापांगु मचा निबन्ध संग्रह पिथनादिल । मचा नियात्रा सम्बन्धी सफूया झ्वलय् अमरबहादुर ताम्रकारया गुलिभरया यात्रा छगूगु (ने.सं १०८५) तथा नेपालभाषां भाय्‌हिलातःगु भक्तप्रसाद ब्यांया नेपाः चाःहिला (लेखक : कमलमणि दीक्षित, वि.सं. २०५६), सफू नं न्ह्यथनेबह: जू ।

मचा म्येचाः पिथनेगु झ्वलय् दुर्गालालया च्वसाय् संगीतकःमि गुज्जे मालाकारजुया संगीतय् झी नेवाः नांगु न्हापांगु म्येचाः पिथनेज्या जूगु खः । अथेहे ने.सं. १११० य् गणेश अपारजुया कतांमरि मचा चिनाखँ सफू व थुकी दुथ्याःगु च्यापु म्येया कतांमरिचा हे नामं मचा म्ये क्यासेट पिदंगु दुसा राजभाइ जकःमिजुं ने.सं. ११२० य् मचामय्लिं व ने.सं. ११२८ य् खराचा व सिंह गीतिकाब्यया म्येचाः पिथनाः नेपालभाषा मचा साहित्यया ख्यलय् तःजिगु योगदान बियादीगु दु ।

ने.सं. ११२५ य् परम्परागत मचाकासा सम्बन्धी च्वसु मुना सफू झीगु कासा पन्नारत्न महर्जनजुं च्वयादिलसा मय्‌जु निजिरोस श्रेष्ठ नं कासा सम्बन्धी निगू सफू पिकयादीगु दु । थुकथं हे मचा कासा सम्बन्धी च्वसु मुनाः चुलिंचिया चंचं नामं अमृत स्यस्यःजुं ने.सं. १११० य् सफू पिथनादीगु खः । राजमान महर्जनं नं नेपाःया पौराणिक, ऐतिहासिक बाखंया लिधंसाय् गुरुमापा, जामनः गुभाजु आदि थेंज्याःगु तःगु हे किपाहना बाखं सफू पिकयाः न्ह्यथनेबहःगु ज्या यानादीगु दु । अथे हे पाठ्यक्रम विकास केन्द्रपाखें पिदंगु झीगु तजिलजि व झीगु म्हसीका, लुँहिति भाग १,२,३ आदि नं मचा साहित्यया ख्यलय् उल्लेख यायेबहःगु सफू खः ।

नेपाल संवत् १०७५ कछलां स्वयम्भूलाल श्रेष्ठया सम्पादनय् ‘मचा’ नामं नेपालभाषाया मचा साहित्यया दकलय् न्हापांगु लय्पौ पिहांवलसा ने.सं. ११०१ स सक्वया विश्वेश्वरदास श्रेष्ठ मू सम्पादक व बालगोपाल श्रेष्ठया कार्यकारी सम्पादनय् न्ह्यब्वःसा नांगु मचा साहित्य पौ पिथने ज्या जूगु खः । ने.सं. ११०६ व ११०७ य् साहित्यकार महेशमान डंगोल ‘लँजुवाः’या सम्पादनय् मचापौ पुलुकिसि प्यंगु ल्याःतक पिदंगु दुसा मचा साहित्यविद् शान्तदास मानन्धरजुं नं मचाक्यब लय्पौ ने.सं. १११३ निसें मुक्कं २० ल्याःतक पिथनादीगु दु । नरेशवीर शाक्यया सम्पादनय् ने.सं. ११२० निसें ईल्वहं प्रकाशन पाखें ईल्वहं मचालय्पौ आःतक मदिक पिथने ज्या जुयाच्वंगु दु गुकी मचातय्‌त माःगु, मचातय्‌त यःगु फुक्क धयाथें विषय दुथ्याकातःगु दु । थ्वहे पत्रिकाय् ने.सं. ११२२ निसें नरेशवीर शाक्यजुं विश्वया बाखंत भाय् हिलाः विश्वया न्यापु मचा बाखं नामंं तःगू मछि ब्व पिथनेज्या जुइधुंकूगु दु ।

नेपालभाषा मचा साहित्यया विकासय् नेपालभाषाया वाःपौ व न्हिपतिं नं तःधंगु इतिहास ज्याःगु दु । इनाप वाःपतिइ खँ छता न्यने यःसा मरि छपा चुँइ, विश्वभूमि न्हिपौ, स्वनिगः वाःपौ, झीगु स्वनिगः वाःपौ, तिकिझ्याः वाःपौ, लिपिपौ पाखें मचाख्यः दुथ्याकाः झीगु मचा साहित्यया धुकू जायेकेगु ज्या जूगु दु । सन्ध्या टाइम्स न्हिपौ व नेपालभाषा टाइम्स न्हिपौ पाखें वाःवाःपतिकं पिदनीगु तँसापतिइ पिदनीगु चाकःलि पांपां मचाख्यलं नं तसकं तःजिक मचा साहित्य विकासय् योगदान यानाच्वंगु दु । नेपालभाषा मचासाहित्य विकासया झ्वलय् बेलायतय् च्वनादीम्ह संयुक्त श्रेष्ठजुं नं थौंया युगयात ल्वयेक शंखधर साख्वाः व लाखे नांगु कार्टुन संकिपा निर्माण यानाः ऐतिहासिक पलाः छिनादीगु दु । अथेहे ईल्वहं प्रकाशनपाखें मचाच्वखँ धेंधेंबल्लाः कासा, विजय सैजुं ‘कन्‌र्सन नेपाल’ पाखें नेवाःभासं हे मचा अधिकारयात कयाः मचान्वचु व मचाकिपा धेंधेंबल्ला कासा २३ दँतक मदिक्क न्ह्याकेगु ज्या जूगु दु ।

शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ स पिथंगु नेपालभाषा रिडर सफुलिइ दुथ्याःगु हे मचात दँ दँ, मिखा निगलं कँ कँ धाःगु मचाचिनाखँ आःतक सीदु कथं नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु न्हूगु मचाचिनाखँ खः । थ्व धुंकाः झी महाकवि चित्तधर हृदयजुं नेपाल संवत् १०६७ व ६८ इ पाठ्य सफू कथं पिथनादीगु झी मचा पतिइ तःपुमछि मचाचिनाखँ दुथ्याकातःगु दु । अथेहे नेपाल संवत् १०७५ या कछलां निसें स्वयम्भूलाल श्रेष्ठया सम्पादनय् पिहांवःगु मचा पतिइ नं नेपालभाषाया मचाचिनाखँत यक्व दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकथं ह ईल्वहं, लय्पतिइ मदिक्क मचाचिनाखँ पिहां वयाच्वंगु दु । मचा क्यब पतिइ नं तःपु मछि मचा चिनाखँ पिहांवःगु खः ।

भाषाविद् व साहित्यकार ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यजुं ने.सं.१०६८ स न्ह्यब्वःसा मचाचिनाखँ च्वयाः पिथनादीगु दु । विद्या वैद्यजुया मचा चिनाखँ बकुलाः पाजु ने.सं. १०८९ इ पिदंगु दु । नेपाल संवत् १०९० य् गिरिजाप्रसाद जोशीजुं द्वकचा ल्यांल्यां वः मचाकविता सफू च्वयाः पिथनादीगु खः । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठजुं ने.सं. १०८५ य् चिनियाम्ह किसिचा मचा कविता सफू पिकासांंनिसें आःतक दिपाः मकासे मचाचिनाखँ च्वयाः पिथनाः ज्वःमदुगु योगदान यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कलं ने.सं. १०८६ य् मेगु मचा चिनाखँ सफू ताइभाबा पिथनादिल । थुकथं हे ने.सं. ११२६ य् चखुंचा ध्वग्गी मचाचिनाखँ सफू पिथनादिल । अथेहे वि.सं २०२३ सालं चीनया हे मचाकविता अनुवाद यानाः चिनियाचम्पा व इ.सं. १९६७ इ कुलिकासा पिथनादीगु खः । थुकथं हे वय्‌कलं ने.सं. १०८९ इ चीनया लोकबाखंया लिधंसाय् सल छ्यंया बेला मचाखण्डकाव्य पिथनादीगु दु । थुकथं हे सत्यमोहन जोशीजुं च्वयादीगु चखुंचां हाःगु म्ये मचाचिनाखँ सफू ने.सं ११०३ य् पिहांवःगु खः । थ्व सफुलिइ च्वंगु दँय्चा तसकं नाःदंगु मचाचिनाखँ खः । न्ह्यब्वःसा पिथना पाखें ने. सं. १११४ स विश्वेश्वरदास श्रेष्ठया मचापासा मचा चिनाखँ सफू पिहां वःगु खः ।

ने.सं.१११० य् गणेश अपारजुं कतांमरि मचाचिनाखँ सफू पिथनाः नेपालभाषा मचा चिनाखँ साहित्यय् खनेदयेक योगदान यानादीगु खः । अथेहे राजभाइ जकःमिजुं ने.सं. ११२० य् मचामय्लिं म्येचाः व ने.सं. ११२८ य् खराचा व सिंह मचा गीतिकाब्य पिथनाः नेपालभाषा मचासाहित्य च्वन्ह्याकादीगु दु । जकःमिजुं विश्वभूमि, सन्ध्या टाइम्स, ईल्वहं, स्वनिगः आदि वाःपतिइ तःपुमछि मदिक मचाचिनाखँ पिथनाः नेपालभाषा मचाचिनाखँ साहित्यय् तःजिगु योगदान यानादीगु दु । कवि नातिवज्रजुं ने.सं. ११३० य् जि हिरा मचा चिनाखँ सफू च्वयाः पिथनादीगु दु ।

मचातय्‌त यःगु, ल्वःगु विषयवस्तु व पात्रत दुथ्याकाः च्वयातःगु बाखं हे मचाबाखं खः । मचा बाखं मचातय्‌सं च्वयातःगु नं जुइफु, मचातय्‌गु निंतिं तःधीपिंसं च्वयातःगु नं जुइफु । नेपालभाषाय् मचा बाखंयात निब्वय् थले छिं । छब्व मचा लोकबाखं खःसा निब्व मचा न्हूबाखं खः । मचा लोकबाखं प्रचलन आपालं न्ह्यःनिसें दुसां लिखितरुपय् नेवाः मचा बाखंया शुरुवाट ने.सं.६३८ स रचना जूगु तन्त्राख्यान हस्तलिखित नीति बाखं निसें जूगु नालेबहः जू । थ्व सफुलिइ मचा बाखं धायेबहःगु यक्व बाखंत दुथ्यानाच्वंगु दु ।

माध्यमिक कालय् वयाः मास्तर जगतसुन्दर मल्लं ने.सं. १०३५ य् भाय् हिलाः पिथनादीगु इसपं दयेकातःगु बाखं छापा आखलय् पिहांवःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु मचा बाखंया सफू खः । शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ य् च्वयाः पिथनादीगु नेपालभाषा रिडर ब्व १ व २ सफुलिइ नं छुंछुं मचाबाखं पिदंगु दु । स्वम्भूलाल श्रेष्ठया सम्पादनय् पिदंगु मचा (ने.सं १०७५) नांगु नेपालभाषाया न्हापांगु मचा पत्रिकाय् नं अप्वः धयाथें अंकय् मचा बाखंचात दुथ्याकातःगु दु । थुकथं हे नेपालभाषाया फुक्क धयाथेंं न्हिपौ व वापतिइ नं मचाख्यःयात विशेष थाय् बियाः इलय्ब्यलय् मचा बाखंत पिदंगु दु । थुकी मध्यय् नं ने.सं. १११३ निसें मुक्कं २० ल्याःतक शान्तदास मानन्धरया मू सम्पादनय् पिदंगु मचा क्यब साहित्यिक पतिइ नं फुक्क अंकय् मचा बाखं पिदनाच्वंगु दु । थुकथं हे नेपाल सम्वत् ११२४ निसें पिदंगु ईल्वहं मचा लय्पतिं नं नेपालभाषा मचा बाखंया इतिहासय् खनेदयेक पलाः छिनाच्वंगु दु । थुकी यक्व हे मचा बाखंत पिहां वयेधुंकूगु जक मखुसे थुकी मस्तय् यःगु हिन्दी कार्टुन पात्र मोटु पटलु विषययात कःघानाः नं तःपु मछि किपाहना बाखं पिहां वःगु दु । अथे हे महेशमान लँजुवाःया सम्पादनय् पिहां वःगु पुलुकिसि व विश्वेश्वरदास श्रेष्ठया मू सम्पादनय् पिहां वःगु न्ह्यब्वःसा मचा साहित्यिक पतिइ नं तःपु मछि मचा बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

भिक्षु अमृतानन्दजुं ने.सं. १०७१ सालय् पिथनादीगु जातक माला १ व २ ब्वय् दुथ्याःगु बाखं नं मचातय्‌त तसकं ज्याख्यलय् दुगु बुद्ध धर्मया जातक बाखंचात खः । जगतलाल श्रेष्ठया पुलां बाखं (ने.सं. १०७१) व मचा बाखं (ने.सं. १०८१), गोबिन्दलालया मां, बौ व मचाखाचा बाखं मुना (ने.सं. १०७२), पुण्यरत्न बज्राचार्यया बाज्याया ग्वाय् व मेमेगु (ने.सं. १०७५) आदि बाखं सफुलिं झीगु मचा बाखंया विकासय् तःजिगु तिबः ब्यूगु दु । अथेहे ने.सं. ११२५ य् रेवती राजभण्डारीजुं ऋतु, कृष्ण प्रसादजुं ने.सं. ११२७ य् ह्याउँनिभाः नामं मचा बाखं मुना सफू पिकयाः आधुनिक मचाबाखंया ख्यःयात अझ चकंकाब्यूगु दु । युनाइटेड मिशन तु नेपालं मातृभाषा केन्द्र नेपालं न्ह्याकूगु मातृभाषा पिपल पुस्तक परियोजना पाखें राजभाइ जकःमिया ल्वःमंके मफुगु प्याखं (अनुवाद), सुनिता मानन्धरया तुँथिइ कुतुंवंम्ह खिचा, चन्दा श्रेष्ठया भुखाय्‌या लुमन्ति, रतन आलेया धादिंग वनाबलय् व याकःचा म्हितः वनाबलय् , नानी महर्जनया कुतःया तुतः, हिराकाजी महर्जनया ल्वःमंके मफुगु सिनाज्या यानाः न्हय्‌गूू सफू पिदंगु नेपालभाषाया मचाबाखंया ख्यलय् न्ह्यथनेबहगु घटना खः ।

थौं जक मखु प्राचीनकालंनिसें नेपालभाषाय् भाय् हिलाः विश्वया यक्व हे मचा बाखंत दुत हयेगु ज्या जूगु दु । तन्त्राख्यान, जगतसुन्दर मल्लया इसपं दयेकातःगु बाखं, करुणाकर वैद्यया देश देशवरयागु पुलां बाखं चक्रमान शाक्यया लुँ खुसिया जुजु, प्रेमबहादुर कसाःया जापानया पुलां बाखंं मुना व जापानी न्यँकँ बाखं, डा. बालगोपाल श्रेष्ठया श्रीलंकाया न्यँकँ बाखं, विणा कंसाकारया जापानी पुलां बाखं, जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया चीन देय्‌या मचा बाखंचात आदि फुक्क अनुदित बाखं सफूत खः । थथेहे ईल्वहं मचा लय्पती नं नरेशवीर शाक्यजुं भाय्‌हिलाः विश्वया न्यापु बाखंचा नां छुनाः तःगू मछि ब्व पिथनादी धुंकूगु दु । थुकथं हे मय्‌जु रजनी मिलाजुं नं तःपु मछि मचा लोकबाखंत नेपालभाषां अनुवाद यानादी धुंकूगु दु ।

नेपालभाषाय् न्हापांनिसें ककं वयाच्वंगु तसकं बाबांलाःगु लोक मचा न्यँकँ बाखंत नं यक्व हे दु । च्वय् न्ह्यथनागु नेपाःया पुलांगु बाखं व न्यँकँ बाखनय् लोक मचा बाखंचात यक्व हे दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी मध्यय् ध्वंच्वलेचिया बाखं, सिन्हःपता मय्‌जु, न्हय्‌म्ह तःकेंया बाखं आदि तसकं प्रचलितगु लोक मचा बाखंचात खः ।

थौंकन्हय्‌या यूट्यूव व फेसबुकय् नं शान्तराज शाक्यजुं थौंया ईयात ल्वय्‌क बांबांलाःगु मस्तय्‌गु थीथी बाखंचा वाचन यायेगु ज्या जुयाच्वंगु दुसा । मचा बाखं विधा दुने लाःगु किपाहना बाखं अर्थात कार्टुन च्वयाः पिथनातःगु बाखं नं यक्व हे झीगु भासं पिथने ज्या जूगु दु । थुकि नं मचा बाखं विकासया ज्याय् तःधंगु योगदान याःगु दु । अथेहे थौंकन्हय् हलिं नेवाः दबूया नायः संयुक्त श्रेष्ठजुं थौंया न्हूगु युगयात ल्वयेक शंखधर साख्वाः संकिपा बाखंम्ये व लाखे नांगु संकिपा बाखंम्ये लसय् हनाः एनिमेशन प्याखंं दयेकाः मचा बाखंया ख्यलय् छगू च्वछायेबहःगु ऐतिहासिक पलाः छिनादीगु दु । थथे नेपालभाषाय् खनेदुगु मचा बाखनं विशेष यानाः मचातय्‌त मनोरञ्जन बीगुया नापं शिक्षा बीगु जक मखु अप्रत्यक्षरुपं झीगु धर्म, संस्कृति, भूगोल, पर्यावरण व थौंया वस्तुस्थितिया नं ज्ञान बीगु याःगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगःथां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह सिद्धिदास महाजु नेपालभाषा साहित्य सेवाय् थःगु जीवन पानाझाःम्ह, झी सकलसित मांभाय् सेवा यायेगु पाठ स्यनाझाःम्ह महारथी खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं. ९८७ साल ञंलागा कुन्हु येँया क्वाछेँ त्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया मां हर्षलक्ष्मी व अबु लक्ष्मी नारायण अमात्य खः ।

न्यादँ दुबलय् थः बौयापाखें आखः सयेकादीम्ह वय्‌कलं झिंन्यादँया वैंशय् संस्कृत भाषाया नापं ज्योतिष शास्त्र नं सयेकादिल । थुबलय् हे वय्‌कःया बौनं वय्‌कःयात थापाथली च्वंगु नगदी तहबिल धयागु अद्दाय् ज्या याकादिल । थ्व जागीर छुं ई लिपा मन्त । थ्व जागीर मदयेवं वय्‌कःया अबुं वय्‌कःयात जनबहालय् कापः पसः तयेकल । अन वय्‌कलं प्रेमसागर धयागु सफूया नेपालभाषा अनुवाद यानादिल । अथेहे भचा लिलातकि सफू च्वयेगु ज्या यानादिल । पसः नं चले यायेमफुसेंलि साहुपिनिगु ज्या ज्वनाः खुदँ न्हय्दँ वीरगंजय् च्वनादिल । अन नं सफू च्वयेगु ज्या त्वतामदी । अन च्वनादीबलय् वय्‌कलं सज्जनहृदयाभरण (ने.सं १०४०) धैगु सफू च्वयाः बेतियाय् वनाः छापे याकाहल । वीरगंजं लिहां झायाः वय्‌कः असं कमलाछिया वैद्य मूधरानन्दया वासः पसलय् ज्या यानादिल ।

थुकथं जीवन हहं खुइनिदँ (६२) या वैशय् भचाभचा उसाँय् मदुगुलिं व वय्‌कःया लिपायाम्ह कलाः लगःधगः मदुम्ह जूगुलिं वय्‌कःया थः केहेँ लिलावतियाथाय् च्वंझाल । अन तःन्हु च्वने मलावं हे वय्‌कःया आग्रह कथं केहेँ लिलावतिं थः दाजुयात पशुपतिइ यंकाबिल । अन यंकाः न्हय्न्हु दुकुन्हु ने.सं. १०५० सालया कछलागा त्रयोदशी सोमवाःकुन्हु वय्‌कलं संसार त्वःता झाल । थौं वय्‌कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्‌कलं यानादीगु मांभाय्‌या सेवां वय्‌कःयात अमर जुइकातःगु दु ।

न्यय्‌गुलिं मल्याक थीथी विधाया सफू च्वयाथकादीम्ह सिद्धिदास महाजुं थःगु जीवनकालय् छगू हे जक सफू सज्जनहृदयाभरण पिकायेफत । वय्‌कःया पिदनेधुंकूगु सफू— ‘सज्जनहृदयाभरण’, ‘सत्यसति,’ ‘संवाद’ ‘शुकरम्भा संवाद’ व ‘रम्भा सुक सम्वाद’, ‘सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवबिलास’ ‘सिद्धिरामायण (किष्कीन्धाकाण्ड)’ ‘सरल छन्द बोध’, ‘सुक्ष्म छन्द’, ‘संचय’, ‘कर्मयागु योगु धयागु छु’, ‘सनातन धर्म’, ‘सर्वबन्धु’, ‘संसार दुःखया खँ’, ‘सत्यमदन’, ‘सप्तस्तुति’ आदि खः । थुकथं वय्‌कलं सफू च्वयेगुया नापं अबलय्‌या युवा विद्यार्थीतय्‌त गथे— सिद्धिचरण श्रेष्ठ, ठाकुरलाल मानन्धर आदिपिंत कविता च्वयेगु स्यनाः नेपालभाषाय् न्हूगु पुस्ताया कविपिं पिकयादीगु दु । नापं सलंसःदँ निसें नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्ह्यानाच्वंगु गीतिकाव्य परम्पराया थासय् चिनाखँया परम्परा न्ह्याकादिल । थथे नेपालभाषाया काव्य ख्यलय् चिनाखंयाँ परम्परा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कः न्हापांम्ह कवि खः । उकिं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःयात नेपालभाषाय् न्हापां चिनाखँया प्रयोग याःम्ह कवि कथं मानय् यायेबहः जू ।

चिनाखँया नापनापं वय्‌कलं आधुनिक बाखं, आधुनिक निबन्धया पूर्वाभास बीगु शिवविलास थेंज्याःगु बाखं, सर्ववन्धु थेंज्याःगु च्वखँ च्वयाः आधुनिक गद्य साहित्य ब्वलंकेगुली नं तिबः बियादीगु दु । थुकथं तत्कालिन राणा सरकारया ख्याच्वःयात नं चिउताः मतसे नेपालभाषां विविध विषयय्, विविध विधाया सफू च्वयाः नेपालभाषाया पुनर्जागरण आन्दोलन सफल जुइकेगु ज्याय् महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह यानादीगु दु ।

थज्याःम्ह नेपालभाषा सेवी महाकविया विषयलय मालेज्या यानाः चित्तधर हृदयजुं ‘नेपाल’ पत्रिकाय् ‘सिद्धिदास स्मृति अंक’ पिकयादिलसा सत्यमोहन जोशीजुं ‘सिद्धिदास’ नाटक च्वयादिल । अथेहे ने.सं. १०८७ सालय् च्वसापासां सिद्धिदास १०० दँ बुंदिं भव्यरुपं हनसा वि.सं. २०३७ साल वैशाख १ गते श्री ५ या सरकारं ३० गः वंगु हुलाक टिकट पिकाल । थथेहे वय्‌कःया भाषा सेवायात कदर यानाः रत्नपार्कया दुवातय् वय्‌कःया सालिक तल । अथेहे मंकाः खलःपाखें दँय्दसं वय्‌कःया बुन्हिकुन्हु नसंचा उलेगु व थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यानाच्वंगु दु ।

पिदने धुंकूगु सफू :

सज्जन हृदयाभरण (ने.सं. १०४०), सत्यसती (ने.सं. १०३५), संवाद (ने.सं. १०३७), सिद्धिरामायण (ने.सं. १०३०–१०३५) शुक रम्भा सम्वाद (ने.सं.१०४२), सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवविलास बाख (ने.सं.१०८७), सरल छन्द वोध, संचय (ने.सं. ११०२), सनातन धर्म (ने.सं.१०८७), सर्ववन्धु (ने.सं. १११२), संसार दुःखया खँ (ने.सं.१११३ ), सत्य मदन (ने.सं.१११५), सप्त स्तुति (ने.सं.१११८), स्वदेश वस्त्र (ने.सं.१११८), स्वंगू ऋण (ने.स.११२०), रम्भा शुकसम्वाद (ने.सं १०४३), सत्य मदन (ने.सं.१०४५), सप्ततुति (ने.सं.१०८५), सरल छन्द बोध व शूक्ष्म छन्द बोध (ने.सं.१०४६), सिद्धिरामायण अयोध्या काण्ड व अरण्य काण्ड (ने.सं.११३२), सिद्धिरामायण किष्किन्धा काण्ड (ने.सं.१०८७) सिद्धि–रामायण बालकाण्ड (ने.सं. ११०३), सिद्धिरामायण सुन्दर काण्ड (ने.सं.११३२)

पिदने मानिगु सफू :

प्रेम सागर (ने.सं.१०३५), सिद्धिरामायण (ने.सं.१०३०–१०३५) शारदा भजन (ने.सं.१०३५), सत्य ऋण (ने.सं.१०३५), सरल श्रुतिबोध (ने.सं१०३५), सज्जन कण्ठाभरण (ने.सं१०३५), सुःख दुःख (ने.सं१०३६), विजुली (ने.सं.१०३६), संग दोष (ने.सं.१०३६), साधारण धर्म (ने.सं.०३६), सर्वभक्ति (ने.सं.१०३६), सदां लिलाः (ने.सं.१०३६), सत् नीति (ने.सं.१०३७), सप्त विवाद (ने.सं.१०३६), सकतां श्लोक (ने.सं.१०३७), सल्हा साहुति (ने.सं.१०३८), संग सुमन (ने.सं.१०३९), स्वंगू गुण (ने.सं.१०३९), सकतां माः (ने.सं.१०३९), समाचार (ने.सं.१०४१), सर्वकर्म (ने.सं.१०४३), सिद्धिव्याकरण (ने.सं. १०४६), शिव पिनास (ने.सं. १०४९) आदि । मेगु झिंनिगू सफूया नां लुइके मफुनि ।

थुपिं सफूमध्ये सिद्धिव्याकरण, सिद्धिदास थःगु मिखाय्, शिवविलास बाखं व शिव पिनास सफू जक गद्यं च्वयातःगु दुःसा मेगु फुक्क पद्यभाषं च्वयातःगु दु ।

प्रवन्ध काव्यअन्र्तगतया छगू तःजिगु विधा महाकाव्य खः । नेपालभाषा साहित्य छगू ताःहाकःगु साहित्यिक इतिहास दुगु भाषा खया नं थ्व भाषाय् महाकाव्यया रचना पुनर्जागरणकालय् वयाः तिनि जुल । सिद्धिदास महाजुं च्वयादीगु सिद्धिरामायण हे आःतकयागु अनुसन्धान कथं नेपालभाषाया न्हापांगु महाकाव्य खः । सिद्धिदासं वार्णिक छन्दया प्रयोग न्हापां थ्व हे महाकाव्यं निसें याःगु खः । थ्व महाकाव्य सिद्धिदासं च्वयादीगु खःसां थुबलय् थुकिया निगू स्वंगू सर्ग जक पिदंगु खःसा फुक्क काण्ड दुगु महाकाव्य आपालं लिपा तिनि प्रकाशित जुल । थ्वहे कथं प्रकाशनया ल्याखं नेपालभाषाया न्हापांगु महाकाव्य चित्तधर हृदयजुं वि.सं. १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् जेलय् लाःबलय् च्वयादीगु सुगत सौरभ जूगु दु । तर थुकिया प्रकाशन ने.सं १०६९. सालय् वयाः जक पिदन । नेवाः सामाजिक सांस्कृतिक परिवेशय् बुद्धया जीवनी व दर्शनयात कयाः च्वयातःगु १९ सर्गया सुगत सौरभ महाकाव्य नेपालभाषा साहित्यया हे छगू न्ह्यथनेबहःगु सफू जूगु दु । चित्तधर हृदयजुं जेलय् सुगत सौरभ महाकाव्यया रचना यानादिलसा अन हे जेलय् लाःम्ह धर्मरत्न यमिं जेलय् हे अर्हतन्द महाकाव्यया रचना यानादिल । थ्व महाकाव्यया प्रकाशन नं जेलकाल लिपा अर्थात् ने.सं १०७२ य् तिनि जुल । भगवान बुद्धया किजा सुन्दरनन्दया विषययात कयाः च्वयातःगु थ्व महाकाव्यय् सुन्दरनन्दं अर्हत्व प्राप्त याःगु विषय नापनापं धर्मरत्न यमिं थःगु प्रगतिशील बिचाःयात नं महाकाव्यय् ब्वयेगु यानादीगु दु । थुकथं नेपालभाषाय् महाकाव्यया प्रकाशन नं थ्व हे आधुनिककाल अर्थात् ने.सं १०६०या दशक लिपा हे जक जुल । अर्हतन्द महाकाव्य धुंकाः पिदंगु मेगु महाकाव्य सत्यमोहन जोशीया जुजु जयप्रकाश महाकाव्य खः । थथे रामायण व बौद्धकथालय् जक आधारित जुयाच्वंगु नेपालभाषाया महाकाव्यया थासय् सत्यमोहन जोशीं छम्ह ऐतिहासिक पात्रया जीवनी व वयागु वीरतायात कयाः महाकाव्यया रचना यायेगु परम्पराया नी यानादिल । थथे सत्यमोहन जोशीं जयप्रकाश महाकाव्य लिपा अरनिको कृत स्वेत चैत्य महाकाव्य च्वयादिल । थः चीनय् च्वनादीबलय् अरनिकोया विषयय् आपालं अध्ययन अनुसन्धान यानाः अरनिकोयात म्हसीकेब्यूम्ह सत्यमोहन जोशीया थ्व महाकाव्य नं थ्वहे अनुसन्धानया प्रतिफल खः । गथे अरनिकों चीनय् वनाः नेपाःया कलायात म्हसीकेबिल अथेहे स्वंगू भाषं (नेपाली, नेपालभाषा व …) अनुवाद जूगु थ्व सफुलिं नेपाः व चीनया सामाजिक, सांस्कृतिक जीवनयात म्हसीकेब्यूगु दु । झिंन्हय्‌गूगु शदीयाम्ह अरनिकोया विषययात कयाः च्वयातःगु खःसां महाकाव्यय् न्ह्याब्वयातःगु आचार बिचार थौंया परिवेशयात पाय्‌छि जुइकथं ब्वयातःगु दु । नेपालभाषाय् महाकाव्य च्वयाः थ्व विधायात ब्वलंकेगु ज्या यानादीम्ह मेम्ह स्रष्टा खः महाकवि गणेश । वय्‌कलं १०९० निसें १०९३ या दुने न्यागूब्व यानाः गणोशकृत रामायण च्वयादीगु दुसा लिपा १०९३ स हानं वय्‌कलं श्री रामामृत गणेशकृत रामरामायण (ने.सं १०९६) च्वयादीगु दु । अथे हे अमोघ ताम्रकारं (साहित्यिक नां तवः मरु ) नं जिनवर सास्ताया नामं भगवान बुद्धया जीवनी व बौद्धदर्शन विषयय् महाकाव्य पिकयादीगु दु । महाकाव्यया ख्यलय् छगू बिस्कं कथंया उपन्यास अर्थात् प्रतिकात्मक उपन्यास च्वयेगु ज्या महाकवि गिरिजा प्रसाद जोशीं ल्वहंमा नांगु उपन्यास च्वयाः यानादिल । निर्जिव बस्तु ल्वहंमायात मू पात्र दयेकाः रचना यानातःगु थ्व महाकाव्य नेपालभाषा ख्यलय् न्हूगु प्रयोग खः । थुकथं नेपालभाषाया ख्यलय् गुलि नं महाकाव्य पिदन फुक्क हे ललित महाकाव्य पिदन । गिरिजाप्रसाद जोशीया ल्ह्वंमा बाहेक फुक्क हे संस्कृत महाकाव्यया परम्परा कथं धीरवीरम्ह पात्रया जीवनी तथा वं याःगु ज्याखँ जूगु दुसा कथानक नं रामायण तथा बौद्धजीवन सम्बन्धी जूगु दु । संख्यात्मक रुपं नेपालभाषाया मेमेगु विधाया तुलनाय् महाकाव्यया सफू तसकं म्हो जक पिदंगु दु । अझ मिसा च्वमिपिनिगु उपस्थिति थ्व विधाय् द हे मदुनि । अथे हे सुगत सौरभ महाकाव्य छगूयात कयाः बाहेक मेमेगु महाकाव्यया चर्चा परिचर्चा व टिक्काटिप्पणी तसकं हे म्हो जक जूगु दु ।