भाषा, लिपि व साहित्य

महाकवि सिद्धिदास अमात्य (ने.सं. ९८७–१०५०)

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगःथां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह सिद्धिदास महाजु नेपालभाषा साहित्य सेवाय् थःगु जीवन पानाझाःम्ह, झी सकलसित मांभाय् सेवा यायेगु पाठ स्यनाझाःम्ह महारथी खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं. ९८७ साल ञंलागा कुन्हु येँया क्वाछेँ त्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया मां हर्षलक्ष्मी व अबु लक्ष्मी नारायण अमात्य खः ।

न्यादँ दुबलय् थः बौयापाखें आखः सयेकादीम्ह वय्‌कलं झिंन्यादँया वैंशय् संस्कृत भाषाया नापं ज्योतिष शास्त्र नं सयेकादिल । थुबलय् हे वय्‌कःया बौनं वय्‌कःयात थापाथली च्वंगु नगदी तहबिल धयागु अद्दाय् ज्या याकादिल । थ्व जागीर छुं ई लिपा मन्त । थ्व जागीर मदयेवं वय्‌कःया अबुं वय्‌कःयात जनबहालय् कापः पसः तयेकल । अन वय्‌कलं प्रेमसागर धयागु सफूया नेपालभाषा अनुवाद यानादिल । अथेहे भचा लिलातकि सफू च्वयेगु ज्या यानादिल । पसः नं चले यायेमफुसेंलि साहुपिनिगु ज्या ज्वनाः खुदँ न्हय्दँ वीरगंजय् च्वनादिल । अन नं सफू च्वयेगु ज्या त्वतामदी । अन च्वनादीबलय् वय्‌कलं सज्जनहृदयाभरण (ने.सं १०४०) धैगु सफू च्वयाः बेतियाय् वनाः छापे याकाहल । वीरगंजं लिहां झायाः वय्‌कः असं कमलाछिया वैद्य मूधरानन्दया वासः पसलय् ज्या यानादिल ।

थुकथं जीवन हहं खुइनिदँ (६२) या वैशय् भचाभचा उसाँय् मदुगुलिं व वय्‌कःया लिपायाम्ह कलाः लगःधगः मदुम्ह जूगुलिं वय्‌कःया थः केहेँ लिलावतियाथाय् च्वंझाल । अन तःन्हु च्वने मलावं हे वय्‌कःया आग्रह कथं केहेँ लिलावतिं थः दाजुयात पशुपतिइ यंकाबिल । अन यंकाः न्हय्न्हु दुकुन्हु ने.सं. १०५० सालया कछलागा त्रयोदशी सोमवाःकुन्हु वय्‌कलं संसार त्वःता झाल । थौं वय्‌कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्‌कलं यानादीगु मांभाय्‌या सेवां वय्‌कःयात अमर जुइकातःगु दु ।

न्यय्‌गुलिं मल्याक थीथी विधाया सफू च्वयाथकादीम्ह सिद्धिदास महाजुं थःगु जीवनकालय् छगू हे जक सफू सज्जनहृदयाभरण पिकायेफत । वय्‌कःया पिदनेधुंकूगु सफू— ‘सज्जनहृदयाभरण’, ‘सत्यसति,’ ‘संवाद’ ‘शुकरम्भा संवाद’ व ‘रम्भा सुक सम्वाद’, ‘सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवबिलास’ ‘सिद्धिरामायण (किष्कीन्धाकाण्ड)’ ‘सरल छन्द बोध’, ‘सुक्ष्म छन्द’, ‘संचय’, ‘कर्मयागु योगु धयागु छु’, ‘सनातन धर्म’, ‘सर्वबन्धु’, ‘संसार दुःखया खँ’, ‘सत्यमदन’, ‘सप्तस्तुति’ आदि खः । थुकथं वय्‌कलं सफू च्वयेगुया नापं अबलय्‌या युवा विद्यार्थीतय्‌त गथे— सिद्धिचरण श्रेष्ठ, ठाकुरलाल मानन्धर आदिपिंत कविता च्वयेगु स्यनाः नेपालभाषाय् न्हूगु पुस्ताया कविपिं पिकयादीगु दु । नापं सलंसःदँ निसें नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्ह्यानाच्वंगु गीतिकाव्य परम्पराया थासय् चिनाखँया परम्परा न्ह्याकादिल । थथे नेपालभाषाया काव्य ख्यलय् चिनाखंयाँ परम्परा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कः न्हापांम्ह कवि खः । उकिं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःयात नेपालभाषाय् न्हापां चिनाखँया प्रयोग याःम्ह कवि कथं मानय् यायेबहः जू ।

चिनाखँया नापनापं वय्‌कलं आधुनिक बाखं, आधुनिक निबन्धया पूर्वाभास बीगु शिवविलास थेंज्याःगु बाखं, सर्ववन्धु थेंज्याःगु च्वखँ च्वयाः आधुनिक गद्य साहित्य ब्वलंकेगुली नं तिबः बियादीगु दु । थुकथं तत्कालिन राणा सरकारया ख्याच्वःयात नं चिउताः मतसे नेपालभाषां विविध विषयय्, विविध विधाया सफू च्वयाः नेपालभाषाया पुनर्जागरण आन्दोलन सफल जुइकेगु ज्याय् महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह यानादीगु दु ।

थज्याःम्ह नेपालभाषा सेवी महाकविया विषयलय मालेज्या यानाः चित्तधर हृदयजुं ‘नेपाल’ पत्रिकाय् ‘सिद्धिदास स्मृति अंक’ पिकयादिलसा सत्यमोहन जोशीजुं ‘सिद्धिदास’ नाटक च्वयादिल । अथेहे ने.सं. १०८७ सालय् च्वसापासां सिद्धिदास १०० दँ बुंदिं भव्यरुपं हनसा वि.सं. २०३७ साल वैशाख १ गते श्री ५ या सरकारं ३० गः वंगु हुलाक टिकट पिकाल । थथेहे वय्‌कःया भाषा सेवायात कदर यानाः रत्नपार्कया दुवातय् वय्‌कःया सालिक तल । अथेहे मंकाः खलःपाखें दँय्दसं वय्‌कःया बुन्हिकुन्हु नसंचा उलेगु व थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यानाच्वंगु दु ।

पिदने धुंकूगु सफू :

सज्जन हृदयाभरण (ने.सं. १०४०), सत्यसती (ने.सं. १०३५), संवाद (ने.सं. १०३७), सिद्धिरामायण (ने.सं. १०३०–१०३५) शुक रम्भा सम्वाद (ने.सं.१०४२), सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवविलास बाख (ने.सं.१०८७), सरल छन्द वोध, संचय (ने.सं. ११०२), सनातन धर्म (ने.सं.१०८७), सर्ववन्धु (ने.सं. १११२), संसार दुःखया खँ (ने.सं.१११३ ), सत्य मदन (ने.सं.१११५), सप्त स्तुति (ने.सं.१११८), स्वदेश वस्त्र (ने.सं.१११८), स्वंगू ऋण (ने.स.११२०), रम्भा शुकसम्वाद (ने.सं १०४३), सत्य मदन (ने.सं.१०४५), सप्ततुति (ने.सं.१०८५), सरल छन्द बोध व शूक्ष्म छन्द बोध (ने.सं.१०४६), सिद्धिरामायण अयोध्या काण्ड व अरण्य काण्ड (ने.सं.११३२), सिद्धिरामायण किष्किन्धा काण्ड (ने.सं.१०८७) सिद्धि–रामायण बालकाण्ड (ने.सं. ११०३), सिद्धिरामायण सुन्दर काण्ड (ने.सं.११३२)

पिदने मानिगु सफू :

प्रेम सागर (ने.सं.१०३५), सिद्धिरामायण (ने.सं.१०३०–१०३५) शारदा भजन (ने.सं.१०३५), सत्य ऋण (ने.सं.१०३५), सरल श्रुतिबोध (ने.सं१०३५), सज्जन कण्ठाभरण (ने.सं१०३५), सुःख दुःख (ने.सं१०३६), विजुली (ने.सं.१०३६), संग दोष (ने.सं.१०३६), साधारण धर्म (ने.सं.०३६), सर्वभक्ति (ने.सं.१०३६), सदां लिलाः (ने.सं.१०३६), सत् नीति (ने.सं.१०३७), सप्त विवाद (ने.सं.१०३६), सकतां श्लोक (ने.सं.१०३७), सल्हा साहुति (ने.सं.१०३८), संग सुमन (ने.सं.१०३९), स्वंगू गुण (ने.सं.१०३९), सकतां माः (ने.सं.१०३९), समाचार (ने.सं.१०४१), सर्वकर्म (ने.सं.१०४३), सिद्धिव्याकरण (ने.सं. १०४६), शिव पिनास (ने.सं. १०४९) आदि । मेगु झिंनिगू सफूया नां लुइके मफुनि ।

थुपिं सफूमध्ये सिद्धिव्याकरण, सिद्धिदास थःगु मिखाय्, शिवविलास बाखं व शिव पिनास सफू जक गद्यं च्वयातःगु दुःसा मेगु फुक्क पद्यभाषं च्वयातःगु दु ।

महाकाव्य

प्रवन्ध काव्यअन्र्तगतया छगू तःजिगु विधा महाकाव्य खः । नेपालभाषा साहित्य छगू ताःहाकःगु साहित्यिक इतिहास दुगु भाषा खया नं थ्व भाषाय् महाकाव्यया रचना पुनर्जागरणकालय् वयाः तिनि जुल । सिद्धिदास महाजुं च्वयादीगु सिद्धिरामायण हे आःतकयागु अनुसन्धान कथं नेपालभाषाया न्हापांगु महाकाव्य खः । सिद्धिदासं वार्णिक छन्दया प्रयोग न्हापां थ्व हे महाकाव्यं निसें याःगु खः । थ्व महाकाव्य सिद्धिदासं च्वयादीगु खःसां थुबलय् थुकिया निगू स्वंगू सर्ग जक पिदंगु खःसा फुक्क काण्ड दुगु महाकाव्य आपालं लिपा तिनि प्रकाशित जुल । थ्वहे कथं प्रकाशनया ल्याखं नेपालभाषाया न्हापांगु महाकाव्य चित्तधर हृदयजुं वि.सं. १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् जेलय् लाःबलय् च्वयादीगु सुगत सौरभ जूगु दु । तर थुकिया प्रकाशन ने.सं १०६९. सालय् वयाः जक पिदन । नेवाः सामाजिक सांस्कृतिक परिवेशय् बुद्धया जीवनी व दर्शनयात कयाः च्वयातःगु १९ सर्गया सुगत सौरभ महाकाव्य नेपालभाषा साहित्यया हे छगू न्ह्यथनेबहःगु सफू जूगु दु । चित्तधर हृदयजुं जेलय् सुगत सौरभ महाकाव्यया रचना यानादिलसा अन हे जेलय् लाःम्ह धर्मरत्न यमिं जेलय् हे अर्हतन्द महाकाव्यया रचना यानादिल । थ्व महाकाव्यया प्रकाशन नं जेलकाल लिपा अर्थात् ने.सं १०७२ य् तिनि जुल । भगवान बुद्धया किजा सुन्दरनन्दया विषययात कयाः च्वयातःगु थ्व महाकाव्यय् सुन्दरनन्दं अर्हत्व प्राप्त याःगु विषय नापनापं धर्मरत्न यमिं थःगु प्रगतिशील बिचाःयात नं महाकाव्यय् ब्वयेगु यानादीगु दु । थुकथं नेपालभाषाय् महाकाव्यया प्रकाशन नं थ्व हे आधुनिककाल अर्थात् ने.सं १०६०या दशक लिपा हे जक जुल । अर्हतन्द महाकाव्य धुंकाः पिदंगु मेगु महाकाव्य सत्यमोहन जोशीया जुजु जयप्रकाश महाकाव्य खः । थथे रामायण व बौद्धकथालय् जक आधारित जुयाच्वंगु नेपालभाषाया महाकाव्यया थासय् सत्यमोहन जोशीं छम्ह ऐतिहासिक पात्रया जीवनी व वयागु वीरतायात कयाः महाकाव्यया रचना यायेगु परम्पराया नी यानादिल । थथे सत्यमोहन जोशीं जयप्रकाश महाकाव्य लिपा अरनिको कृत स्वेत चैत्य महाकाव्य च्वयादिल । थः चीनय् च्वनादीबलय् अरनिकोया विषयय् आपालं अध्ययन अनुसन्धान यानाः अरनिकोयात म्हसीकेब्यूम्ह सत्यमोहन जोशीया थ्व महाकाव्य नं थ्वहे अनुसन्धानया प्रतिफल खः । गथे अरनिकों चीनय् वनाः नेपाःया कलायात म्हसीकेबिल अथेहे स्वंगू भाषं (नेपाली, नेपालभाषा व …) अनुवाद जूगु थ्व सफुलिं नेपाः व चीनया सामाजिक, सांस्कृतिक जीवनयात म्हसीकेब्यूगु दु । झिंन्हय्‌गूगु शदीयाम्ह अरनिकोया विषययात कयाः च्वयातःगु खःसां महाकाव्यय् न्ह्याब्वयातःगु आचार बिचार थौंया परिवेशयात पाय्‌छि जुइकथं ब्वयातःगु दु । नेपालभाषाय् महाकाव्य च्वयाः थ्व विधायात ब्वलंकेगु ज्या यानादीम्ह मेम्ह स्रष्टा खः महाकवि गणेश । वय्‌कलं १०९० निसें १०९३ या दुने न्यागूब्व यानाः गणोशकृत रामायण च्वयादीगु दुसा लिपा १०९३ स हानं वय्‌कलं श्री रामामृत गणेशकृत रामरामायण (ने.सं १०९६) च्वयादीगु दु । अथे हे अमोघ ताम्रकारं (साहित्यिक नां तवः मरु ) नं जिनवर सास्ताया नामं भगवान बुद्धया जीवनी व बौद्धदर्शन विषयय् महाकाव्य पिकयादीगु दु । महाकाव्यया ख्यलय् छगू बिस्कं कथंया उपन्यास अर्थात् प्रतिकात्मक उपन्यास च्वयेगु ज्या महाकवि गिरिजा प्रसाद जोशीं ल्वहंमा नांगु उपन्यास च्वयाः यानादिल । निर्जिव बस्तु ल्वहंमायात मू पात्र दयेकाः रचना यानातःगु थ्व महाकाव्य नेपालभाषा ख्यलय् न्हूगु प्रयोग खः । थुकथं नेपालभाषाया ख्यलय् गुलि नं महाकाव्य पिदन फुक्क हे ललित महाकाव्य पिदन । गिरिजाप्रसाद जोशीया ल्ह्वंमा बाहेक फुक्क हे संस्कृत महाकाव्यया परम्परा कथं धीरवीरम्ह पात्रया जीवनी तथा वं याःगु ज्याखँ जूगु दुसा कथानक नं रामायण तथा बौद्धजीवन सम्बन्धी जूगु दु । संख्यात्मक रुपं नेपालभाषाया मेमेगु विधाया तुलनाय् महाकाव्यया सफू तसकं म्हो जक पिदंगु दु । अझ मिसा च्वमिपिनिगु उपस्थिति थ्व विधाय् द हे मदुनि । अथे हे सुगत सौरभ महाकाव्य छगूयात कयाः बाहेक मेमेगु महाकाव्यया चर्चा परिचर्चा व टिक्काटिप्पणी तसकं हे म्हो जक जूगु दु ।