ब्राह्मी, कुटिला व गुप्त लिपिइ ह्यूपाः वयाः रञ्जना लिपिया विकास जूगु खः । ‘रञ्जन’ धैगु आनन्द बीगु व न्ह्यैपुइगु अर्थ पिज्वइगु संस्कृत खँग्वः जूगुलिं आनन्द बीगु व आकर्षक लिपि जूगुलिं रञ्जना लिपि धकाः धाःगु खः । रञ्जना लिपि कुंलूगु व गोलाःगु छ्यं व तबाला, चिबाला व सालूगु ध्वयागु संयोजन यानाः च्वइ । रञ्जना लिपिया छ्यं कुंलुयाः गोलाःगु बां खवं जवपाखे न्यनावनी । कुटिला वा सिद्धम लिपिइ नं कुंलूगु छ्यं हे छ्यलाबुला जुइगुलिं सिद्धम लिपिया हे प्रभाव लानाः दकले न्हापां रञ्जना लिपि विकास जूगु खःला धकाः नं विज्ञ्तय्‌सं अनुमान याःगु दु । थुकिया ना रंज आखर धकाः दकले न्हापां जुजु प्रताप मल्लया नेसं ७७४ या हनुमानध्वखाया जःधुं अभिलेखय् न्ह्यथंगु खः । आःतक लुयावःगु ल्याखं रञ्जना लिपिया दक्वसिबय् न्हापांगु ग्रन्थ बङ्गालया जुजु महीपालदेवया विजयराज्य संवत ५ धकाः न्ह्यथनातःगु ने.सं. ११३या अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिता खः । थुगु सफू थौंकन्हय् क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयया सफूकुथिइ दु । लिच्छवीकालिन इलय् बिद्यार्जनया निंतिं नेपाल, बंगाल (गौढ) व तिब्बतय् वयेवनेगु चलन दुगुलिं आःतक लुयावःगु मध्ये दकले पुलांगु ग्रन्थय् बंगालया जुजुया नां दुथ्याःगु अनुमान जूगु खनेदु ।

रञ्जना लिपि विशेष यानाः धार्मिक ग्रन्थ व स्तोत्र च्वयेगु निंतिं जक छ्यलातःगु खनेदु । रञ्जना लिपिं महायानी बौद्ध परम्पराकथं प्रज्ञापारमिता, पंचरक्षा, कारण्डव्यूहशूत्र, धारणी सफू आदि च्वयातःगु दु । महायानी व बज्रयानी बौद्ध परम्पराया थीथी गुह्यपुजाय् रञ्जना लिपिं हे वीजाक्षर च्वयाः पुजा यायेगु परम्परा दु । रञ्जना लिपिया महत्वयात श्रद्धा व सम्मान यायेकथं लुँ, वहः थें जाःगु मूवंगु धातुया मसि छ्यलाः धार्मिक ग्रन्थ च्वयातःगु दु । येँया थँबहीया विक्रमशील महाविहार, केशचन्द्र महाविहार, इतुंबहाः व यलया हिरण्यवर्ण महाविहारय् लुँ आखलं च्वयातःगु प्रज्ञापारमिता सफू पाठ यायेगु व ब्वयेगु यानाच्वंगु दु । बुद्ध धर्मया धार्मिक ग्रन्थ च्वयेगु निंतिं छ्यलाबुला जूगुलिं रञ्जना लिपि बुद्ध धर्म नालाच्वंगु देय्त भारत, तिब्बत, चीन, जापान, कोरिया, मंगोलिया लगायत विश्वया थीथी देशय् न्यनावंगु दु ।

बौद्ध परम्पराया नापनापं नेवाःतय्‌सं नालाच्वंगु शैव व वैष्णव धर्मया ग्रन्थत नं रञ्जना लिपि छ्यलाः च्वयातःगु दु । नेपालय् लुयावःगु १३ गू शताब्दीया शिवधर्म सफू, कुब्जिकामतम, चण्डी महात्म्य नं रञ्जना लिपिं च्वयातःगु दु । हिन्दू नेवाःतय् नं देखा काइबलय् रञ्जना लिपिं हे गुरुमन्त्र व वीजाक्षर च्वयेगु परम्परा दु । धार्मिक ग्रन्थ च्वयेत व धार्मिक ज्याय् जक अप्वः छ्यलाबुला जुयाच्वंगुलिं रञ्जना लिपियात देवलिपि धकाः नं नाला वयाच्वंगु दु ।

रञ्जना लिपिया ऐतिहासिक छ्यलाबुला

जुजु अभय मल्लया इलय्‌या लुँया मसि छ्यलाः रञ्जना लिपिं च्वयातःगु विक्रमशील महाविहार थँबहीया नेसं ३४४या व हिरण्यवर्ण महाविहार, यलया नेसं ३४५ प्रज्ञापारमिता ग्रन्थ थौंतक पाठ यायेगु व ब्वयेगु यानाच्वंगु दु । जुजु प्रताप मल्लया ने.सं.७७४या हनुमानध्वाखाया जरुंहितिया ल्वहंपौ व जुजु पार्थिवेन्द्र मल्लया ने.सं. ८०७ या कीर्तिपुण्य महाविहार, लगंया शिलास्तम्भय् नं रञ्जना लिपि छ्यलातःगु दु ।

रञ्जना लिपि महायानी बुद्ध धर्मया धार्मिक ग्रन्थ च्वयेगु निंतिं छ्यलाबुला जूगुलिं बुद्ध धर्मया नापनापं रञ्जना लिपि भारत, तिब्बत, चीन, जापान, कोरिया, मंगोलिया लगायत विश्वया थीथी देशय् न्यनावंगु दु । रञ्जना लिपि न्हय्गूगु शताब्दीइ अंशुवर्माया इलय् तिब्बतया जुजु श्रङचङ गोम्पोलिसे इहिपा यानाः तिब्बत वंम्ह भृकुटीं तिब्बतया भाखोरय् दयेकूगु झोखाङ गुम्बाया धलिं मोलय् व निनामय् रञ्जना लिपिं वीजाक्षर व महायानी सूत्रत च्वयातःगु दु । चीनया वादशाह कुब्लाइ खाँया ब्वनाय् भिंmस्वंगूगु शताब्दीइ चीनय् वंम्ह अरनिकों (ने.सं.३६५–४२६) चीनय् दयेकूगु श्वेतचैत्य व मेमेगु महाविहारय् रञ्जना लिपिया सप्ताक्षरी कूटाक्षर तःगु दु । चीनया जुजु तायिमिङ सँदेय्‌या लामा मार्फत नेसं ५३५ स भ्वँतया शासक जयशक्ति सिंहरामयात संस्कृत भाषा रञ्जना लिपि च्वयाहःगु परवानापत्र (जुजुया उजंपौ) राष्ट्रिय अभिलेखालयलय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु ।

ने.सं. ४६५ दँय् दयेकूगु विश्वय् नांजाःगु चीनया ग्रेटवाल दुनेया अंगलय् रञ्जना लिपिं शीतोष्णीषधारणी च्वयातःगु दु । चीनया मिङ्काल (ने.सं. ४८८–७६४) य् चीनय् बुद्ध, बोधिसत्वया सूत्र व धारणी सफू चिनिया, सँय् व रञ्जना स्वथी लिपि च्वयेगु परम्परा दु । छिङवंशी जुजु छ्यानलोड् (नेसं ८५६–९१६) या वनीबलय् पुइगु नँतपुली (हेल्मेटय्) रञ्जना लिपिं मन्त्र व बीजाक्षर च्वयेगु चलन दु । अथे हे मङ्गोलिया जुजुपिनि लडाईंलय् वनीबलय् पुनीगु वसः, नँतपुली व ल्वाभय् नं रञ्जना लिपिया मन्त्र च्वयेगु चलन दुगु जुयाच्वन । रञ्जना लिपिया मन्त्र छ्यलातःगु आपालं पुजाया हलंज्वलं व लडाईंलय् छ्लीगु सुरक्षाया हलंज्वलंत थीथी संग्राहलय व म्युजियमय् सुरक्षित यानातःगु दु ।

नेपाःया तात्कालिन खस राज्य, दैलेखया दुल्लुइया ने.सं. ५०० जःखःया अभिलेखय्, बुटवलया सैनामैनाया अभिलेखय् रञ्जना लिपिं महायानी बौद्ध मन्त्र ‘ॐमणिपद्मेहुँ’ च्वयातःगु दु । नेपाःया उपल्लो मुस्ताङ, खसान, लद्दाख, तिब्बत व चीनया थीथी लागाय् तकं रञ्जना लिपिं अंगःपौ च्वयातःगु लूगु दु ।

रञ्जना लिपि पुनर्जागरण

नेपालय् लिच्छबीकाल, मल्लकाल व शाहकालया छ्यलाबुला जूगु रञ्जना लिपि राणाकालीन इलय् सरकारी प्रतिबन्धया हुनिं छ्यलाबुला मजुल । नेपालभाषाया धार्मिक व साहित्यिक सफू नं थासा आखलं देवनागरी लिपिं पिदन । धर्मादित्य धर्माचार्यया इलाहाबादया प्राज्ञिक सभाया अंग्रेजी भासं न्ह्यब्वःगु कार्यपत्र व उकिया नेपालभाषाय् भाय्‌हिलाः बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् पिदंगु च्वसुइ नेपालया प्यताजि मौलिक लिपिया धलखय् रञ्जना लिपिया नां न्ह्यथनाः नेपालया मौलिक लिपिया अध्ययन, संरक्षण व प्रचारप्रसार यायेत बः बियादिल । पं हेमराज शाक्यवंशं ने.सं. १०७१ य् ललितपुर आदर्श कला प्रदर्शनीइ लुँ आखलं च्वयाः रञ्जना लिपि ब्वज्या यानाः ने.सं. १०७३य् नेपाल लिपि संग्रह सफुतिइ रञ्जना लिपि सहित नेपाःया थीथी न्ह्यब्वयाः लिपि प्रवर्द्धनय् पलाः न्ह्याकादिल । तात्कालिन श्री ५ या सरकार, पुरातत्व व संस्कृति विभागं पं. शंकरमान राजवंशीया प्राचीन लिपि वर्णमाला (बिसं २०१७) व नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पं हेमराज शाक्यया नेपाल लिपि प्रकाश (बिसं २०३०) सफू पिथनाः न्हूगु पुस्तायात नेपालया मौलिक रञ्जना लिपिबारे जागरण थनेत तिबः बिल ।

ने.सं. ११०० निसें नेपाल लिपि गुथि नीस्वनाः संस्थागतकथं नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि लगायत लिपि स्यनेकने, प्रचार प्रसार, प्रवर्द्धन व संरक्षण ज्या न्ह्याकावयाच्वंगु दु । नेपाल लिपि गुथिं लिपि स्यनेगु, वर्णमाला पिथनेगु, रञ्जना फोन्ट दयेकेगु, डिजिटल एप व ट्युटोरिल सामग्री दयेका वयाच्वंगु दु । नेपाल लिपि गुथिं ने.सं. ११३८ रञ्जना क्यालिजात्रा नामं त्वाःत्वालय् वनाः रञ्जना लिपि स्यनेकने यानाः आपालं मनूतय्‌त रञ्जना लिपिया ज्ञान ब्यूगु दु । ने.सं. १११२ निसे लिपि थपू गुथिपाखें नं रञ्जना लिपि स्यनेगु व वर्णमाला पिथनाः रञ्जना लिपि प्रवर्द्धन व संरक्षणया ज्या न्ह्याकूगु दु ।

कम्प्यूटर प्रविधिया विकास जुयावःगु इलय् रञ्जना लिपिया नं कम्प्युटर फन्ट दयेकेगु ज्या जुल । रविन्सन शाक्यं, दिपक महर्जन, राजेन्द्र शाक्य, समिर कर्माचार्य, मोविसन शाक्य व मेमेपिं प्राविधिकपिन्सं रञ्जना लिपिया फन्ट दयेकल । थुपिं हे कम्प्यूटर फन्ट छ्यलाः पत्रिका, ब्वनापौ, व सफू पिथनेगु ज्या नं न्ह्यात । ईलोहं प्रकाशनपाखें रञ्जना लिपिया पत्रिका लुँध्वाखा पिथन । सूचना प्रविधिया विकास लिसेलिसे सामाजिक सञ्जालय् रञ्जना लिपि छ्यलेगु निंतिं नेपाल लिपि गुथिपाखें नेपाल लिपि–रञ्जना लिपि एप दयेकल । रविन्सन शाक्यं नं रञ्जना लिपिया आएप दयेकूगु दु ।

माध्यमिककालया अज्ञात कविपिं मध्ये रत्नलाल ‘रत्न’ नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया नेपालभाषां च्वयातःगु निपु म्ये संगीत चन्द्रोदय (ने.सं. १०३३) य् दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं म्ये तत्कालिन भजन खलःयात हालेछिंक च्वयातःगु खनेदु । थिर जुइ मखु थुगु जोवन, स्वव स्वव कृष्णजुया चाला थ्वय्‌कःया म्ये खः ।

रत्नेश्वर प्रार्दुभाव जुजु जयप्रकाश मल्लं पद्यभाषं च्वयातःगु पूधाः प्याखं खः । थ्व नाटकया रचना साल न्ह्यथनातःगु मदुसां जुजु जयप्रकाश मल्लया ने.सं ८८० स च्वयातःगु छपु म्येय् थ्व रत्नेश्वर प्रार्दुभाव नाटकया प्रदर्शन नं जूगु खँ न्ह्यथनातःगुलिं थ्व नाटकया रचना ने.सं ८८० स्वयाः न्हापा हे जुइधुंकूुगु खनेदु । रत्नेश्वर प्रार्दुभाव नाटकय् अध्यायपतिं हे नासःद्यःया स्तुति म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु गुगु म्ये संख्यात्मकरुपं जक मखु भाव प्रस्तुतिया दृष्टिकोणं नं आपालं तःजि जू । थथे नासःद्यः अर्थात् शिवयात थः आराध्य द्यः कथं नालाः म्ये चिनावंम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह कवि जयप्रकाश मल्ल खः । थ्व रत्नेश्वर प्रार्दुभाव नाटकय् तःपु हे लाय्‌कू श्रृंगारिक म्ये नं दुथ्याःगु दु । थुपिं म्येय् थःत दयालक्ष्मीया पति दयालक्ष्मीया धनी धकाः सम्वोधन यासें शिष्ट व संयमित सम्भोग श्रृंगारया भाव प्वंकातःगु दु । उकिं थ्व रत्नेश्वर प्रार्दुभाव नाटक जुजु जयप्रकाश मल्लया रानी दयावतीनाप ल्वापु जुइन्ह्यः च्वःगु धैगु सीदु । थथे मल्लकालया थ्व रत्नेश्वर प्रार्दुभाव पद्यमय नाटकयात भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःनं सम्पादन नापं देवनागरी लिपिं लिप्यान्तरण यानाः ताःहाकःगु नेपालभाषाया प्याखं साहित्यया भूमिका नापं ने.सं १०८४ स ध्वानासफूया रुपय् पिकयादीगु दु ।

राजपण्डित मणिकया मेगु नां मणिक वद्र्धन नं खः । थ्वय्‌कः जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकाल (ने.सं ५०२–५०७)पाखेयाम्ह च्वमि खः । थ्वय्‌कलं जुजु जयस्थिति मल्लया मन्त्रीयात ने.सं ५०० चिल्लाथ्व ३ बिहीवारय् नारदस्मृति ग्रन्थया टीका दयेकाब्यूगु खः, गुगु खँ थ्व सफुलिइ उल्लेख जूगु दु । तर राष्ट्रिय अभिलेखालय् लुयावःगु नारदस्मृति ग्रन्थया टीका धाःसा लुन्तभद्रं ल्ह्ययातःगु खः ।थ् व सफू न्यायविकासिनीया नामं शान्तहर्ष वज्राचार्यया सम्पादनय् ने.सं ११०७ स छापा आखलं पिदनेधुंकूगु दु ।

राजिवलोचन जोशी माध्यमिककालया छम्ह सशक्तम्ह कवि खः । नेपाली भाषाया नापं नेपालभाषां नं म्ये च्वयादीम्ह थ्वय्‌कःया केदारकल्प नांगु भजन सफू छगू वनारसं पिदंगु दु गुगु सफूया न्हापांगु संस्करण व निगूगु संस्करण (ने.सं १०२४) यानाः निगू संस्करण पिदंगु दु । थ्व सफू नेपालभाषाया भजन दुथ्याःगु छापा आखलं पिदंगु न्हापांगु सफू खः । थ्व सफुलिइ राजिवलोचन जोशीया थीथी नेपालीभाषाया म्ये नापं ञसूँ, सूँ ,सूँ जसुकाल वया नांगु नेपालभाषाया भजन म्ये छपु नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

रानी ऋद्धिलक्ष्मी येँया जुजु पार्थिवेन्द्र मल्लया रानी व जुजु भुपालेन्द्र मल्लया मां खः । वय्‌कःया ‘सोव सोव रसिकन समय बसन्त’ नांगु छपु म्ये लुयावःगु दु । काव्यशास्त्रया परम्परागत लँ लिनाः चिनातःगु थुगु म्येय् वसन्त ऋतुया श्रृंगारोद्दीपक वातावरण लुइकथं राधाकृष्णया फागु लिलाया वर्णन यानातःगु दु । नारी सुलभ कोमल भाव माधुर्य गुण व न्यने यइपुगु संगीत ध्वनि थ्व म्येया विशेषता खः ।

रानी कुमुदिनी देवी येँया जुजु जगज्जय मल्लया रानी व जुजु जयप्रकाश मल्लया मां खः । थ्वय्‌कः झिंच्यागूगु शदीया नेपालभाषाया छम्ह प्रभावशाली कवयित्री खः । थ्वय्‌कलं थः भाःत जगज्ज्य मल्ल नाप जानाः श्रृंगार व भक्ति रसं जाःगु म्ये चिनेगुया नापं थम्हं नं अलग्ग हे म्ये चिनावंगु दु ।

थ्वय्‌कःया ‘भवानी छि चरण सदान’ म्ये छपु उल्लेख यायेबहःगु म्ये खः, गुगु म्ये थौंतक नं स्वनिगःया थीथी दाफा भजनय् हालेगु याःनि । थ्व म्येय् कुमुदिनी देवीं संसारया दुःखी मनूया पक्ष लिनाः (थः काय् जयप्रकाश मल्लया पं लिनाः) अमित कपटमय जाल झेलं पिदंगु दुःखं पार यानाब्यु धकाः उपास्य भवानीयाके प्रार्थना यानातःगु दु । नापं थ्व स्तुति म्येय् संसारय् सुं मनू नं अजर अमर मजू, पाप धर्म यानातःगु सम्पत्ति व वैभव नं अस्थिर व निस्सार जुइ धकाः नैतिक बोध यानातःगु दु । भाव गांभीर्य संगीत मधुर्यता रानी कुमुदिनी देवीया म्येया विशेषता जूगु दु । जुजु जयप्रकाश मल्लं थः मांयागु गुण लुमंकाः लिपा च्वःगु थःगु काव्यय् थःत ‘कुमिदिनी सुत’ धकाः थाय्थासय् उल्लेख यानातःगु दु ।

रानी चन्द्रलक्ष्मी यलया जुजु विष्णु मल्लया रानी खः । थ्वय्‌कःया ‘जय जय मछिन्दर नाथ’ नांगु छपु म्ये लुयावःगु दु । थ्व म्येय् थः भाःत जुजु विष्णु मल्लया मनोकामना पुरा यानाबिउ धकाः बुंगद्यःयात प्रार्थना यानातःगु दु । माधुर्य गुण नापं संगीतात्मकता थ्व म्येया विशेषता जूगु दु ।

रानी जयलक्ष्मी यलयाम्ह जुजु योगनरेन्द्र मल्लया छम्ह रानी खः । थ्वय्‌कःया आःतकया दुने स्वपु म्ये थीथी भजन सफुलिइ लुयावःगु दु । थुपिं म्येय् कवयित्रीया आत्मानुभूति अभिव्यक्त जुयाच्वंगु दु । तःम्ह रानी दुम्ह थः भाःत जुजु योगनरेन्द्र मल्लं मेपिं रानीपिनिगु चुकलि खँ न्यनाः थःत तापाकाहःगुलिं थःत जूगु दुःख आदियात थःगु म्येय् प्वंकातःगु दु। थुकथं थ्वय्‌कलं थःगु म्ये पाखें पुरुष प्रधान समाजय् मिसातय्‌गु स्थिति व अवस्था ब्वयेगु याःगु दु । आत्मपरकता तथा रागात्मकता थ्वय्‌कःया म्येया गुण खः ।

दयालक्ष्मी देवी येँया दकलय् लिपायाम्ह मल्ल जुजु जयप्रकाश मल्लया रानी खः । वय्‌कःयात छम्ह आत्मपरक कवयित्रीया रुपय् न्ह्यब्वयेछिं । रानी दयालक्ष्मीं लाय्‌कूया भारदारपिनिगु खँ न्यनाः जुजु जयप्रकाश मल्लयात ने.सं. ८६६–८७० तक राज्यच्यूत यानातःगु खः । लिपा जुजुं थःगु राज्य लितकाये धुंकाः रानीयात सास्ना बीगु ज्या यात ।

थुगु इलय् दयालक्ष्मीं थः स्वामियाके क्षमा फ्वनाः म्ये चिनाः हालातःगु खनेदु । थज्याःगु हे छपु म्ये ‘चित्त तसे प्रभु विनति खँ ल्हाये’ खः । थ्व म्येय् रानी दयालक्ष्मीं थःगु द्वंविद्वं वाःचायेकाः ‘निबुद्धि तिरि जाति’ धकाः थःत थम्हं आत्मआलोचना यानाच्वंगु दु । थःत राज्यच्यू्त याये न्ह्यः जुजु जयप्रकाश मल्लं रचना याःगु रत्नेश्वरया प्रादुर्भाव नाटकया तःगू थासय् थःयात रानी ‘दयालक्ष्मीया पति’ ‘दयालक्ष्मीया धनि’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।