ने.सं १०६९ कछलागा त्रयोदशी कुन्हु जन्म जूम्ह भाजु लाभरत्न तुलाधर नेपालभाषा साहित्य व बुद्धधर्मया ख्यलय् नांजाःम्ह म्ये च्वमि व च्वसु च्वमि खः । मां दानलक्ष्मी तुलाधर व बौ शुभरत्न तुलाधरया कोखं जन्म जुयादीम्ह वय्‌कः गुम्ह मस्त मध्ये दकलय् तःधिकःम्ह काय् खः । ५० दँ न्ह्यवनिसें नेपालभाषा व नेपाली पत्रपत्रिकाय् लेख, प्रबन्ध, कविता, म्ये च्वयादीया व थीथी म्येचाकय् ज्ञानमाला म्ये प्रकाशित यानाः नेपालभाषाया सेवा यानाच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः ।

वय्‌कलं च्वयादीगु लेख, म्येय् प्रमेय, स्वयम्भू रत्न, स्वयम्भूर सौरभ, सारीपुत्र, तुयुभाजु, सुगत शरण उपासक उदास आदि थीथी उपनामं पिदंगु दु । वय्‌कः न्हसला दँपौ, थौंकन्हे लय्‌पौया नं सम्पादक जुयादीधुंकूगु दुसा गुलिभरया यात्रा, म्हिगःया लुमन्ति, त्रिआंगिक लोकोत्तर प्रज्ञाज्ञान दर्शन व परमार्थ पद्यपुचः, जगतो हिताय निर्वाणया त्वाथः सफूया सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे बौद्ध स्तोत्र संग्रह झी तुतःया अनुवाद व सम्पादन नं यानादीगु दु ।

वय्‌कः थीथी संस्था गथे— पासामुना (ने.सं. १०९१) अन्नपूर्ण ज्ञानमाला भजन खलकय् (ने.सं.१०९४–११००) लय् सचिव जुयादीगु दुसा असन सेवा समिति व उदाय समाजया संस्थापक सदस्य खः । अथेहे श्री दिगुख्यः गुथि आदिइ आवद्ध जुयाः नेपालभाषा, नेवाःजाति व बौद्धधर्मया उत्थानया नितिं आपालं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कलं यानादीगु ज्याया कदरस्वरुप वय्‌कःयात ने.सं. १११३ य् नारायण इनाप परिवारपाखें सम्मान (ने.सं. ११०१), धालासिक्व परिवारपाखें अन्नपूर्ण ज्ञानमाला सम्मान (ने.सं. ११२५), उदाय समाजपाखें रश्मी बीरसिंह कसाः हःपाः सिरपालं (ने.सं. ११४२) छाय्‌पिउगु दुसा काठमाडौं नगरपालिका २७ वडापाखें हनापौ देछासें सम्मान याःगु दु ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु लालचन्द्र राजभण्डारी नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.१९९९ पुष १२ गते जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां रत्नदेवी व बाःया नां तेज बहादुर राजभण्डारी खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् बागलुङ नगरपालिका वडा नं ३ राजभण्डारी रोडय् खः । भाजु लालचन्द्रजु बागलुङया सक्रिय नेवाः न्ह्यलुवाः खः । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः बागलुङया ने.सं.११२४–११२९ तक नायः जुयादीगु खःसा वय्‌कः तेज–रत्न स्मृति प्रतिष्ठान बागलुङया संस्थापक नायः (ने.सं.१११४) नं जुयादी । वय्‌कः थीथी शैक्षिक व सामाजिक संघसंस्थाय् नं आवद्ध जुयादी ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये लालधन शाक्य नं छम्ह खः । वय्‌कः भोजपुरया छम्ह सामाजिक व शैक्षिक अभियन्ताया नापं नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया ज्ञाता खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. १९८१ इ जूगु खः । वय्‌कलं अन सत्संग हे स्वर्ग खः धयागु च्वसु च्वयादिल । धर्मादेय लाभ नांगु कविता धर्मादेय पत्रिकाय् छापे याकादिल । अथेहे वय्‌कःया भोजपुरय् नेपालभाषा व संस्कृति नांगु अनुसन्धात्मक च्वसु धर्मादेय पत्रिकाय् बि.सं. २०१६ स पिदंगु दु । वय्‌कः बि.सं. २०६० स दिवंगत जुयादिल ।

नेपालभाषाया काव्य साहित्यय् पुर्णबहादुर वैद्ययागु सरासु (ने.सं. १०८४) कविता संग्रह निसेंया ईयात लिच्वःगु आधुनिककाल कथं कायेगु चलन दु । थुगु इलय् वयाः नेपालभाषाया काव्यय् पाश्चात्य साहित्यय् टि.एस. इलियट, इजरापाउण्ड (ई.सं १८९२) पिंसं न्ह्याकूगु आाधुनिक कविता प्रवाह व एसिया महाद्विपय् लु शुन, किम इल सुंगपिंसं साहित्यय् प्रयोग याःगु प्रगतिवादी प्रवाह नेपालभाषाया काव्यय् नापनापं दुथ्यन । थ्व छगू प्रयोग जक मजुसे प्रवाहया रुपय् न्ह्यात । थथे नेपालभाषाया काव्य न्हूगु प्रवाह प्रवृति न्ह्याःगुया खँय् तत्कालीन ऐतिहासिक घटनाया तःधंगु थाय् दु । ने.सं. १०८४ य् रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि थुकिया विरोध स्वरुप वाःवाःपतिकं त्वाःत्वालय् साहित्य सम्मेलन जुल । थ्व साहित्य सम्मेलन नं भाषिक चेतना थनेगुया नापं न्हून्हूपिं कविपिं पिकाल, नापं प्रतिरोधया कविता बुइकल । अथेहे थुगु इलय् थ्यंबलय् थनया आपालं युवा कविपिं विश्व काव्य साहित्यय् पिदंगु न्हून्हू प्रवाह प्रयोगनाप नं परिचित जुइधुंकूगु जुल । थथे आाधुनिक कविता व प्रगतिवाद अलग्ग अलग्ग विषय व अलग्ग थासं विकास जूगु खया नं तत्कालीन वस्तुस्थितिं अप्वः थें कविपिंत थ्व निगू धारं प्रभावित यात । फलतः नेपालभाषाया तत्कालीन कविताय् आधुनिक कविताया नापं प्रगतिवाद नितांया ल्वाकःबाकःगु स्वरुप खनेदत । थ्वहे कथं थुमिगु कविता न्हापाया कविपिनिगु कविता स्वयाः शैलीगत, विचारगत व विषयगत रुपं नं पाःवन । कल्पनाया असिम सर्गतय् ब्वयेगु स्वयाः यथार्थताया धरातलय् पलाः न्ह्याकेगु जुल, वैयक्तिक भावनाया थासय् समष्टिगत भावनां थाय् काल । सम्प्रेशनया तिक्ष्णता, तिब्रताया निंतिं छन्द, मात्राया प्रतिबन्धं मुक्त जुयाः गद्य शैलीं कविता च्वयेगु जुल । गद्य शैलीं कविता च्वःसां उकी च्वमिया थःगु हे कथं लय दइ अर्थात् कविताया ध्वनी हे संगीतात्मकता लुयाच्वनी । परम्परां ज्यलेधुंकूगु उपमा विम्वया थासय् थःथःगु हे न्हून्हूगु मेोलिक उपमा विम्व छ्यलेगु जुल । भाव विचाःयात तप्यंक प्वंकेगु थासय् प्रतिकात्मक विम्वात्मक रुपं म्हो खँग्वलं अभिव्यक्ति बीगु जुल । फलतः छगू विषयवस्तुया तःगु अर्थ दयाच्वनी । वैचारिक रुपं नं पुरातन मूल्य मान्यता ग्राह्य मजुल । मनू मनू जुयाः म्वायेमफैगु सामाजिक विसंगति, व्यथिति, उत्पिडन प्रति नं उलि हे आक्रोस, असहमति प्वंकेगु जुल । न्हूगु मूल्य मान्यता स्वनेगु, न्हूगु अस्तित्ववोधया निंतिं संघर्षरत संकल्परत जूवन । अथेहे विषयगत रुपं नं मतिना, प्रकृति, विरह वेदनाय् जक सीमित मजुसे थौंया परिवेशय् खनेदुगु थीथी समस्या उजागार यायेगुली तल्लीन जुल । थज्याःगु काव्यिक विशेषता ज्वनाः रचना जूगु न्हापांगु सफू पूर्णबहादुर वैद्यया सरासु (ने.सं १०८४) कविता संग्रह खःसा प्रकाशनया ल्याखं न्हापां पिदंगु सफू ने.सं १०८६ य् पिदंगु तःम्ह कविपिनिगु कविता संग्रह गाजलं दाःगु चा जूगु दु । थथे थ्व प्रवृतिया पूर्णबहादुर वैद्य लिसें मेपिं कविपिं खः – योगेन्द्र प्रधान, आनन्द जोशी, श्यामसुन्दर सैजु, रमेश मधु, सत्यभामा माथेमा, इन्द्र माली, पुष्पबहादुर चित्रकार, बुद्ध साय्मि, सुन्दर मधिकःमि, पुष्पराज राजकर्णिकार, भगतदास श्रेष्ठ, त्रिरत्न शाक्य, शाक्य सुरेन, केशवमान शाक्य, नवीन चित्रकार, प्रतिसरा साय्मि, माधव मूल, पुष्परत्न तुलाधर, बालगोपाल श्रेष्ठ, सुधीर ख्वबि, श्रीराम श्रेष्ठ, महेन्द्र कायष्ठ, नारद बज्राचार्य, इन्दिरा नेपाली, मुकुन्दराज वैद्य, ब.आ. कनकद्विप, तेजेश्वरबाबु ग्वंगः, ध्रुवकृष्ण दीप, श्रीकृष्ण अणु, पद्मरत्न तुलाधर, मोहन दुवाल, लोकेन्द्र बज्राचार्य, यू.पि जोशी, बासुशशी, ईश्वरमान रञ्जित, मंगलमान शाक्य, विष्णु चित्रकार, धुस्वां साय्मि, आर. एस दोस्त, अमृतरत्न तुलाधर, मल्ल के. सुन्दर, विरेन्द्रमान शाक्य, अमरबहादुर शाक्य, विश्वकेशर मास्के, सुशील जोशी, ओमनरहरि श्रेष्ठ, प्रदीप शाक्य, सुदर्शन कारंजित, श्यामदास प्रजापति, प्रविण शुक्ल, श्यामलाल दिवाकर, मञ्जुश्रीलाल श्रेष्ठ, अमर पक्वान, अरविन्द भोमि, नारायणप्रसाद प्रधानाङ्ग, प्रेमकृष्ण श्रेष्ठ, रवि श्रेष्ठ, जगदीश चित्रकार, अमीररत्न ताम्राकार, रमेशकाजी स्थापित, मणिकमान सिंह, प्रदीप आर. तुलाधर, दर्वेरत्न शाक्य, सौरभ शाक्य, नारद बज्राचार्य, यचु जोशी, रास जोशी, योगेश राज, एच.के.कपाली, शैलेन्द, केदार सितु, दर्वेरत्न शाक्य, पृथक रासु भेले, पुष्प मुनकःमि, द्वारिका श्रेष्ठ, धर्म निभाः, कृृष्णप्रसाद लुबि, पार्थव हृदय, सविना श्रेष्ठ, मोतिशान्ति शाक्य, कुमार रञ्जितकार, विरेन्द्रमान शाक्य, रश्मी नापित, अगिब बनेपाली, महेन्द्र कायस्थ, बद्री वेदना, सुरेश किरण, सुदन खुसः, श्यामलाल दिवाकर, रजनी मिला, धनकृष्ण ज्यापू, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ, नरेन्द्रबहादुर श्रेष्ठ, दया खड्गी वेचैन, प्रदीपरत्न तुलाधर, धनकृष्ण ज्यापू, रुद्रदास श्रेष्ठ, रोशन कुमार, नेमसिंह नकर्मि, यु.पि. जोशी, सुरेन्द्र महर्जन, विनोद पि श्रेष्ठ, बुद्धिलाल ज्यापू, तुयु पुं आदि । थ्वयकः कविपिं छगू हे ई, छगू हे परिवेशय् व छगू हे बस्तुस्थितिं पितहःपिं जूगुलिं थ्वय्‌कःपिं आपाःसियागु कविताय् अभिव्यक्तिया खँग्वः जक पानाः भाव बिचाः तकं व हे व हे जूवंगु दु ।

संयुक्तराज्य अमेरिकाया सियाटल शहरय् च्वना वयाच्वंम्ह लिण्डा इलटिस मय्‌जुया छगू विशेषता धैगु थः भाःतनाप जक मखु छेँय् लहिनातःम्ह खिचानाप तकं खँल्हाबल्हा नेवाःभासं जुइगु । वासिङ्गटन राज्य विश्वविद्यालयया प्राध्यापक मय्‌जु नेपाः वयाः अध्ययन यायेगु निंतिं ल्यःगु बिषयगत लागा खः— सक्वया नारीखुसि सिथय् लच्छितक अप्सं च्वनीपिं नेवाः मिसात अले नेपाःया धार्मिक रितिपरम्परा । थुकिया निंतिं नेवाः समुदायया द्यःबाज्यापिं वा पुरोहितपिनिगु निर्देशन व संरक्षकत्वय् स्वनिगलय् माघबलय् ब्वनीगु नेवाः भाय्‌या आपालं हस्तलिखित स्वस्थानी बाखंया थ्यासफू अध्ययन यायेगु व उकियात दुवालेगु यानादिल । महत्वपूर्ण खँ महाद्यः व सतीदेवीनाप सम्बन्धित धयातःगु उगु बाख यथार्थत गोमय्‌जुया बाखं खः । स्वनिगःदुने नेवाः समुदायपाखें परिकल्पना यानाः च्वयातःगु पुलांगु थुगु आख्यान मेमेगु हिन्दू पुराणसिबें बिस्कं अले स्थानीय विशेषतांजाःगु मौलिक साहित्य खः धैगु खँ वय्‌क:या अध्ययनं पिहां वल । सन् १९८५ इ संयुक्तराज्य अमेरिकाया विकनसन विश्वविद्यालयपाखें थ्वहे गोमय्‌जुया बाखंयात लिधँसा दयेकाः वय्‌कलं विद्यावारिधि यानादिल । थ्वहे शोधया लिधंसाय् मय्‌जु लिण्डाया सफू “The Swasthani Vrata: Newar Women and Ritual in Nepal” पिदन ।

अथेहे स्वनिगःया अतिकं पुलांगु हुलाप्याखं जलप्याखंयात कयाः प्राज्ञिक अध्ययन क्वचायेकादिल । नापनापं पचली भैरव, सिकाली प्याखंयात कयाः नं थःगु अध्ययनया लागा तब्या यानादिल । नेपाःया नापनापं भारत, श्रीलंका अले दक्षिण एसियापाखे नं अध्यनन न्ह्याकादिल । थौंकन्हय् वय्‌क: थःगु मेगु सफू “The Goddess of Self and the Power of Place” पिकायेगु झ्वलय् दी ।

बाः विष्णुभक्त मुनंकर्मी व मां हंसमाया मुनंकर्मीया कोखं ख्वपया घटखा त्वालय् ने.सं. १०४९ पंज्रां चःह्रे कुन्हु भाजु लिलाभक्त मुनंकर्मीया जन्म जूगु खः । भाजु मुनंकर्मीया च्वसा नेपालभाषा व नेपाली भाषा निताय्नं च्वन्ह्याः । वय्‌कः छम्ह व्यापारी खःसां इतिहास व संस्कृति विषयय् अतिकं नुगः क्वसाःम्ह खः । भाजु मुनंकर्मीया दकलय् न्हापांगु च्वसु ने.सं. १०८७ या सितु ३/१६ पौलय पिदंगु जुजु यक्ष मल्ल खः । वय्‌कलं ख्वपया इतिहास व संस्कृति विषयया च्वसुत च्वयाः थीथी पत्रपत्रिकाय् तःपु पिथनादीगु दु । आपा धयाथें ऐतिहासिक व संस्कृति नाप स्वापू दुगु च्वसु च्वयाः पिथनादीम्ह भाजु लिलाभक्त मुनंकर्मीजुयात वि.सं. २०५६ दँय् सूर्य विक्रम ज्ञवाली (इतिहास तथा संस्कृति) राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार पाखें हने धुंकूगु दु ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु लिलामानसिंह डंगोल नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९९२ सालय् बुद्धनगर मोरंग जिल्लाय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां तेजमाया देवी व बाःया नां सुब्बेमासिंह डंगोल खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् मिल्स एरिया, विराटनगर खः । वय्‌कः आवद्ध जुयादीगु संघसंस्था थुकथं जुल– झी पुचः विराटनगर (न्हापांम्ह नायः), विराटनगर नगर पञ्चायत (पूर्व प्रधानपञ्च), मिल्स युवा क्लब, रानी (नायः) लिसें मेमेगु नं संघसंस्था ।

न्हापांनिसें लोकजनं हाहां वयाच्वंगु व छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात हस्तान्तरण यायां वयाच्वंगु म्येयात लोकम्ये धाइ । लोकम्येया च्वमि, हाःमि व लय् चिनामिया नां गनं नं न्ह्यथना तःगु दै मखु । थुकथं हे नेपालभाषाय् नं मचातय्‌गु निंतिं नं लोकम्येत यक्व निर्माण जुयाच्वंगु दु । मचा लोकम्ये मचातय्‌सं हालीगु नं दु, मचातय्‌गु निंतिं तःधीपिंसं हालीगु नं दु । नेपालभाषाय् मचा लोकम्ये यक्व दु । मचा ह्ययेकेगु निसें कयाः मचातय्‌त म्हितकेगु, न्ह्याइपुकेगु, ज्ञान बीगु निंतिं सृजना जुयाच्वंगु मचा लोकम्येत झीगु भाषाय् यक्व खने दु । उलिजक मखु झीगु संस्कृति, रितिथिति, नखःचखः, जात्रा आदियात कःघानाः नं मचा लोकम्येत यक्व सृजना जुयाच्वंगु दु । मचा लोकम्येया लय् नं मस्तय्‌त ल्वइकथं व यइकथं दयेकाःतःगु जुयाच्वनी । लसं यानाः नं मचाम्येत मचातय्‌त यइगु खः ।

आःतक म्वानाच्वंगु तसकं लोकंह्वाःगु छुं छुं झीगु मचा लोकम्येत क्वय् न्ह्यब्वयागु दु । झीसं क्वातुक मालेज्या यायेफत धाःसा यक्व झीगु मचा लोकम्येत लुइके फैतिनि । तसकं प्रचलितगु आःतक हालेगु याना वयाच्वंगु छुंछुं मचाम्येत थन न्ह्यथनाच्वना, गथे कि — उनायः पुता उनायः, हा चिकुचिकु मले पाजु, निपु मथु ला लाः, ल्वहं दाया खौ दाया, त्यःछिं त्यः, कुने सु वल धापल्यां ख्याः, ला छकू वयेक समय बजि, छिमि छु ध्वाखा लुँया ध्वाखा, चिकुल चिकल पाजु आदि । मचा लोकम्येया बारे भाजु हरिगोविन्द श्रेष्ठजुं तःजिक अध्ययन यानाः झीगु मचा म्ये नांगु सफू पिथनादीगु दु । राजभाइ जकःमिजुया च्वसां ने.सं. ११२० य् पिदंगु मचा मय्लिं म्येचालय् मय्‌जु रत्नदेवी कसाःजुं मुनादीगु तःपु मचा लोकम्येत नं तँसा कथं दुथ्याकातःगु दु ।

यलय् दँय्दसं कात्तिप्याखंया झ्वलय् क्यनीगु बाथः प्याखं नेपालभाषाया ज्वःमदुगु लोकंप्याखंत खः । कात्तिप्याखनय् न्ह्यब्वइगु छुं लोकप्याखंया नमूना ।

च्वले खुदां दां खुदां प्याखं

बाथः किजां (यलय् बाथः नं) छम्ह च्वले बन्जानीयाके दां खुदां बियाः खुदां वंम्ह च्वलेचा न्यानायंका, हाकनं व च्वलेचा नापं झिनिदां वंम्ह च्वलेचा ह्ययेका यनी । च्वले बन्जानीया मिजंम्ह वइबलय् दां खुदां जक बियाः भिंनिदा वंम्ह च्वले ह्ययेका यंकूगु सीकाः व हेकासिँद्यःयात माले कथं इमिगु नां न्यनी । मिसाम्हं ना कने फइमखु । उमित म्हसीकेया लागि उमिगु ख्वाःपाःया म्हसीकाः बी । छम्ह प्वप्वःचा ख्वाःम्ह, मेम्ह स्वलापुया ख्वाःवःम्ह अले मेम्ह हाप्वः ख्वाः वःम्ह । थथे इमिगु ख्वाःपाःया म्हसीका कथं इमित म्हसीकाः ज्वनी । व स्वम्ह बाथःत छसी कथं – गंदाजु (यमि बाथः) समादाजु (ख्वपय् बाथः) व बाथः किजा (यलय् बाथः) खः । थ्व स्वम्ह बाथःतय्‌गु ख्वाःपाःत गुज्वःगु धाःसा – गंदाजुया ख्वाःपाःया उन वँचुवँचु नः अले कपालय् स्वबला सिन्हः तियातःगु दु, नापं ग्वाय् नं दु । अनंलि समादाजुया ख्वाःपाःया उन स्वँलाथें अले कपालय् ह्याउँगु चाकमक लाःगु सिन्हः तिनातःगु दु । अले म्हुतु बेक्वः, म्हुतुं धंवा निपु पिहां वयाच्वंगु व ग्वाय् फिंफिं दयाः अद्भूत रुप जुयाच्वंगु दु । अनं बाथःकिजाया ख्वाःपाःया उन वँचु नःसां व ख्वाःपाः हाज्या हाज्या व हुलि हुलि स्वये हे हाप्वः थें च्वं व ख्वाःपालय् न्हसपोतसं थी घानाः तःगु चाःचा छचाः व त्वाथय् धाथेंया ग्वाय् दु । अले छ्यनय् संप्वः चिनातःगु दु ।

जिजां खुसि छिकेगु

छन्हु चन्द्रवती व पुनावती निम्हं मां व म्ह्याय् खुसि छियेगु कुतलय् बाः वयाच्वंगु खुसि स्वयाः नुगः मछिंका मनय् खँ वायेकाः खुसिपाखे स्वयाच्वनी । थुगु हे इलय् अन बाथःकिजा चाःह्युह्युं थ्यंकः वइ । इमिगु अवस्था खनाः बाथःकिजां छु जुल धकाः न्यनी । लिसलय् चन्दवतीं धाइ– थ्व बाः वयाच्वंगु खुसि छी मफयाः मां व म्ह्याय् नुगः ख्वयेकाः च्वनाः अले थन सुं खुसि छिकाबीपं दैला धकाः लँ स्वयाच्वना । थुबलय् बाथःकिजा धाःसा नापं च्वनाच्वंम्ह म्ह्याय्‌म्हं पुनावती खनाः मनमोहित जुइ । कासा छिकपिंत जिं पालंपाः लुकुंछिनाः खुसि छियेकाः ग्वाहाली यानाबी धकाः न्हापालाकः चन्द्रवतीया म्ह्याय् पुनावतीयात बाथःकिजां खुसि छिइकेया निंतिं लकुंच्वं धाइ । मांम्ह चन्द्रवतीं मनूया भाःमदु धकाः मतिंतसें बाथःकिजायात ‘ए भाजु छंगु नां छु ?’ धकाः न्यनी । लिसलय् बाथःकिजां जिगु नां जिजा धकाः लिसः बी । थथे खुसि छियेकेगु नामं बाथःकिजां चन्द्रवतीया म्ह्याय् पुनावतीयात अनं ब्वयेकाः यनी । थुखे चन्द्रवती जिजां म्ह्याय् यंकल धकाः खुसि सिथय् च्वनाः लाय्लाय्बुयाः ग्वाहालि फ्वनाच्वनी । अन छु जुल धकाः चिउताः तयाः मनूत म्वःम्वः मुंवइ । जिजां म्ह्याय् यंका दुःख जुल धकाः चन्द्रवतीं थःगु खँ तइ । जिजां म्ह्याय् मयंकुसा सुनां यनि धकाः मनूतय्‌सं धाइबलय् चन्द्रावती मौन जुइ । प्याखं क्वचाइ ।

ल्यवः लायेगु

छन्हु स्वम्हः बाथःत चाःहिलेगु झ्वलय् द्यः खिउँसे च्वनावःसेंलि बाय् च्वनेगु निंतिं सतः, फल्चा माः जुइ, लुयावइ मखु । लिकसं च्वंगु छखा छेँय् पाजु धकाः नाता क्यनाः सःती । थथे थःगु झ्याःकोसं च्वनाः पाजु धकाः सःतूपिं सु धकाः स्वःवःम्ह मय्जुं थःगु न्ह्यःने म्हःमसिउपिं स्वम्ह मनूत यःसिं थें दनाच्वंगु खनाः अजूचायाः सु धकाः न्यनी । थथे स्वम्हं बाथःतय्‌सं पाजु व मलेजुयात थःपिं मचाबलय् जक हे नापलानागु, तःधि जुयाः म्हमसिल जुइफु धकाः अनेक कथंया खँ तइ । थथे यक्व लिपा तापाकंनिसें वःपिं भिंचापिंत धकाः थःगु छेँय् बाय् बियाः नकेत्वंके याइ । थुखे पाजुम्ह बुँइ वनाः बालि स्वःवनेगु धकाः तुतां छपू व मतःच्या थलः ज्वनाः बुँ पाखे स्वयाः वनी । अबलय् मतिनाकाजी धयाम्ह छम्ह पाजु धाःम्ह बुँ वंगु सिइकाः ख्यालि च्वनेगु ह्वःताः चुलात धयागु तायेकाः छेय् वयाः खापा धाराधारा यानाः ‘सुन्दरी..’ धकाः सः तइ । मलेजुं खापा चायेकाः मतिनाकाजीयात तलय् ब्वना यंकी । थ्व जुक्क फुक्क सकतां खँ स्वम्हं बाथःतय्‌सं सुलाःसुलाः स्वयाच्वंगु जुइ । तलय् मतिनाकाजी व सुन्दरी मलेजु दथुइ रसरंग जुइ । अबलय् ‘यः मलेजु छुं ल्वाकः म्हुल लाकि छु ? धू क्वहां वल मिखा हे कने मजिल’ धकाः गंदाजुं सः तइ । अथेहे समाभाजुं थ्व छेँ मिर्मिर् सं गथे, भ्वखाय् जकं ब्वलकि छु ? धकाः हथासं हाली । थथे ख्याली च्वंवःम्ह मतिनाकाजी ग्याःपहलं ‘यः सुन्दरी थन मनूत दु लाकि छु ?’ धकाः न्ह्यसः तइ । ‘कुने भिंचापिं धाःपिं बाय् च्वंवयाच्वंगु दु, सः भचा चिसः या’ धकाः संकेत याइ । बुँ वनाः बालि स्वःवःम्ह पाजु थ्यंकः वइ । ‘ए सुन्दरी खापा चायेकः वा..’ धकाः सःती । सुन्दरी नाप ख्यालि च्वनाच्वंम्ह मतिनाकाजी इतःमतः कनाः ‘ए.. सुन्दरी कुने खापा चायेके न्ह्यः, जितः नि गनं सुचुकि’ धाइ । सुन्दरीं थः ल्यवः मतिनाकाजीयात ध्याकुनेय् च्वंगु भ्वाथः सुकू फ्यनाः उकि तुला बी । अले थः न्ह्यःवःसु यानाः मिखा ब्वब्व स्यानाः खापा चायेकी । पाजु मलेजु थःगु क्वथाय् वनी । कन्हय् सुथः न्हापां स्वम्ह बाथःत दनाः पाजुयाके बिदा फ्वंवनी । पाजुं नुगःमछिंकाः जन्मय् छकः वःपिं भिंचापिंत छु माःगु खः धा, ज्वना हुँ बियाछ्वये धकाः धाइ । स्वम्ह बाथःतय्‌सं सुकू पाखे स्वयाः साहुति याइ । बाथःकिजां मलेजुपाखे स्वयाः धाइ ‘थथे पाजुं बिइ धाःसां मलेजुं बिइ धाइ थें मच्वं, म्वालः का पाजु ।’ हथासं मलेजुं नं छिमित छु मागु खः बियाछ्वये धाइ । अले बाथः किजां पतिंचां सुयाः न्ह्यःने धंकातःगु सुकू छपाः थःपिंत ज्याभः बियाछ्वःसा ज्वनावने धाइ । सुकू बीमज्यू धकाः मलेजुं पनी । भ्वाथःगु छपाः सुकू बियां छु जुल, बचन तःधं बचनं चिले मखु धकाः पाजुं उगु सुकू बाथःतय्‌त बियाछ्वइ । थथे बाथःतय्‌सं लं धुछिं सुकुलिइ थ्वात्तु थ्वानाः बञ्जाया ल्हातिइ मिया थकी । उम्ह बञ्जायाके सुन्दरीं सुकू न्यानाः थः ल्यवः मतिनाकाजीयात मुक्त याना बी ।

प्याखं क्वचाइ ।

लोकय् प्रचलित प्याखं हे लोकप्याखं खः । नेपालमण्डलय् प्याखंया परम्परा प्राचीनकालं निसें दुगु खनेदु । थुकिया छगू दसु त्वाःत्वाः पतिकं दुगु दबूत नं खः । नेवाःतय्‌सं नृत्य तथा नाटक नितांयात छगू हे खँग्वलं प्याखं धायेगु चलन दु । सायद न्हापा न्हापा नृत्य मदयेकं नाटक मजुइगुलिं हे जुइमाः ।

नेवाः लोकनाटकया छुं विशेषता :

–   लोकनाटक विशेष नखः चखः उत्सव आदिइ जक क्यनेगु चलन दु ।

–   नृत्य संगीत लोकनाटकया अनिवार्य तत्व जूगु दुसा लोकनाटकय् छुं नं कथं ताहाःचीहाःगु कथातत्व दयाच्वनी ।

–   लोकनाटकय् समसामयिक जनजीवन तथा घटनाया किचः दयाच्वनीसा थुकिया प्रस्तुितइ सरलता व सहजता दयाच्वनी ।

–   लोकनाटक मूलतया गद्यभाषं सम्वाद जुइगु खया नं लोकया मन सालेत गनं पद्य भाषाया नापं थाय्‌थासय् उखान टुक्का नं प्रयोग यानातइ ।

थथे नेवाः समाजय् प्रचलित लोक नाटकयात निब्वय् थलाः अध्ययन याय्छिं ।

भाव प्याखं

थज्याःगु लोकप्याखनय् आख्यान तत्व दया नं सम्वाद दइमखु । नृत्यपाखें हे फुक्क् अभिनय यानाः क्यनेगु याइ । थीथी देवीप्याखं गथे— कुमारी प्याखं, महाकाली प्याखं, नवदुर्गा प्याखं, गथु प्याखं आदि थुकिया दसु खः । थज्याःगु प्याखं विशेष पर्वय् जक हुइकेगु याइसा छगू थासय् जक मखु थाय्‌थासय् वनाः नं हुइकः वनेगु याइ ।

संवाद दुगु प्याखं

थज्याःगु लोक प्याखनय् कथातत्वया नापं सम्वाद नं दयाच्वनी । तर पात्रतय्‌सं केवल थःपिंत निर्देशित याःगु सम्वाद जक नवायेगु मयासे अनया थाय्बाय् लकस स्वयाः थःपिसं नं छुं तनाः नं नवायेगु याइ । यलया कात्ति प्याखं हुइकीबलय् क्यनीगु बाथः प्याखं नेवाः लोकनाटकया छगू पाय्छिगु दसु खः । अथे हे स्वनिगलय् गुंपुन्ही नःखःया च्यान्हु तक क्यनीगु प्रहर्षण, येँयाःया दबू प्याखनय् हुइकीगु चैनसिपाईया प्याखं, घिन्तांमुनिया प्याखं नं लोकप्याखंया छुं दसुत खः । थज्याःगु लोकनाटकयात लिखितरुपय् तयेगु चलन मदुगुलिं लोप जुयावंगु दु ।