पुराण खँग्वः वेदया पर्यायकथं, वेदया ब्याख्याया रुपय् छ्यलीगुलिं बौद्ध साहित्यिक सफुलिइ पुराण खँग्वः मदु । बौद्धतय्‌सं छ्यलीगु खँग्वः मखु । अथेखःसां थीथी ई परिस्थितिया हुनिं हिन्दू साहित्यपाखें बौद्धसाहित्यय् पुराण खँग्वः दुहां वःगु खनेदु ।

स्वयम्भू पुराण बौद्ध साहित्य खः । नेपाःगाःया नेवाःबौद्ध पुचलय् तसकं नांदंगु बौद्धसफू नवग्रन्थ पंचरक्षा थें हे स्वयम्भू पुराण नं खः । स्वयम्भू पुराणया न्हापांगु नां स्वयम्भूचैत्यभट्टारकोद्देश खः । लिपा थुगु सफूया नां गोश्रृंगपर्वत स्वयम्भूचैत्यभट्टारकोद्देश धकाः तःवंगु खः । उकिया हे विषयवस्तु न्ह्यथनातःगु स्वयम्भू उत्पत्तिकथा धायेगु यात (शाक्य, ११२१, पृ.३) । नेपालय् महायानी बुद्धधर्मया विकास जुइधुंकाः स्वयम्भूचैत्यया महिमा ब्वयाः च्वयातःगु नेपाःगाःया नेवाःबौद्धतय्‌गु मौलिक सफू स्वयम्भू पुराण खः । स्वयम्भू चैत्यया महिमा कनेगु हे थुगु सफूया मू आज्जु खः । भाषाया ल्याखं दकलय् न्हापां संस्कृतभाषां प्रचलित लिपिं च्वयेधुंकाः मेमेगु भासं नं ल्ह्यल । ल्ह्यःपिंसं नं गथे खः अथे मल्ह्यःसे विषयवस्तु तनेगु व सफूया नां थःत ज्याछिंक तःगु खनेदु । स्वयम्भू पुराण च्वयेन्ह्यः केवल स्वयम्भू चैत्ययात जक हे वर्णन यानाः च्वयातःगु अनुमान जू । स्वयम्भू पुराण सफुलिइ नेपाःया भूगोल, पर्यावरण, इतिहास, संस्कृति, घटनावली, जातक बाखं दुथ्याकातःगु दु । नेपाःगाःया नेवाःबौद्धतय्‌गु सांस्कृतिक केन्द्र स्वयम्भूचैत्यया वर्णननापं थेरवादी, महायानी, वज्रयानी बुद्धधर्मया संगम (ह्वंगः)कथं न्ह्यब्वयातःगु दु । नेवाःबौद्ध पुचलं स्वयम्भू पुराणयात नेपाःया संस्कृतिया लिधंसा सफूकथं नालातःगु दु । गृहस्थतय्‌त आदिकर्मिक बोधिसत्वया सिद्धान्तय् धर्म अभ्यासया लागि च्वःगु क्वातुगु नमूनाकथं कयातःगु दु (शाक्य, १०२१, पृ.२५) । स्वयम्भूपुराण ग्रन्थ सुनां गबले, छु नामं ? न्हापालाक च्वल धैगु आःतक लुयावःगु मदुनि । थुकी हिन्दू द्यःयात नं थाय् बियातःगु दु । थुगु सफुलिं नेपाःगाःया नेवाःबुद्धधर्मया म्हसीका ब्वयाब्यूगु दुसा नेवाःबौद्धतय्‌गु धर्मया दस्तावेजया रुपय् पिब्वगु दु । नेपाःगालय् आःतक लुयावःगु ल्हातं च्वयातःगु प्रमाणित सफूया क्वचागु अध्याय स्वयम्भूधर्मधातु समुत्पत्ति निदानकथा, स्वयम्भूत्पति कथाया, स्वयंभूत्पतिसमुद्देश, श्री स्वयम्भू भट्टारकोद्देश न्ह्यथनातःगु दु (शाक्य, वज्राचार्य, ११२१, पृ. २४, ५३, ८२, १३०) । विषयया ल्याखं नं वैदिक परम्परापाखें वःगु ग्रन्थ मखु । न त हिन्दूधर्मनाप हे थुकिया स्वापू दु । न त पंचलक्षण हे दु । मूलतः स्वयम्भू पुराण महायानी बौद्ध सम्प्रदायपाखें जन्म ब्यूगु नेपाःया मौलिकग्रन्थ खः । स्वयम्भू पुराणं बोधिसत्वपिनिगु महिमा कनाच्वंगु दु । नेपाःया मौलिक बुद्धधर्म धैगु हे बोधिसत्व सम्प्रदाय खः। स्वयम्भू पुराणय् पुराण खँग्वः बौद्धमार्गीतय्‌गुपाखें हे सुरक्षाया लागि उपायकथं जूवंगु खः । बुद्धधर्मयात सुरक्षा यानाः तयेत म्वायेगु रणनीति वा समन्वय नीति दयेकूगु खनेदु । बौद्धमार्गीतय्‌गु थःगु हे पहःयागु धर्म म्वाकाः तयेगु छगू उपायकौशल खनेदु (शाक्य, वज्राचार्य ११२१, पृ.२४, २५) । थुज्वःगु ग्रन्थया ढाँचा नेपाःगालं हे विकास जूगु खनेदु । थ्व नेपाःगाःया चीधंगु परम्पराया तःधंगु साहित्यिक अभिलेख खः । थुकी पुलांगु बौद्धजातक अवदानसाहित्य अर्थात् महायानी वज्रयानी उपदेश बीगु पहः दुथ्यानाच्वंगु दु ।

स्वयम्भू पुराणया च्वमि नेपाःगाःया संस्कृति, भूगोलनाप तसकं लिक्क लाःम्ह महायानी वज्रयानीया विषयय् तसकं थूम्ह खः धैगुली शंका यायेगु थाय् मदु । वज्रयानी सिद्धान्तकथं च्वयातःगुलिं तन्त्रया विकास जुइधुंकाः जक च्वःगु धैगु सीदु । स्वयम्भू पुराण नां तयाः च्वयातःगु आःतक लुयावःगु तिथिमिति दुगु ल्याखं नाग मुनि रस (नेसं ६७८) धकाः न्ह्यथनातःगु दु । उगु हे सफूयात ने.सं. ९३४ आषाढकृष्ण पंचमीकुन्हु रुद्रवर्ण महाविहारया रामानन्दं ल्ह्यःगु धकाः पुष्पिका वाक्यय् न्ह्यथनातःगु दु । पुष्पिका वाक्यया क्वय् छन्दोबद्ध यानाः सफू क्वचाय्काः रामानन्द पुस्तक जुरो धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।

पुलांगुली पुराण खँग्वः न्ह्यथनातःगु मदु । उकिं स्वयम्भू पुराणसिबें न्ह्यःया नां स्वयम्भू भट्टारकोद्देश, स्वयम्भू उत्पत्ति कथा, स्वयंभूत्पतिसमुद्देश, स्वयम्भू निदानकथा सूत्र जुइफु ।

नेवाः समाजय् स्वस्थानी बाखंयात गोमय्‌जुया बाखं नं धायेगु याः । थ्व स्वस्थानी परमेश्वरीया व्रतकथा नेपालमण्डलय् ब्वलंगु मौलिक बाखं खः । ने.सं ७२३ स नेपालभाषां रचना यानातःगु स्वस्थानी व्रतकथा राष्ट्रिय अभिलेखालय् लगत नं. ३८२या धलखय् दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व बाखं दक्वसिवय् न्हापां ने.सं ६९३ फाल्गुनय् सुं पण्डितं संस्कृत भाषं च्वःगु खनेदु । थुकियात राम सुवालं थनया धर्म संस्कृतियात ल्वयेक थःगु हे कथं ने.सं ७२३ माध शुक्ल श्रीपञ्चमी कुन्हु नेपालभाषाय् हीकल । अनंलि थ्व पालमण्डलय् न्यनावन व उगु ई कथं थुकी मेमेगु नं उपबाखंत तनाः तःधंका यंकल । थ्व स्वस्थानी व्रतकथा थौंकन्हय् उपपुराणकथं तःधने धुंकूगु दु । थुकी प्यंगू श्रृंखला दु— श्रृष्टि क्रम श्रृंखला, महादेवी सती श्रृंखला, शिव–पार्वती श्रृंखला, गोमा–नवराज श्रृंखला । थुपिं मध्ये गोमा–नवराजया बाखं जक मूल स्वस्थानी बाखं खः । मेगु लिपा लिपा लिंगपुराण, स्कन्दपुराण आदि पाखें त्यासा कयाः तःधंकेगु याःगु खः । थ्वहे कथं छु छु पुराणं बाखं त्यासा काल, स्वस्थानीयात नं उगु उगु हे पुराणया बाखं धायेगु चलन जुयावल । राष्ट्रिय अभिलेखालय् लगत नं.— ३८२ स लानाच्वंगु नेपालभाषाया न्हापांगु मूल स्वस्थानी (ने.सं ७२३) ३२ पौ जक दुगु खःसा लिपा वनाः ने.सं १०४० थ्यंकाः ४५८ पौतक दुगु स्वस्थानी नं खनेदत । अथे हे मूल बाखनय् नं थनया जनजीवनयात पाय्‌छि जुइक हीकेगुया नापं आपालं स्थानीयकरण यानाः स्वस्थानी बाखंप्रति श्रद्धा आस्था देजायेकेगुया नापं आकर्षित यायेगु ज्या जूवन । । अथेहे भाजु काशीनाथ तमोटया धापू कथं स्वस्थानी विषयस विद्यावारीधि याःम्ह मय्‌जु लिण्डा इल्टिसं थःगु शोध प्रवन्धय् नेपालभाषाया बौद्ध स्वस्थानीया छपौ किपा दसु बियादीगु दु, गुकी केन्द्रीय चरित्र शाक्यमुनि बुद्ध व स्वस्थानी महामायायात दयेकूगु दु । थज्याःगु बौद्ध स्वस्थानी सफू येँया सप्तमुनि वज्राचार्यथाय् दुगु खः गुगु ने.सं ९५१ पाखे च्वःगु खः ।

स्वस्थानी ब्रतकथा नेपालभाषाया प्राचीन बाखं मध्ये तसकं लोकंह्वाःगु दकलय् अप्वः संस्करण पिदंगु प्राचीन धार्मिक ग्रन्थ जक मजुसे छगू अलग्ग हे उद्देश्यं प्रेरितगु बाखं नं खः । खय्‌त ला स्वस्थानी ब्रतकथा मेमेगु धार्मिक बाखं थें शैब धर्मय् आधारित शिवया महिमा ब्वयाःतःगु धार्मिक आस्थां प्रभावित बाखं खः तर अथे खया नं स्वदेश प्रेमया भावना अभिप्रेरित यायेगु कुतः थ्व बाखनय् जूगु दु गुगु मेमेगु धार्मिक बाखं स्वयां पाःगु दु । थनया भौगोलिक सामाजिक सांस्कृतिक परिवेशय् रचना यानातःगु तत्कालिन पुरोहितबादं छुं कथं मुक्त जुयाः थःपिंसं हे कने जिउगु न्यंके जिउगु थ्व बाखंया मेगु विशेषता खः । पोहेलाथ्व पुन्हिनिसें सिल्लाथ्व पुन्हि तक लच्छियंकं छेँय् छेँय् थौंतक नं थ्व स्वस्थानी बाखं कनेगु न्यनेगु यानावयाच्वंगु दु । बाखनय् न्ह्यब्वयातःगु शालीनदीयात पवित्र तीर्थ भाःपा व्रतालुपिसं माघ लच्छियंकं थ्व हे तीर्थय् म्वःल्हुइगु, धलं दनेगु यानावयाच्वंगु दु । थुकथं स्वस्थानी ब्रतकथा स्वदेश प्रेम, स्वजातिया भावना, स्वधर्म प्रति स्रद्धा देजाःगु ‘जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपिया गरियसी’या मन्त्र समाहित जूगु नेपालभाषाया छगू विस्कंगु ग्रन्थ जूवःगु दु ।

स्वामि अभयानन्द (ने.सं. ९२४–९८३) अभयानन्द विभाषी पुचलं पिदंम्ह नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह सन्त परम्परायाम्ह कवि खः । अभयानन्द प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाया (ने.सं. ९२४–९५९) चीधिकम्ह किजा रणवीर थापा स्वामि जुइधुंकाःया नां खः । तत्कालीन नेपाःया राजनैतिक घटनां विरक्त जुयाः स्वामि जुयादीम्ह थ्वय्‌कलं नेपालभाषा म्ये चिनेगु ज्या नं ‘स्वामि’ जुइधुंकाः हे जक यानादीगु खः । थ्वय्‌कःया नेपालभाषाय् गुपु म्ये लूगु दु । वेदान्त दर्शनपाखे धेचूम्ह स्वामि अभयानन्दया अप्वः म्येय् सन्त उपदेशात्मक प्रवृत्तिं थाय् काःगु दु अथे खयां नं आत्मपरकताया नापं जीवनवादी सुधारवादी भावनां जाःगु म्येँ नं थ्वय्‌कलं चिनादीगु दु । गृहस्थ जीवन हनाः नं मनूतय्‌सं ब्रम्हाया अनुग्रह प्राप्त यायेफु, इलय् हे झी सचेत जुयाः पुण्य कर्म यायेमाः, थम्हं यानागु भूलयात हानं लिसा काये मज्यू धयागु अभयानन्दया म्येया सार खः । थुकथं वेदान्त दर्शनयात नं सरल भाषां ध्याथुइकादीम्ह कवि अभयानन्द खः । थ्वय्‌कःया प्रभाव लिपायापिं कवितय्‌त नं सिइदयेक लाःगु खनेदु । मायान केनकाव तल है जगत, हानं थथिं ज्याःगु जन्म काये दइमखु रे आदि थ्वय्‌कःया तसक लोकंह्वाःगु म्ये खः । थ्वय्‌कःया म्येँ लगं, ओमबहाःया दाफा भजनय् अप्वः हालेगु याः ।