नेवाः – मूलतः छगू सभ्यता खः । खतुं सामान्य प्रचलनय् नेपाःदुनेया निश्चित थाय्या निश्चित मनूतय् छगू समुदाययात नेवाः धायेगु यानावयाच्वंगु दु । तर नृतत्वविज्ञान, मानवशास्त्रया मान्यता कथं नेवाः धैगु केवल छगू मानव समुदाययात वोध याकीगु खँग्वः जक मजुसें थुकिया तःजिगु अले तब्यागु अर्थ दु । नेवाःया म्हसीका मालावं वनेबले दक्कले न्हापां नश्लगत मिखां स्वयेगु याइ । मनूतय् म्हगः जक मखु, ख्वाः, मिखा, धिकः अले हिया स्वापू छु धकाः नं मालिगु जुइ ।

गुज्वःगु थासय् च्वनीपिं ? गुज्वःगु थाय्बाय् दयेकीपिं ? छेँखा, त्वाः–बहाः, लँपु–गल्ली, वस्ती, गां–शहर गन च्वनीपिं ? गुकथं च्वनीपिं ? च्वनेत वा जीवन हनेत गुकथंया भौतिक संरचना दयेकिपिं ? गुज्वःगु शिल्प, प्रविधि व वास्तुकला नाला वयाच्वंपिं खः ?

म्वानाजःछिया निंतिं नालावयाच्वंगु नसा, त्वंसा, पुंसा, तिसा अले उकी दुगु विविधता व सम्पन्नतापाखें समुदायया जीवनशैलीया नापनापं स्वभाव अले संस्कार संस्कृतियात नं ब्वयाबी ।

जीवन व जगतया दथुइया स्वापूयात जीवन्त यायेगु छगू मानवीय प्रवृत्ति धैगु जन्मनिसें मृत्यु अले मृत्यु पर्यन्ततक हनीगु थीथी सामाजिक संस्कार, नखःचखः, जात्रापर्व खत । परम्पराकथं जक मखसें थुज्वःगु व्यवहारय् दार्शनिक पक्षया गहनता नं दयाबीवं उकीं समुदायया उन्नत सांस्कृतिक चेतयात हे न्ह्यब्वयाबी ।

छगू समुदाय केवल मनूतय् पुचः जक मखसें सुसंस्कृत, सभ्य, सुशिल नं खः धैगुया दसि धैगु हे उमिगु जीवनयापनया झ्वलय् ध्वदुइगु सुन्दर कलाकृति, संगीत व मूर्त अमूर्त सम्पदाया सिर्जना नं खः । साहित्य व संगीत थुज्वःगु हे च्वछायेबहःगु विधात खत । अले थःगु मांभाय्यात अभिब्यक्त यायेगु अःपूगु माध्यम कथं विकास यानाक्यंगु थीथी लिपिया अस्तित्वपाखें नं समुदायया म्हसीका बियाच्वनी ।

उलि जक मखु जीवन छु खः ? मनू व समाज छु खः ? उकियात थुइकेगु थःगु हे बिस्कं दर्शन व मान्यता नं दु, नेवाःतय्के ।

थुकथं तःगु पक्ष व दृष्टिकोणं दुवालेबले समष्टिगत रुपय् नेवाः धैगु मात्र छगू समुदाय जक मखसें छगू जीवन्त सभ्यताया म्हसीका खः ।

सांस्कृतिक व सामाजिक ल्याखं विविधता, बहुलता दुगु नेवाः छगू समुदाय जक मखु । नेवाःया दुने लजगाःया ल्याखं दुगु विविधता, धार्मिक बहुलता अले नश्लगत अनेकतायात मानवशास्त्रया मिखां दुवाला स्वयेबलय् थ्व छगू पूर्णता दुगु समाज खः ।
थःगु हे ऐतिहासिक भूभाग, मौलिक भाय्, लिपि, साहित्य, संस्कृतिया नापनापं जीवन निर्वाह यायेगु सम्वृद्ध रीति, परम्पराया ल्याखं समाजशास्त्रीय मान्यता कथं नेवाः गाक्कं व्यवस्थित व विकसित अले संगठित समाज खः ।
मंकाः थाय्भाय्या दुने मंकाः चेतना कःघाना वयाच्वंपिं अले थः धैगु छगू कथंया मंका भावना नाला वयाच्वंपिं अतिकं प्राचीन जनसमुदाय नेवाः छगू
राष्ट्र खः ।

नेवाः समुदायया मनूत गबलेनिसें थःगु हे छेँ दयेकाः च्वने सल खः, थुकिया गुगुं प्रमाणित इतिहास लुयावःगु मदुनि । तर गन गन नेवाःत छेँ दयेकाः च्वना वयाच्वन उगु लागाया वास्तु शैली व वस्ती विकासयात दुवालेगु खःसा छगू कथं मंकाः स्वरुप खने दु । सामाजिक विकासया झ्वलय् नेवाःत मूलतः स्वनिगः दुने व उकिया जःखः च्वनेगु शुरु याःगु खः धकाः धायेफु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत, धौख्यः, किपू, पांगा, नगां स्वनिगः दुनेया मू मू नेवाः वस्ती खत । अथे ला स्वनिगःया पिने चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग, पालुङ्ग अले द्वालखा, तौथलि, त्रिशुलीपाखें नं पुलांगु नेवाःतय् ख्वातुगु वस्तीत दु ।
गुगुं नं थासय् नेवाः समुदायया वस्ती विस्तार यायेगु निंतिं दक्कले न्हापां उगु लागाया लः–फय्यात कयाः गाक्कं बिचाः याःगु खनेदु । अथे जुयाः नेवाः वस्तीत दुगु थाय्बाय् हावापानी वा मौसमया ल्याखं मनूतय् जीवन निर्वाहया निंतिं गाक्कं ल्वः कथं दु, गाक्कं ताँन्वः वा गाक्कं चिकु मजू । अथे हे त्वनेत व बुँज्या यायेत माःगु लःया स्रोत अःपुक दइगु खँयात नं उलि हे ध्यान बियातःगु दु । महत्वपूर्ण खँ नेवाः वस्तीत मनूत वये वनेत थाकुइगु वा दुर्गम लागाय् मदु । यातायातया ल्याखं सुगम थासय् हे दु । लजगाःया निंतिं बुँज्या यायेत अःपुगु थाय् वस्ती विकासया छगू प्रमुख लिधंसा जुया ब्यूगु दु । अथे हे अःपुक बनेज्या यायेत ल्वःगु वा बजाः विकास जुइगु सम्भावना दुगु थासय् नेवाः वस्ती जुयाच्वंगु खः ।

नेवाः समाजय् सिकय् बुकय् मदयकं मगापिं नौत खः । छम्ह सामान्य मनूनिसें जुजु व ब्रम्हूया छ्यनय् ल्हा तयेदइपिं नौ खः । नौयात नापित नं धायेगु याः । विष्णु भगवानया त्यपुचां ब्रम्हालिसें पिहांवःगु जूगुलिं नाभिपाखें कालान्तरय् नापित जूगु धाइ । अथेहे नवग्रहयात साम्य यायेगु शक्ति दुपिं स्वच्छ जात जूगुलिं नापितयात नौ धाःगु खः । नौ जात न्ह्यःने मच्वंकं नेवाः समाजया छुं नं कर्मकाण्ड शुद्ध जुइमखु धाइ । सिकय् बुकय् हरेक कर्मकाण्डय् व संस्कारय् नौतय्सं सं खानाः लुसि ध्यनेवं जक उगु छेँय् पूजा यायेत जिइक शुद्ध जुइ । छेँ नीसि यायेत मदयेकं मगाःपिं नौत मूल रूपय् बौद्ध धर्मावलम्बी खः । स्वनिगलय् करुणामयया न्हवं लिपा लंपुं छायाः दशकर्म खंकेबलय् नौतय्सं द्यःयात अलः तयेकी ! स्वनिगलय् ख्वपय् एलांननिइ, यलय् दौबहालय्, किपुलिइ बाघ भैरव, थिमि व यँय् नौक्यब, वंतु, न्यत व छत्रपाटिइ, स्वनिगलं पिने पोखरा, तानसेन, टिस्टुङ्ग व पालुङ्गय् नौतय् बस्ती दु ।

नेवाः वस्तीत वास्तु मान्यता कथं व्यवस्थित जुइमाःगु छगू पक्ष खःसा मेगु पक्ष धैगु नगर दुने च्वनीपिं नगरवासीपिनिगु जीवन उलि हे सुरक्षित जुइमाः, थ्व मेगु महत्वपूर्ण पक्ष जुल । उकिं नेवाः बस्तीया दुने शत्रु पक्ष व मेगु मभिंज्या याइपिं व स्यंकीपिं सुं नं वये–वने मफयेमा धकाः मनूत च्वनेगु छेँखा फुक्क दुनेरिखे लाकाः पिनेपाखे ततःजाःगु पःखाः दना तइ । वस्ती दुने वये–वनेत धकाः थासं थासय् तद्वाःगु लुखा तयातइ । गुकियात देय् ध्वाखा धायेगु याइ । थुज्वःगु देय् ध्वाखाय् सुरक्षाया निंतिं महांतय्सं पाः बिकातइ । बहनी द्यः खिउँसे च्वनेवं ध्वाखा गल्लाक ग्वयातइ । गुलिखे नेवाः वस्तीइ थुज्वःगु देय्ध्वाखात थीथी प्रयोजनया निंतिं विशेष विशेष ध्वाखा धस्वाका तःगु दु । द्यः जात्राबले दुत–पित याइगु द्यःध्वाखा, मनू मदयेवं घाटय् सिथं यंकेगु सीध्वाखा अले न्हूपिं भौमस्त लसकुस यायेगु भम्चाध्वाखा आदि । सक्व देसय् आः नं थुज्वःगु ध्वाखा दनि ।
नापनापं वस्तीया सुरक्षा व्यवस्था क्वातुकेत देय् पःखाःया क्वसं ततःजाःगु लःधः नं म्हुयातःगु दइ ।

पहाडया ज्यामछिंक कुंचाय् च्वनाच्वंपिं पहाडिं पहरी जूपिंत नेवाः भासं पिहि, पहि, पइँ व पै नं धायेगु याः । पंया दोका, दाला, धकि दयेकीपिं पैत खः । थुमिसं तिं व कुसालप्ते पैकुसा व सिन्हाज्याया कुसा नं दयेकी । पैतय्सं थःत नेवाः समाजया श्रेष्ठ जात धायेगु याः । बोन बौद्ध धर्म माने याइपिं पैतय् सी धुकाःया कर्मकाण्डय् गुरुजु तयेगु चलन दु । आम्ली अप्वः सइगु श्लेषमान्तक लागाय् खनेदु । स्वनिगलय् यलया लेले, चापागां, बडिख्यः, स्वनिगलं पिने भ्वँत, रामेछाप, काभ्रेपलाञ्चोक, सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय् थुपिं खनेदु ।

पुण्यकारया अप्रभंश जुयाः पुं जूगु धाइ । चित्रकार पुंतय्सं यानावयाच्वंगु लजगाः कथं पुण्य कार्यय् न्ह्याबलें तयार जुयाः पूवंकीपिं जूगुलिं पुं धाःगु खः । शिल्प प्रविधिइ नांजाःपिं चित्रकार जाति न्हापांनिसें परम्परागत चित्रकलाया लजगाः ज्वना जीवन हना वयाच्वंपिं खः । पुंतय्सं नेवाः जाति जक मखु ब्रम्हूक्षेत्री, मगर, गुरुङ्ग आदि जातिया दशकर्म खंकेत माःगु पूजाज्वलं नापं कःघाइगु च्वज्याय् योगदान बियावयाच्वंगु दु । थीथी देगः, नासःद्यः, आगंद्यः, दिगुद्यः नापं मेमेपिं द्यःपिंत मिखा कंकेगु, न्हवं याये धुकाः द्यःपिंत लंपु छायेगु, स्वनिगःया थीथी द्यःप्याखंया निंतिं माःगु ख्वाःपाः दयेकाः ख्वाःपाः च्वयेगु, थीथी संस्कारय् मदयेकं मगाःगु चित्र, पौभाः आदि च्वयाः धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् परापूर्वकाल निसें ग्वाहालि यानावयाच्वंगु दु । चित्रकारतय् पुरोहित गुरुजु खः । पुंत महायान वज्रयानय् दीक्षित जुयाः बौद्धधर्म धारण यानाः नेपाः देय्या संस्कृति व संस्कारयात तिबः बियावयाच्वंगु दु । पुंत स्वनिगःवासी यँे, यल, ख्वपं पिहां वनाः भ्वँत, धौख्यः, हेटौंडा, पाल्पा, नारायणघाट, चित्लाङ्ग, झापा, बर्दिया, जनकपुर, वीरगंज व विराटनगरतक न्यनावंगु दु ।

६ थरी श्रेष्ठत मध्ये प्रधानत नं खः। प्रधानतय्त पःमाः नं धाइ । यलय् न्याम्ह, येँय प्यम्ह, ख्वपय् न्याम्ह, थिमिइ व किपुलिइ निम्ह प्रधानतय्सं जुजु ल्ययेगु, तयेगु, लिकायेगु व जात्रा पर्वय् ध्यबा फ्यायेगु प्रावधान मल्लकाल निसें दु । राजसभा परिषद थें लिच्छवी व मल्लकालनिसें दुगु थज्याःगु परम्परा, जात्रा पर्व न्याकेबलय् प्रधान स्यस्यःतय्सं हे निर्णय बीगु परम्परा दु । प्रधानत लायकू सत्तिकच्वनेगु याइ । प्रधानतय्सं हिन्दू धर्म माने याइ । थँबहीया प्रधानतय् सिंहसार्थवाहुनाप स्वापू दुगु चकंद्यःया जात्रा दँय्दसं होलिपुन्हिया कन्हय्कुन्हु यायेमाःगुलि बौद्ध धर्म माने याइ । थनयापिं प्रधानतय्त स्वनिगलय् मान प्रधान, लाल प्रधान, प्रसाद प्रधान व नर्सिङ्ग प्रधान याना प्यंगू स्तरय् ब्वथलातःगु दु । कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंह देवया भारदार प्रधानत सिमरौनगढं नेपाः उपत्यकाय् दुहांवःगु खः । थुपि स्वनिगलय् येँय, यल, ख्वप, किपू, तोखा, सक्व, नेपाः गाःया थीथी थाय्लिसें नेपालंपिने भारतया दार्जिलिङ्ग व सिक्किमय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

नेवाःतसें नालावयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाः मध्ये फै लहिगु नं छगू लजगाःया रुपय् यानावयाच्वंगु ज्या खः । थुकियात मू लजगाः कथं यायेगु सिकं बुँज्या यायां कचा लजगाः कथं यायेगु याइ । थन लहिगु फै चिकुथासय् लहिपिं तःधिकःगु जातयापिं मखु । चिधिकः जातया लहिगु याइ । थज्याःगु जातया फै यात नेपाः फै बाय् भ्याय्चा धायेगु याइ ।
बुँइ बांलाक ज्या याये मफुनिपिं मस्तय्त फै जवाः यानाः फै जय्केगु याइ । बुँइ बल दुपिनि बलय् हे तइ । मदुपिनि छेँय् यंकेगु याइ । लँय् यंके बलय् तःधिकःपिसं नं स्वयाबी । फैचातय् घाँइ् नयाः जयाच्वनीबलय् जवाःमस्त सिमा गयेगु, न्या लायेगु व म्हितेगुली लय्तायाच्वनी । सिमागयाः तिसिमाया कचा धेनाः फैयात नकेगु याइ । थुकिं यानाः फै जवाःमस्त न्या लायेगु व सिमा गयेगुली निपुण जुइ ।
बुँइ बुयावइगु घाँय्, सितिकं वनीगु हः फैयात नकेगु याइ ।ः इलय् ब्वलय् फैगः यचु पिचु यायेगु याइ । फैगः इयाः वःगु फोहर बुँइ साः तयेगु याइ । तँय् तःहाक जुल धायेव चायेगु याइ । यच्चुक हियाः गंक पानाः गा जनी आदि थाइबलय् तँय्गा तँय्या जनी आदि दयेकी ।
फै लहीपिसं थुफै सिकं माफै अप्वः सहीगु याइ । छगू बथानय् छम्ह बाय् निम्ह तक थुफै दइ । बयस्क जुयावल धायेव पुसाया लागि छम्ह ल्यंकाः मेम्ह मियाछ्वइ ।
नेपाः भ्याय्चिया ला छगू सवाः साःगु ला कथं कयातःगु दु । थुमिगु ला क्यातुयाः नाइसे च्वनी । यक्व झ्यातुइ मखु । बयस्क जुइ धुंकूम्ह थुफै छम्हय्सिया ला यक्व दःसा प्यधानि न्याधानि जक दै ।
गंछि दुगु प्याखंयात प्वःसः बीबलय् नेपाः भ्याय्चा बीगु याइ । अथे बीबलय् भ्यायेचित त्वःता द्यःगंपिन्त ज्वंके बियाः नं प्वःसः बीगु चलन नं याः । देपुजां दुगु बांया पलेसा नेपाः भ्याय्चा बां याइपिं नं दु ।
छु लजगाः यात उगु लजगाःया नामं लजगाः याःपिन्त म्हसीकेगु चलन दु । थ्व चलन कथं फै लहीपिन्त फैपू धयावयाच्वंगु खः । लिपा वनाः फै लमहिउसां थुमिगु खलःयात हे फैपू धायेगु यानाहल । थुकथं नेवाः समाजय् फैपू धयागु छगू उपजाति दयाच्वंगु दु ।
तिसिमा ः— छगू कथंया सिमा । न्ह्याबलें वाउँसे च्वनाच्वनी । च्वः ताःहाकः जुइ । च्वः दुछिं हाकःचा लाःगु हः दइ । बस्तुयात नकी । न्हूगु च्व वइगु बखत जुल धायेव पुलांगु हः हायावनी । हा बल्लाइ । लः सहयाये फइ । खुसिं नइथाय् खुसिसिथय् पीगु याइ ।

बनेज्यां बन्या जूगु खः । थ्वया अर्थ न्हापांनिसें बनेज्या याइपिं धयागु सीदु । बन्यायात बनिया नं धाइ । थ्व थरयापिं उदायतय्सं नेपालय् दुगु जडिबुटियात वासः कथं ज्या कयाः थ्वहे मीगु लजगाः नं याना वयाच्वंगु खः । छ्यंम्व स्याःसा पाचः, घाः जूसा पावासः व तुति मर्के जूसा बन्याः पसलय् वनाः लेप तयावयाच्वंगु दु । थथे आयुर्वेदिक वासया ज्ञान दुपिं, वासःतासःया विकास यानाः स्वास्थ्य क्षेत्रय् बन्यातय्सं तःधंगु योगदान याना वयाच्वंगु दु । पुरोहित, वज्राचार्यपाखें थीथी संस्कार पूवंकीपिं बौद्ध धर्मावलम्बी बन्यातय्गु बस्ती येँय् इतुंबहाः व बन्याचुक झोछँय् खनेदु ।