येँ जिल्ला, येँ महानगरपालिका दुने लाःगु मेगु बस्ती कपन खः । थ्व थाय्या बारे यक्व पुलांगु स्रोत लुया मवःनि । आःतक खनेदुगु पुलांगु स्रोत प्रतापसिंह शाहं यानाब्यूगु लालमोहर खः । वय्कलं येँ तलेजु माजु थाय् मल्लकालंनिसें न्ह्यानावःगु गुथि व पुजायात निरन्तरता बीत वि.सं. १८३२ (ने.सं. ८९६) दँय् थीथी थासय्या बुँ गुथिइ तयाः लालमोहर यानाब्यूगु दु । उकी कपनया बुँ नं लाःगु दु । राजेन्द्र विक्रम शाहं वि.सं. १८८५ (ने.सं. ९४९) इ तयातःगु सिजःपतिइ नं थुगु थाय्या नां च्वयातःगु दु । थ्व नगरकोटीतय्गु पुलांगु थाय् खः । आःतक नं कपनय् थुगु जातिया यक्व बसोवास दु । थुपिं मध्यकालया लिपांगु इलय् जक स्वनिगलय् दुहांवःगु खः । गोर्खाली सेनानाप ल्वायेत येँया जुजु जयप्रकाश मल्लं योतापाखें नगरकोटी जातियात दुकयाः स्वनिगलय् थाय्थासय् बसोबास याकूगु खः ।
कपन थाय्या नां नेवाः भासं वःगु धाइ । थ्व बस्ती डाँडाया दथुइ लाः । प्यखें क्वय् थ्यंक पाः लुयाच्वंगु दु । थ्वयागु स्वरुप ‘चतांमरि’ छुइबलय् त्वपुइगु ‘कपं’ थें च्वं । वहे स्वयाः थुगु थाय्यात ‘कोर्प’ धायेगु यात । उगु नां अपभ्रंश जुयाः थौंकन्हय् कपन धायेगु यानाहल ।
वताय् गोकर्णेश्वर व जोरपाटी, योताय् महांकाल, यंता, चुनिखेल, बालुवा व यिताय् येँ महानगरपालिका दथुइ लाःगु कपन बस्ती बुढानिलकण्ठ नगरपालिका वडा ल्याः १०, ११ व १२ य् लाः । कपन बस्तीइ दुने फैका, धारीगां, बेख, कपनटार, जगडोल, पैयाँटार नां दुगु थीथी त्वाः दु । थुगु बस्तीया यितापाखे रुद्रमती खुसि (धोबीखोला) व यंतापाखें चुनमति खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थ्व बस्ती दुने च्वंगु धार्मिक सम्पदा सिद्धेश्वर, कुमारी, मनकामना, बंगलामुखी, महांकाल, महाद्यः, मनकामना, चुनदेवी बालकुमारी, नवदुर्गा, गणेद्यःया देगः खः । कपनया नेवाःतय्सं चुनिखेलय् हनीगु नौलिङ्गेश्वरीदेवीया जात्राय् ब्वति कयाः उत्सव न्यायेकी । उगु जात्रा बछलाथ्व (वैशाखशुक्ल) त्रियोदशी कुन्हु जुइ ।

नेवाः दुनेया छगू जात कपालीयात जोगी, दर्शनधारी व कुश्ले नं धाइ । कपालीत न्हापा जोगी जुयाः छथासं मच्वँसे हिला जुइपिं जुयाः थुमिगु निश्चित थाय् मदु ।
जुजु जयस्थिति मल्लं सामाजिक नियमं चिना बिसेंलि
तिनि थुपिं गृहस्थ जुल । थुमिगु घनावस्ती गनं मदुसां
थुपिं विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाः लागाय् व स्वनिगः पिनेया थीथी थासय् दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः लं सुइगु, म्वाहालि पुइगु व द्यःपालाः च्वनेगु खः । थुपिं पाशुपत सम्प्रदाययापिं जूसां मध्यकालय् नाथ सम्प्रदाय नापं ल्वाकज्याः वंगु खः ।

६ थरी श्रेष्ठ दुने लागू छगू थर कर्माचार्य नं
खः । खय्तला थुमित ब्रम्हू नं धायेगु याः। कर्माचार्यतय्त आचाजु नं धाइ । थुपिं तान्त्रिक पूजा पद्धतिया प्रकाण्ड विद्वान लिसें जुजु व जनता फुक्कसिगु कर्म चले यायेगु जिम्मा कयातःपिं खः ।
बौद्ध वज्रयोगी (वज्राचार्य) व वैदिक पुजारी
राजोपाध्यायतय्सं थें निर्णायक कर्मकाण्ड फुक्क जिम्मेवारी मकाःसां कडा पूजा न्यायेकेमाःसा कर्माचार्यतय्गु मू भूमिका दइ । थुमिसं तलेजु भवानीया सेवा यायेगु जकमखु दुइमाजु, गुह्येश्वरी, पिगंद्यः (आजु अजिमा), भगवती, तलेजु भवानीया कोत छेँय्, टंगालय् च्वंम्ह मनमानेश्वरी न्हिन्हि नित्यपूजा याइ । येँय् तलेजु भवानीयात आगंद्यः कथं पुज्याइ । म्वपताः अजिमाया द्यःपाःलाः आचाजुत स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत, पन्ति, धौख्यः, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् थुपिं बसोबास यानाच्वंगु दु ।

कँय्या ज्या याइपिन्त न्हापा काश्यकार धाइ । काश्यकारं कंसाकार, कसाः जूगु खः । कसाःतय्सं मिगालय् कँय् कालाः क्वाकाः म्हासुक क्वाःगु कँय् चाकय मुगलं क्वाना कँय्या थीथी बाजं व बसजाःत दयेकी । येँय् अप्वः यानाः जनबहाद्यःया जःखः च्वनीपिं कसाःत खः ।
उदायतय्गु छगू थर कसाःत येँया केलत्वाः, थछेँ, दुछेँ, न्हुछेँ, क्वाछँे, तःखाछें व तलिबि बस्ती दु । थुमिसं दँय्दसं चकंपुन्हि कुन्हु थः पुर्खापिनिगु प्यं थइगु व सिंहसार्थबाहु नाप स्वापु दुगुलिं ऐतिहासिक दसी ने.सं. ६९० य् तेजलिपि केल जनबहाःया धर्मज्योति कंसाकारं न्यायेकूगु सम्यकया उल्लेख हे कसाःतय् इतिहासय् दकलय् पुलांगु प्रमाण खनेदु । थुपिं बौद्धमार्गीत खः । कसाःतय् पुलांगु मू गुथि कसाः तःधं गुथि खः ।

काभ्रेपलाञ्चोक जिल्ला बागमती प्रदेश ७७ जिल्लाया दुनेया छगू प्राचीन सांस्कृतिकस्थल खः । थुगु बस्ती ख्वप जिल्लां ४४.९ कि.मी. दक्षिण पूर्वय् लाः । थनया क्षेत्रफल ५३९ वर्गमाइल दु । काभ्रेया वि.सं. २०७८ सालया जनगणना कथं कुल जनसंख्या ३,६६,८७९ दु । थ्व २०६८ सालया जनगणना सिबें ०.४० प्रतिशत म्हो खः । थुगु जिल्लाया पूर्वय् रामेछाप व दोल्खा, पश्चिमय् स्वनिगः, उत्तरय् सिन्धुपाल्चोक, दक्षिणय् सिन्धुली व मकवानपुर लाः । थुगु थाय् समुन्द्री सतहं ३१८ मिटर च्वय् लाःसा कोखाजोर खुसिंनिसें बेथान्चोक नारायण डाँडा तकया जाः ३०१८ मिटर दु । थुगु जिल्लाया अप्वः भाग पहाडी भू–धरातलं जाः ।
थन ३४.५ प्रतिशत तामाङ, २१.५ प्रतिशत पहाडी ब्राम्हण, १३.३ प्रतिशत क्षेत्री व १३.२ प्रतिशत नेवाः दुसा मगर, कामी, सार्की, दनुवार, दमाइ, थकुरी, पहरी आदि छुं प्रतिशत दु । थन ११.१ प्रतिशत नेवाःतय्सं थःगु भाय्
छ्यलाच्वंगु दु । थुगु जिल्लाय् मुक्कं १३ गू नगरपालिका दु । थुकी मध्ये विशेष यानाः धुलिखेल, बनेपा, पनौति, नमोबुद्ध नगरपालिकाय् नेवाःत अप्वः दु ।
थनया धार्मिक सांस्कृतिक क्षेत्रत बेथानचोक नारायणस्थान, धनेश्वर महादेव, चण्डेश्वरी देगः, इन्द्रेश्वर महाद्यः, उग्रचण्डी भगवती, नाला करुणामय, पलाञ्चोक भगवती, खोपासी, नमोबुद्ध चैत्य आदि नांजाः । थन बनेपाया चण्डेश्वरी जात्रा, नमोबुद्धया बुद्ध जयन्ती कुन्हु माने याइगु नमोबुद्ध जात्रा, पन्तिया मकरमेला विशेष प्रख्यात जू । थनया प्रमुख व्यापारिक थाय्त भोँत, धौख्यः, दाप्चा, खोपासी, पन्ति, पाँचखाल आदि खः ।

काभ्रेस्थली निगः खँग्वः ‘काभ्रे’ व ‘थली’ स्वानाः बने जूगु खँग्वः खः । येँ जिल्लां यंतापाखे च्वंगु थ्व बस्तीइ यक्व थें गैरनेवाःत दुसां श्रेष्ठ, खड्गी, प्रधान, महर्जन, डंगोल थरया नेवाःत नं थन च्वनाच्वंगु दु । तारकेश्वर नगरपालिका वडा २ लय् लाःगु थुगु बस्ती दुने धोखुसी ठाँटी, ढल्काप, पद्मसाल, भेडिगोठ, काभ्रे, थलीगां, थुम्की आदि थीथी नां दुगु त्वाः दु । वंताय् साङ्गला, योताय् जितपुरफेदी, यंताय् नुवाकोट जिल्लाया सिमाना, यिताय् धर्मस्थली, फुटुङ व मनमैजु लागां दथुइ लाःगु काभ्रेस्थली बस्तीं यितापाखे महादेव खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थ्व बस्ती दुने सिम्लेश्वर, भिंद्यः, देवस्थली, कालिका, विन्धवासिनी द्यः दु । थन नेवाःतय्सं हनीगु मू जात्रा देवस्थलीया खः जात्रा खः । वैशाखय् स्वन्हुतक न्ह्याइगु थ्व जात्राया परम्परां थुगु थासय् नेवाःतय्गु अस्तित्व क्यनाच्वंगु दु ।

ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर कायस्थ नं खः । कायस्थयात कसजु नं धाइ । मल्लकालय् कायस्थतय्सं सरकारी लेखनदासया रुपय् लायकुलिइ ज्या याइपिं लाय्कू अड्डाया हाकिम नं खः । थुमिसं सरकारया दस्तखत व मोहर (लालमोहर छाप) च्वयेगु ज्या याइ । अथेहे दुनिया दक्वसिया दानपत्र, सुक्रिविक्री पत्र, तमसुक भाषा पत्र, गैह्र व्यापारिक लिखत च्वयाः उकिया दस्तुर कायेगु याइ । वर्ण व्यवस्थाय् क्षत्री दुने लानाच्वंपिं थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ । थुपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंपिं येँय्, यलय् नं खनेदु ।

नेवाः दुनेया छगू जात कारंजित खः । थुकिया पूर्व रूप भाः खः । थुपिं वशिष्ठ गोत्रया हिन्दु धर्मावलम्बी खः । थुमिगु बसोबास ऐतिहासिक लाय्कूया जःखः केन्द्रित खनेदु । तर थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः दुने पिने
व देशं पिनेनं न्यना वनाच्वंगु जुल । लजगाः कथं बनेज्या, उद्योग व्यवसाय, सरकारी जागिर आदि नाला वयाच्वंगु दु ।

धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वं जाःगु ऐतिहासिक बस्ती किपुल्चा खः । प्राचीनकालंनिसें थःगु बिस्कं अस्तित्व दुगु थ्व बस्ती येँनं १० किलोमिटर योतापाखे लाः । थ्व थाय्यात आः महादेवस्थान बस्ती दुने दुथ्याकातःगु जुल । चन्द्रागिरी नगरपालिका दुने लाःगु थ्व बस्तीं वतापाखे बलम्बु व सतुंगः, योतापाखे धादिङ्गया सिमाना, यंताय् थानकोट अले यिताय् मातातीर्थ बस्ती दु । किपुल्चायात किसिपिडी नं धाः । थ्व बस्ती लिच्छविकालंनिसें विकास जुया वःगु खः । थन उबलेया अभिलेखत लुया वःगु दु । लिच्छविकालय् थ्वयात
‘बिचप्रिचिङ्गग्राम’ धाइगु जुयाच्वन । मध्यकालय् वयाः ‘किसिपिडी’ धायेगु चलन वल । उबले थ्व थाय्यात किसिप्पण्डे, किसिपिण्ड, किसिप्रे, किशपेर व किसप्येदे सम्बोधन यानातःगु दु । थुपिं नां दथुइ छुं भिन्नता खनेदुसां व फुक्कं नांयागु भावार्थ किसिपिडी हे धायेत्यंगु खनेदु । किपुल्चायात ‘हस्तिनापुर’ नं धायेगु याः । किसिपिडी नां किसिनाप स्वाःगु खनेदु । न्हापा थ्व थासय् यक्व किसि लहिना तइगु खः । दरवारय् लहिना तइपिं किसिया निंतिं नं माक्व घाँय् थनं हे यंकीगु खः । वहे कारणं थ्वयात किपुल्चा (किसिपिडी) धयातःगु खः ।
थन नेवाःतय्सं न्यायेकीगु मू जात्रा कालिकामाई व भैलद्यःया खः जात्रा खः । थ्व जात्रा चौलाथ्व (चैत्र शुक्ल) पारु कुन्हु तःजिक न्यायेकी । दँय्दसं गुंलागा पारु कुन्हु हनीगु सायाःयात थन धंयाः धायेगु चलन दु ।

स्वनिगःया पुलांगु बस्ती मध्ये किपू (कीर्तिपुर) तसकं नांजाः । स्वनिगलं योता (पश्चिम) पाखे च्वंगु थ्व लागा स्वनिगःया सर्वप्राचीन बस्ती खः । किपूया प्यखें वताय् (पूर्व) त्रिभुवन विश्वविद्यालय लागा, योताय् (पश्चिम) बोसीगां, यंताय् (उत्तर) तीनथाना व यिताय् (दक्षिण) पांगा बस्ती दु । थौंकन्हय् कीर्तिपुर नगरपालिकाया केन्द्र नं थ्वहे बस्ती खः । थुगु ऐतिहासिक बस्तीबारे पौराणिककालं निसें हे चर्चा जुया वयाच्वंगु खनेदु । उबले थ्व थाय्यात पद्मकाष्ठगिरी धाइगु खः । डाँडाया च्वय् पलेस्वां थें च्वंगु बस्ती जुयाः थ्वयात पद्मकाष्ठगिरी धाःगु खः । मध्यकालय नं थ्वहे नामं सम्बोधन याना तःगु यक्व प्रमाण दु । थुकिया नापं उबले ‘गुँदे’ (गुन्दे) धायेगु नं चलन जुइधुंकूगु खँ गोपालराज वंशावलीं सीदु । उबले थ्व बस्तीयात छगू क्वाथया रुपय
छ्यलातःगु खः । यल राज्यया जुजु राज्यप्रकाश मल्लं थ्व वनदुर्ग सुरक्षा यायेत नियम दयेका बिउगु खनेदु । आः तक नं थ्वया चाकःलिं गुँया रुप स्वयेदु । ‘गुँदे’ धयागु गुँया दथुइ च्वंगु बस्ती खः । पौराणिककालंनिसें थःगु बिस्कं म्हसीका दुगु थ्व थाय्यात पञ्चायतकालय् राजनैतिक दृष्टिकोणं लाय्कू, चिठुविहार, पालिफल व बाहिरीगाउँ धकाः प्यंगू गाउँ विकास समिति दयेकल । लिपा उगु प्यंगू गाउँ विकास समिति व नापनापं च्वंगु पांगा बस्ती दुने लाःगु बिष्णुदेवी व बालकुमारी गाउँ विकास समिति, चोभार दुने च्वंगु भूतखेल गाउँ विकास समिति, अथेहे मच्छेगां नापं च्वंगु चम्पादेवी गाउँ विकास समिति समेत यानाः मुक्कं च्यागू गाउँ विकास समिति छथासं तयाः वि.सं. २०५३ चैत्र १४ गते कीर्तिपुर (किपू) नगरपालिका घोषणा यात ।
थ्व थाय्या कीर्तिपुर धइगु नां पशुपतिया ज्योतिर्लिङ्ग उत्पत्तिनाप स्वापू दु धकाः न्ह्यथनातःगु दु । प्राचीनकालय् थन च्वनीपिं ग्वालातय् छम्ह सां छेँय् दुरु मबिसे सदां बागमती खुसि सिथय् वनाः थम्हं हे दुरु बिया वइगु जुयाच्वन । थ्व खँ ग्वालातय् नायलं सीकाः सां दुरु बीगु थासय् वनाः म्हुया स्वःबलय् अन ज्योतिर्लिङ्ग पिहां वःगु खँ वंशावलीइ न्ह्यथनातःगु दु । थथे ज्योतिर्लिङ्ग लुइकाः बांलाःगु कीर्ति तःगु जुयाः थ्व थाय्या नां हे कीर्तिपुर तःगु धाइ । जयस्थिति मल्ल स्वयाः न्ह्यः किपुलिइ यलया सप्तकुटुम्बज महापात्रतय्सं थःगु प्रभाव तया वःगु खः । उबलेया महापात्रत मध्ये जगतपाल व राजेन्द्रपाल निम्हेसिया नां न्ह्यःने वयाच्वंगु दु । जगतपाल वर्मां ने.सं. ६३५ य् बाघभैरवया देगः ल्ह्वना ब्यूगु खः । उत्तरमध्यकालय् नेपालमण्डल राजनैतिक विभाजन जुइ धुंकाः थ्व थाय् यल राज्यया अङ्ग जू वन ।
थ्व बस्तीयात प्यखेरं ततःजाःगु पःखाः दनाः क्वाथ दयेका तःगु जुल । थ्व पःखाःया भग्नावशेष आःतक नं किपूया पश्चिमपाखे स्वयेगु दु । बस्तीइ दुहां वनेत प्यंगुलिं दिशाय् ततःधंगु लुखा दयेकातःगु दु । थथे स्यल्लाक क्वाठ दयेका तःगु जुयाः पृथ्वीनारायण शाहं आक्रमण याःबलय् निक्वः तक बुका छ्वःगु खः । स्वक्वःखुसी नं पृथ्वीनारायण शाहं खुला तक घेराबन्दी यानाः जनतायात तःधंगु अभाव व कष्ट बिउगुलिं अनयाम्ह नायकं आत्मसमर्पण याना बिल । अनं लिपा किपू गोर्खालीतयगु ल्हातिइ लाः वन । थुगु ऐतिहासिक बस्तीइ कलाकृतिं जाःगु धार्मिक सम्पदात यक्व दु । उकी मध्ये बाघभैरव, उमामहेश्वर, इन्द्रायणी, नारांद्यः आदि नांजाःगु देगः खः । थन दँय्दसं मंसिर शुक्ल चतुर्थी निसें नापनापं च्वंगु खुगू गां छसिकथं पांगा, सतुंगः, नगां बोसिगां, सिंर (नैकाप), मच्छेगां, ल्होंखा (तपाख्यः) मिले जुयाः थःथःगु थासय् च्वंपिं द्यःपिंत खतय् तया नापं जात्रा याइ । जात्रा यायेत किपूया इन्द्रायणी, पांगाया बालकुमारी, नैकापया गणेद्यः व ल्होंखाया भैलःद्यः हइगु खः । मेगु स्वंगू गामं थःथःगु लागाया बैष्णवी देवीया खः हइ । किपू नापं मुक्कं न्हय्गू गामं थुगु जात्राय् ब्वति काइगु जुयाः थ्वयात ‘न्हय्गां जात्रा’ नं धाः । थ्व फुकं खःत नैकाप व थक्वाःया दक्षिणपाखे लाःगु बःखुइ हयाः जात्रा याइगु खः ।