धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वं जाःगु ऐतिहासिक बस्ती किपुल्चा खः । प्राचीनकालंनिसें थःगु बिस्कं अस्तित्व दुगु थ्व बस्ती येँनं १० किलोमिटर योतापाखे लाः । थ्व थाय्यात आः महादेवस्थान बस्ती दुने दुथ्याकातःगु जुल । चन्द्रागिरी नगरपालिका दुने लाःगु थ्व बस्तीं वतापाखे बलम्बु व सतुंगः, योतापाखे धादिङ्गया सिमाना, यंताय् थानकोट अले यिताय् मातातीर्थ बस्ती दु । किपुल्चायात किसिपिडी नं धाः । थ्व बस्ती लिच्छविकालंनिसें विकास जुया वःगु खः । थन उबलेया अभिलेखत लुया वःगु दु । लिच्छविकालय् थ्वयात
‘बिचप्रिचिङ्गग्राम’ धाइगु जुयाच्वन । मध्यकालय् वयाः ‘किसिपिडी’ धायेगु चलन वल । उबले थ्व थाय्यात किसिप्पण्डे, किसिपिण्ड, किसिप्रे, किशपेर व किसप्येदे सम्बोधन यानातःगु दु । थुपिं नां दथुइ छुं भिन्नता खनेदुसां व फुक्कं नांयागु भावार्थ किसिपिडी हे धायेत्यंगु खनेदु । किपुल्चायात ‘हस्तिनापुर’ नं धायेगु याः । किसिपिडी नां किसिनाप स्वाःगु खनेदु । न्हापा थ्व थासय् यक्व किसि लहिना तइगु खः । दरवारय् लहिना तइपिं किसिया निंतिं नं माक्व घाँय् थनं हे यंकीगु खः । वहे कारणं थ्वयात किपुल्चा (किसिपिडी) धयातःगु खः ।
थन नेवाःतय्सं न्यायेकीगु मू जात्रा कालिकामाई व भैलद्यःया खः जात्रा खः । थ्व जात्रा चौलाथ्व (चैत्र शुक्ल) पारु कुन्हु तःजिक न्यायेकी । दँय्दसं गुंलागा पारु कुन्हु हनीगु सायाःयात थन धंयाः धायेगु चलन दु ।

स्वनिगःया पुलांगु बस्ती मध्ये किपू (कीर्तिपुर) तसकं नांजाः । स्वनिगलं योता (पश्चिम) पाखे च्वंगु थ्व लागा स्वनिगःया सर्वप्राचीन बस्ती खः । किपूया प्यखें वताय् (पूर्व) त्रिभुवन विश्वविद्यालय लागा, योताय् (पश्चिम) बोसीगां, यंताय् (उत्तर) तीनथाना व यिताय् (दक्षिण) पांगा बस्ती दु । थौंकन्हय् कीर्तिपुर नगरपालिकाया केन्द्र नं थ्वहे बस्ती खः । थुगु ऐतिहासिक बस्तीबारे पौराणिककालं निसें हे चर्चा जुया वयाच्वंगु खनेदु । उबले थ्व थाय्यात पद्मकाष्ठगिरी धाइगु खः । डाँडाया च्वय् पलेस्वां थें च्वंगु बस्ती जुयाः थ्वयात पद्मकाष्ठगिरी धाःगु खः । मध्यकालय नं थ्वहे नामं सम्बोधन याना तःगु यक्व प्रमाण दु । थुकिया नापं उबले ‘गुँदे’ (गुन्दे) धायेगु नं चलन जुइधुंकूगु खँ गोपालराज वंशावलीं सीदु । उबले थ्व बस्तीयात छगू क्वाथया रुपय
छ्यलातःगु खः । यल राज्यया जुजु राज्यप्रकाश मल्लं थ्व वनदुर्ग सुरक्षा यायेत नियम दयेका बिउगु खनेदु । आः तक नं थ्वया चाकःलिं गुँया रुप स्वयेदु । ‘गुँदे’ धयागु गुँया दथुइ च्वंगु बस्ती खः । पौराणिककालंनिसें थःगु बिस्कं म्हसीका दुगु थ्व थाय्यात पञ्चायतकालय् राजनैतिक दृष्टिकोणं लाय्कू, चिठुविहार, पालिफल व बाहिरीगाउँ धकाः प्यंगू गाउँ विकास समिति दयेकल । लिपा उगु प्यंगू गाउँ विकास समिति व नापनापं च्वंगु पांगा बस्ती दुने लाःगु बिष्णुदेवी व बालकुमारी गाउँ विकास समिति, चोभार दुने च्वंगु भूतखेल गाउँ विकास समिति, अथेहे मच्छेगां नापं च्वंगु चम्पादेवी गाउँ विकास समिति समेत यानाः मुक्कं च्यागू गाउँ विकास समिति छथासं तयाः वि.सं. २०५३ चैत्र १४ गते कीर्तिपुर (किपू) नगरपालिका घोषणा यात ।
थ्व थाय्या कीर्तिपुर धइगु नां पशुपतिया ज्योतिर्लिङ्ग उत्पत्तिनाप स्वापू दु धकाः न्ह्यथनातःगु दु । प्राचीनकालय् थन च्वनीपिं ग्वालातय् छम्ह सां छेँय् दुरु मबिसे सदां बागमती खुसि सिथय् वनाः थम्हं हे दुरु बिया वइगु जुयाच्वन । थ्व खँ ग्वालातय् नायलं सीकाः सां दुरु बीगु थासय् वनाः म्हुया स्वःबलय् अन ज्योतिर्लिङ्ग पिहां वःगु खँ वंशावलीइ न्ह्यथनातःगु दु । थथे ज्योतिर्लिङ्ग लुइकाः बांलाःगु कीर्ति तःगु जुयाः थ्व थाय्या नां हे कीर्तिपुर तःगु धाइ । जयस्थिति मल्ल स्वयाः न्ह्यः किपुलिइ यलया सप्तकुटुम्बज महापात्रतय्सं थःगु प्रभाव तया वःगु खः । उबलेया महापात्रत मध्ये जगतपाल व राजेन्द्रपाल निम्हेसिया नां न्ह्यःने वयाच्वंगु दु । जगतपाल वर्मां ने.सं. ६३५ य् बाघभैरवया देगः ल्ह्वना ब्यूगु खः । उत्तरमध्यकालय् नेपालमण्डल राजनैतिक विभाजन जुइ धुंकाः थ्व थाय् यल राज्यया अङ्ग जू वन ।
थ्व बस्तीयात प्यखेरं ततःजाःगु पःखाः दनाः क्वाथ दयेका तःगु जुल । थ्व पःखाःया भग्नावशेष आःतक नं किपूया पश्चिमपाखे स्वयेगु दु । बस्तीइ दुहां वनेत प्यंगुलिं दिशाय् ततःधंगु लुखा दयेकातःगु दु । थथे स्यल्लाक क्वाठ दयेका तःगु जुयाः पृथ्वीनारायण शाहं आक्रमण याःबलय् निक्वः तक बुका छ्वःगु खः । स्वक्वःखुसी नं पृथ्वीनारायण शाहं खुला तक घेराबन्दी यानाः जनतायात तःधंगु अभाव व कष्ट बिउगुलिं अनयाम्ह नायकं आत्मसमर्पण याना बिल । अनं लिपा किपू गोर्खालीतयगु ल्हातिइ लाः वन । थुगु ऐतिहासिक बस्तीइ कलाकृतिं जाःगु धार्मिक सम्पदात यक्व दु । उकी मध्ये बाघभैरव, उमामहेश्वर, इन्द्रायणी, नारांद्यः आदि नांजाःगु देगः खः । थन दँय्दसं मंसिर शुक्ल चतुर्थी निसें नापनापं च्वंगु खुगू गां छसिकथं पांगा, सतुंगः, नगां बोसिगां, सिंर (नैकाप), मच्छेगां, ल्होंखा (तपाख्यः) मिले जुयाः थःथःगु थासय् च्वंपिं द्यःपिंत खतय् तया नापं जात्रा याइ । जात्रा यायेत किपूया इन्द्रायणी, पांगाया बालकुमारी, नैकापया गणेद्यः व ल्होंखाया भैलःद्यः हइगु खः । मेगु स्वंगू गामं थःथःगु लागाया बैष्णवी देवीया खः हइ । किपू नापं मुक्कं न्हय्गू गामं थुगु जात्राय् ब्वति काइगु जुयाः थ्वयात ‘न्हय्गां जात्रा’ नं धाः । थ्व फुकं खःत नैकाप व थक्वाःया दक्षिणपाखे लाःगु बःखुइ हयाः जात्रा याइगु खः ।