ख्वप नगरं उत्तरपाखे जंगलया दथुइ च्वंगु छगू ऐतिहासिक बस्ती चाँगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक व प्राकृतिक ल्याखं अतिकं महत्व दुगु थ्व थाय्यागु नां गथे जुयाः चाँगु जुल धइगु बारे नं थःगु हे कथंया धापू दु । थ्व थासय् चाँप सिमाया जंगल दुगु जुयाः थ्वयात चँगु धाइगु व लिपा थ्वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः चाँगु जूवन । पौराणिककालय् थन बम्र्हू छम्हेस्यां लहिना तःम्ह सायागु दुरु न्हिंन्हिं छम्ह मचा सिमां पिहां वयाः त्वनीगु जुयाच्वन । सां तःन्हु तक छेँय् दुरु मबिउगुलिं छु जुल थें धकाः सीकेत छन्हु साथुवाः बम्र्हू सायागु ल्यूल्यू वनाः स्वः वन खनिं । छगू थासय् थः सायागु दुरु मचा छम्हेस्यां सालाः त्वनाच्वंगु खंकल । तंकुलुम्ह बम्र्हुनं अन हे मचाया छ्यं चनंक्क ध्यना बिल । तर छ्यं ध्यंसां मचा धाःसा छुं मजू । व मचा ला भगवान बिष्णुया रूप जुयाच्वन । चम्पक वृक्षं प्रादुर्भाव जूम्ह द्यः जूगुलिं वयात चाँगु नारायण धाल । थुकिं नं
‘चाँगु’ धइगु नां चाँप अर्थात् चम्पकया वन लागां वःगु सीदु । लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात ‘दोलाशिखर’ नं धाइगु खः । चाँगु डाँडाया च्वय् च्वंगु बस्ती खः । डाँडाया जवंखवं पाःलुयाः दोला (डोली) थें आकार वःगुलिं थ्वयात डोलागिरी (शिखर) धाःगु धइगु धापू दु । मध्यकालय् थ्व थाय्यात चम्पापुर नं धयातःगु दु । येँया जुजु भूपालेन्द्र मल्लया ने.सं. ८१५ यागु छगू अभिलेखय् ‘ … दोलागिरी पर्वत श्रीगरूडनारायण भट्टारक चम्पापुर नगरे श्रीकिलेश्वर … ’ धकाः च्वयातःगु दु । उबलेया अभिलेख व वंशावलीइ थ्व थाय्यात ‘चंगु’ धकाः नंसम्बोधन यानातःगु दु ।
चाँगु बस्ती डाँडा च्वय् च्वंगु जुयाः थुकिया थःगु हे राजनैतिक व सामरिक महत्व दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय् येँ व ख्वप राज्यया दथुइ सिमानाया रूपय् लानाच्वंगु खः । उबले ख्वपया जुजु भूपतीन्द्र्र मल्लया पालय् ख्वपय् आक्रमण यायेया लागिं आवश्यक निर्देशन बीत यलया जुजु योगनरेन्द्र मल्ल थःहे चाँगुइ च्वं वंगु खः । लिपा भूपतीन्द्र्र मल्लं षडयन्त्र यानाः योगनरेन्द्र मल्लयात स्याना बीवं यलया सेना फुक्क बिस्युं वनेमाःगु खः । थुकिं चाँगु बस्तीया सामरिक महत्वयात पुष्टि याइ । तर थ्व थाय्या स्वापू सामरिक दृष्टिं यल व ख्वप सिबें नं ख्वप व येँया दथुइ यक्व महत्वपूर्ण जू ।
थ्व थाय् ख्वप जिल्लाया चाँगुनारायण नगरपालिका दुने लाः । थ्वया पूर्वय् छालिङ, पश्चिमय् थली व डाँछी, उत्तरय् इन्द्रायणी व दक्षिणय् दुवाकोट व झौखेल बस्ती दु । थ्व बस्ती दुने च्वंगु त्वाः व चिचीधंगु लागाया नां इकुत्वाः, साङ्दह, इन्वहात्वाः, कोठुगां, बलम्पुत्वाः, मगामत्वाः, हलचाँप, हिलाफाँट, कापाहिटी, टट्गोल, चाँपाख्वाल, पौवा, हुचिढुङ्गा, लामाटोल, बजुत्वाः, जारीगाँ, स्याङ्वोत्वाः, दोवाटोत्वाः, मंगलटार, इन्वाहात्वाः, थिङ्त्वाः, नयाँखोरिया, भालाखलक, ग्वालदह, नारायणटार, भिखाटार, गामढोका आदि खः । बस्तीया उत्तरपाखेसिमानाकथं मनोहरा खुसि दु । थ्व खुसि इन्द्रायणी व चाँगु बस्तीया सिमाना खः ।
प्राचीनकालंनिसें अस्तित्वय् दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालय् नगर सम्बोधन यानातःगु दु । चाँगु बस्ती न्हापांनिसें छगू तःधंगु व व्यवस्थित नगर धयागु सीदु । थ्व थाय् ख्वपं यक्व सतीसां उत्तरमध्यकालय् येँया अधीनय् च्वंगु खनेदु । येँया राजनैतिक अवस्था कमजोर जूगु इलय ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लं पृथ्वीनारायण शाहया ग्वाहालि कयाः चाँगुयात हाकनं थःगु अधिनय् हःगु खः । तर रणजित मल्लं थ्वयात ताःई तक थःगु अधिनय् धाःसा तयातये मफुत ।
थन च्वंगु चाँगुनारायण द्यः अतिकं नांजाःगु धार्मिक सम्पदा खः । थ्व द्यः प्राचीनकालया जुजु हरिदत्त वर्मां पलिस्था याःगु धाइ । देगःया न्ह्यःने लिच्छवि जुजु मानदेवं द्यःयात गरूडध्वजा फ्यानाः संवत् ३८६ (४६४ ई.) य् तःधंगु अभिलेख तयाथकूगु दु । चाँगु नारांद्यःयागु देगः लागा दुने छिन्नमस्ता, किलेश्वर, गरुडनारायण, विश्वस्वरूप, लक्ष्मीनारायण, कान्तिभैरव, श्रीधरनारायण, माधवनारायण, विष्णुविक्रान्त, नृसिंह अवतार, नाट्येश्वर, दुइँमाजु व गणेद्यः दु । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, भौगोलिक लगायत पर्यटकीय दृष्टिकोणं नापं यक्व महत्व दुगु जुयाः थ्व थाय्यात संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याकूगु दु । अथेहे थ्व बस्ती दुने भिंद्यः, ससुद्यः, गणेद्यः, प्यका ल्हाः दुम्ह भिंद्यः, तुयुम्ह गणेद्यः, महाँकाल, अजिमा व भैलद्यः नं दु ।
चाँगुइ चाँगुनारायण, छिन्नमस्ता व किलेश्वरद्यःया खः जात्रा जुइ । दँय्दसं मांया ख्वाः स्वयेगु न्हि कुन्हु थ्व स्वम्हं द्यःयात बिस्कं बिस्कं खतय् तयाः देय् चाःहुइकी । थ्व चाँगुया तःधंगु उत्सव खः । अथेहे बछलाथ्व (बैशाख शुक्ल) द्वितीया व तृतीया कुन्हु छिन्नमस्तायात खतय् तयाः चाँगुया उत्तरपाखे च्वंगु मेगु बस्ती ब्रह्मखेल, इन्द्रायणी, डाँछी, भद्रबास, आलाकोटय् यंकाः अनयापिं द्यःपिंनाप हानं अलग अलग जात्रा न्यायेकी । थनया फुक्कं जात्रा क्वचायेवं अक्षय तृतीया कुन्हु चाँगुया खः लित हइ ।
चाँगु बस्तीइ नागपञ्चमी, तीज, कृष्ण जन्माष्टमी, कुष्माण्ड नवमी, हरिबोधनी एकादशी, माघशुक्ल द्वादशी कुन्हु ततःधंगु मेला जुइ । मेलाय् ब्वति कायेत थीथी थासं भक्तजनत वइ । गुंलाथ्व (श्रावणशुक्ल) द्वादशी व पोहेलाथ्व (पौष शुक्ल) पुन्हि कुन्हु कलशयात्रा, थिंलाथ्व (फागुण शुक्ल) पुन्हि कुन्हु वंशगोपालया मेगु जात्रा याइगु चलन दु । थ्व बाहेक नं दछिया दुने थन मेमेगु नं यक्व जात्रा व मेला जुइ ।

ख्वप जिल्लां पश्चिमपाखे लाःगु चित्रपुर छगू पुलांगु बस्ती खः । थिमिं दक्षिणपाखे च्वंगु थ्व नेवाः बस्तीयात थौंकन्हय् चित्रपुर धाइ । थ्वयागु पुलांगुं नां धाःसा चोपुर खः । थनया गणेद्यःया देगलय् ने.सं. ८७० (१७४९ ई.) स तयातःगु जुजु रणजित मल्लया सिजःपतिइ थ्व बस्तीयात चोपुर धयातःगु दु । चोपुरया शाब्दिक अर्थ दकलय् सिथय् (च्वकाय्) च्वंगु बस्ती धाःगु खः । थ्व बस्ती ख्वप व थिमि निगुलिं थाय्या च्वकाय्पाखे लाः । उगु नां अपभ्रंश जुयाः लिपा चोपुर व चित्रपुर जूगु सीदु । थन न्हापांनिसें राजथला, राजपुतवार व प्रजापति थरयापिं मनूत च्वनाच्वंगु दु । चित्रपुरया राजथलातय्सं थःत ख्वपया मल्ल जुजुपिनि सन्तान धायेगु याः ।
पञ्चायतकालय् चित्रपुर नापं मेगु चिचीधंगु थाय्त छथाय् तयाः दधिकोट नां तल । थुकिया लिच्वःकथं चित्रपुर बस्ती गौण जू वन । थौंकन्हय् दधिकोटयात सूर्यविनायक नगरपालिका वडा ४ दुने तयातःगुलिं चित्रपुर नं वहे वडा दुने लात । थन च्वंपिं सकसिनं थिमिइ हनीगु बालकुमारी खः जात्रा स्वयाः थःपिनि नखः हनेगु याइ ।

मकवानपुर जिल्लाया थाहा नगरपालिका दुने लाःगु छगू पुलांगु ऐतिहासिक नेवाः वस्ती खः – चित्लाङ । नेपालभाषां चिलं–चिलिम धाधां चित्लाङ जूवंगु खनेदु । चित्लाङया क्षेत्रफल ३२.६ वर्गकिमी दु । थ्व थाय् येँया लाय्कुलिं ५.१ किमी पश्चिम–दक्षिणपाखे लाः । चित्लाङया पूर्वय् फाखेल, दक्षिणय् मार्खु, पश्चिमय् बज्रवाराही, उत्तरय् थानकोट व नौबिसे खानीखोला लाः । थ्व थाय् न्हापा भारतं नेपाः वयेगु नांजाःगु व्यापार मार्ग खः । भारतया सम्राट अशोक ई.पू. २७३ स थ्वहे लँ जुयाः नेपाः वःगु व थन लँय् अशोक चैत्य अर्थात् चीभाःद्यः दयेकूगु धापू दु । अथेहे चीनया बौद्ध यात्री हुएन साङ थ्वहे लँपु जुयाः नेपाः वःगु व पृथ्वीनारायण शाहं नं तःक्वः थ्व लँपु छ्यःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे अंशुवर्मां अनया गोपालीतय्त सा म्येय् लहिनाः नयेत जग्गा ब्यूगु खँ नं शिलालेखय् न्ह्यथनातःगु दु ।
थन थीथी थासय् प्यं पुखू, लाखे–लसिं पुखू, चुनि पुखू आदि दु । थन प्राचीनकालिन श्री कालीदेवी, त्रिलिङ्गेश्वर महाद्यः, भिंद्यः, तलेजु देगः, कोटछेँ, गणेद्यः, नासःद्यः, भैरव, जलदेवी आदिया देगः नं दु । थनया प्राचीन गोल्भा दरबार, कोतारा गुफा आदि नांजाः ।
चित्लाङय् नेवाः लिसें तामाङ, खस व ब्राम्हणतय्गु नं वसोबास दु । थन दँय्दसं कात्ति जात्रा, तलेजु भवानी व खड्ग जात्रा, महालक्ष्मी जात्रा, महाचूनि जात्रा, त्यप जात्रा, सायाः, कृष्ण जात्रा, इन्द्रजात्रा जुइसा गुलिं स्वदँय् छक्वः जुइगु जात्रात नं दु ।

येँ जिल्लाया दक्षिणपाखे कीर्तिपुर नगरपालिका दुने लाःगु छगू प्राचीन नेवाः वस्ती खः चोभार । येँया लाय्कुलिं थ्व थाय् ६.४ किमी तापाः ।
चोभार धार्मिक, सांस्कृतिक व भौगोलिक ल्याखं अतिकं नांजाःगु थाय् खः । स्वयम्भू पुराणकथं स्वनिगः लखं जायाच्वंगु इलय् बोधिसत्व मञ्जुश्रीं थ्वहे थासय् लः पिहां वनीगु निकास दयेकाः स्वनिगःयात मनू च्वने लायक बस्ती दयेकूगु खः । थन चखुंति बखुंति नांगु निगू गुफा नं दु । १२५० मिटर ताःहाकःगु थ्व गुफा एशियाया हे दकलय् ताःहाकःगु गुफा मध्ये छगू खः । थन थीथी जातिया जडीबुटी व ल्वहंचुंया पहाड नं दु ।
चोभारया क्वय्ना गणेद्यः, क्वय्ना खुसि व आनन्दादी लोकेश्वर अतिकं नांजाः । थ्व बौद्ध व हिन्दूतय् पवित्र स्थल खः । क्वय्ना गणेद्यःयात जलविनायक नं धाइ । जलविनायक स्वनिगःया प्यम्ह गणेद्यः मध्ये छम्ह खःसा आनन्दादी लोकेश्वर नं स्वनिगःया प्यम्ह लोकेश्वर मध्ये छम्ह खः । थन हरेक दँय् माय् अपसं धकाः लछि धलं दनाः अपसं च्वनेगु चलन दु ।