जितपुर स्वनिगःया मेगु पुलांगु नेवाः बस्ती खः । येँया बालाजु बाइपासं १३ किलोमिटर उत्तर–पश्चिमय् लाःगु थ्व बस्तीया पूर्वय् काभ्रेस्थली, दक्षिण–पश्चिम सिमानाय गोलढुंगा व उत्तर पश्चिमय् नुवाकोट जिल्लाया ओखरपौवा लाः । जितपुर थौंकन्हय् तारकेश्वर नगरपालिका दुने दुथ्याः । थ्व बस्ती दुने फेदी, गैरीगां, जितपुर, अर्यालगाउँ, धितालगाउँ, न्यागःमणि (पाँचमाने), कोट, खडवाल, कुलावाध, तीनपिपले, थुम्की, लामीगाउँ, नयाँगाउँ, ठूलागाउँ, डाँडागाउँ, लतेकु, स्यालगुट्टा, किसंडोल, चोगाँ आदि नांया थाय्त दु । थुकी मध्ये जितपुर बस्तीया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्व दुगु थाय् न्यागःमणि (पाँचमाने) खः । स्वनिगलय् दुहां–पिहां जुइगु पुलांगु प्यंगू मू नाका मध्ये छगू पा“चमाने भञ्ज्याङ नं खः । मेगु स्वंगू भञ्ज्याङमध्ये साङ्गा भञ्ज्याङ, वाडभञ्ज्याङ व फर्पिङ (सौखेल) भञ्ज्याङ खः । उकिं पा“चमाने भञ्ज्याङ छगू व्यापारिक नाकाया रूपय् नं म्हस्यू । वि.सं. २०१७ साल न्ह्यः तक स्वनिगलं पश्चिमपाखे वये–वने यायेगु मू नाका पा“चमाने अर्थात् न्यागःमणि भञ्ज्याङ खः । मध्यकालय् प्रख्यात कलाकार अरनिको थ्वहे नाका जुयाः ल्हासाय् वंगु धाइ ।
पा“चमानेयात नेवाः भासं ‘न्यागः माने’ धाइगु खः । वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः ‘न्यागःमणि’ धायेगु याना हल । थ्व माने निर्माणबारे बौद्ध सम्प्रदायया थःगु हे धापू दु । न्यागः मानेयात पञ्चध्यानी बुद्ध वैरोचन, अक्षोम्य, रत्नसम्भव, अमिताभ व अमोघसिद्धिया प्रतीक नं धाइ । अथे मेगु धापू कथं नांजाःम्ह अतिश दीपंकर केरुङ जुयाः तिब्बत वनेत्यंबलय् सन् १०४० य् थन जितपुरफेदी थ्यन । वय्कः थन च्वनादीगु इलय् न्यागः माने दयेकाः पलिस्था याःगु नं धाइ ।
जितपुर नां नेपाः व तिब्बत दथुइ जूगु युद्धलिसे नं स्वापू दु । थ्व निगू राज्यया युद्ध जूबलय् नेपाली सेनां तिब्बती सेनायात थ्व थासय् बांमलाक बुका छ्वत । नेपालं तिब्बतीतय्त बुकाः जित हासिल याःगु थाय् जूगुलिं थ्वयात जितपुर धाःगु खः । थन च्वंगु न्यागः मानेयात नं जितपुरय् जूगु विजयया प्रतीक धाइ । नेपालं तिब्बतयात बुकेधुंकाः युद्धय् सीपिं सैनिकत फुकसित वहे थासय् गाः म्हुयाः थुनाछ्वःगु व उकिया न्ह्यःने विजयया चिं स्वरुप न्यागः माने पलिस्था याःगु धइगु नं धापू दु ।
न्यागः माने (न्यागःमणि) या ऐतिहासिकता सीकेगु छुं सामग्री धाःसा आः झीके मदयेधुंकल । थ्व थाय्यात जितपुर धकाः खसभासं धयाच्वंगु दु । राणाकालय् सदर रजिष्ट्रेशन अड्डां पास याना ब्यूगु राजिनामा लिखतय् ‘काठमाडौं इलाका जितपुरफेदी’ धकाः च्वयातःगु दु । उकिं थ्व थाय्या खास नां जितपुर खः कि न्यागःमणि खः धकाः तिफ्यानाः धाये मफु ।
जितपुर बस्ती दुने कल्पनेश्वर, भुवनेश्वरी, गणेद्यः, देवी मन्दिर, तार्केश्वर, कामधेनु, कालिकादेवी, सरस्वती थेंज्याःगु धार्मिकस्थलत दु । ज्याङ्गछुक छोर्तेन गुम्बा थनया मेगु धार्मिक सम्पदा खः । थनया नेवाःतय्सं दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हि कुन्हु कालिकामाईया जात्रा याइ ।

नेपाल सरकारपाखें झिदँय् छक्वः मुंकीगु जनसंख्याया गुगु राष्ट्रिय गणना दु उकी दक्कले लिपा बि.सं २०७८ सालया धलः कथं देय्न्यंकं नेवाःतय्
ल्याः मुक्कं १३ गू लख ४१ द्वः ३६३ म्ह दु धकाः क्यनातःगु दु ।
नेपाः देय्या मुक्कं जनसंख्याया ल्याः २ कोटी ९१ लख ८४ द्वः ५७८ या थ्व ४.६ प्रतिशत खः । नेपाःया दक्कले उप्वः ल्याखय् दुपिं समुदायया दुने च्वंक्वय् नेवाःत च्यागूगु ल्याखय् लाः । अथे हे नेपालभाषायात थःगु मांभाय् कथं ल्हाना वयाच्वंपिं नेवाःतय् ल्याः
८ लख ६३ द्वः व ३८० म्ह खः । थ्व मुक्कं राष्ट्रिय जनसंख्याया मुक्कं २.९६ प्रतिशत जक खः ।
जनसंख्याया ल्याखं नेवाःत दक्कले उप्वः येँ जिल्लाय् दु । अले स्वनिगः दुने ४८ गू प्रतिशत अले पिने ५२ गू प्रतिशत देय्न्यंकं न्यनाच्वंगु दु । स्वनिगः पिने दक्कले उप्वः मकवानपुर व मोरङ्ग जिल्लाय् नेवाःतय् ल्याः खनेदु ।

यलं दक्षिणपाखे च्वंगु हरिसिद्धि पुलांगु नेवाः बस्ती खः । थ्व बस्ती गबलेनिसें आवादी जुल धकाः किटान यानाः धाये मफुनि । मध्यकालय् मल्ल जुजुपिनि आपालं ऐतिहासिक स्रोतय् थ्व थाय्या नां न्ह्यथनातःगु दु । उत्तरमध्यकालीन मल्ल जुजुपिनि अभिलेखय् थ्व थाय्यात यल दुने लाकातःगु खनेदु । देवमाला वंशावलीइ सूर्यवंशी जुजु अमर मल्लं ने.सं. ६०२ स हरिसिद्धि (हरसिद्धि) देवी पलिस्था यानाः ७०० खा छेँ दुगु बस्ती दयेकल धया तःगु दु । तथापि अमर मल्ल ने.सं. ६६३ य् तिनि येँयाम्ह जुजु जूगुलिं देवमाला वंशावलीया धापू पाय्छि खनेमदु । थ्व थाय्यात ‘जेष्ठग्राम जतल देश’ नं धयातःगु खनेदु । हरिसिद्धि बस्तीया पूर्वय् इमाडोल व सिद्धिपुर, पश्चिमय् धापाखेल, उत्तरय् इमाडोल व दक्षिणय् थैब बस्ती लाः । थ्व बस्तीया पश्चिमय् कर्मनाशा खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व बस्तीया नां थ्वहे थासय् पलिस्था यानातःम्ह देवी हरिसिद्धिपाखें नामाकरण जूगु खनेदु । थौंकन्हय् थ्वयात हरिसिद्धि धाःसां मध्यकालय् हरसिद्धि जक धयातःगु खनेदु । राणाकालय् तक नं ‘हरिसिद्धि गाउँ’ धयातःगु दु ।
थनया प्रमुख शक्तिया देवी हरिसिद्धियात भारत उज्जैन राज्यया जुजु विक्रमादित्यनाप स्वापू क्यनातःगु दु । थ्व देवीयात उम्ह जुजुया आगंद्यः धाइ । वहे देवीं आज्ञा ब्यूगु जुयाः जुजु विक्रमादित्यं थः मन्त्रीयाके सल्लाह कयाः तान्त्रिक विधिकथं उज्जैनं थन हयाः द्यः पलिस्था याःगु धयातःगु दु । हरिसिद्धि देवीया प्रतीककथं स्वंगः कलश पलिस्था यानातःगु दु । वयात हे हरिसिद्धि माने यानाः पुजा याइगु खः । थ्व देवीयात म्हासुगु, हाकुगु व ह्याउँगु वर्णयाम्ह देवी धयातःगु दु ।
थ्व ऐतिहासिक बस्तीयात न्हापांनिसें पाकचा (पाख्चा), समल, साफल व ओपी नांया प्यंगू त्वाः दयेकाः विभाजन यानातःगु दु । थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सांस्कृतिक उत्सव हरिसिद्धि प्याखं खः । दछिया निक्वः यःमरि पुन्हि व होलि पुन्हि कुन्हु थ्व प्याखं पिकाइ । थ्वया नापं झिंनिदँय् छक्वः विशेष प्याखं क्यनीगु परम्परा दु । थ्वया ‘हरिसिद्धि झिंनिदँया प्याखं’ धाइ । थ्व प्याखं धाःसा गुंपुन्हि कुन्हु शुरु जुयाः यःमरि पुन्हि कुन्हु क्वचायेकी । हरिसिद्धिया थ्व जात्रा धाःसा विक्रमसेनं शुरु याःगु धकाः देवमाला वंशावलीइ च्वयातःगु दु । थुकथं भाषा वंशावली व देवमाला वंशावलीइ छसिकथं विक्रमादित्य व विक्रमसेन धकाः निम्ह अलग अलग जुजुपिनि नां न्ह्यथनातःगु दु । तर नेपाःया छुं नं पुरातात्विक व ऐतिहासिक स्रोतय् थ्व नांयापिं जुजुपिंसं थन राज्य भोग याःगु खँ धाःसा गनं उल्लेख मदु । हरिसिद्धि बस्तीइ क्यनीगु मेगु प्याखं कथिप्याखं खः । थ्व प्याखं दँय्दसं यँयाः कुन्हु क्यनी ।

नेपाल सरकारया मिति २०७१।०८।१६ गतेया मन्त्रिपरिषद बैठकं क्वःछिउकथं साबिक हरिसिद्धि गाविसया गुंगुलिं वडा दुथ्याकाः ललितपुर महानगरपालिकाया वडा नं. २८, २९ व ३० गठन याःगु खः । उकी महानगरपालिकाया वडा नं. २९ य् जल (हरसिद्धि) लात । थुकिया अवस्थिति ८५०२१’ पूर्वी देशान्तर व २७०३८’ उत्तरी अक्षांश अले समुद्री सतहं १३५४ मिटर (४,४०३ फुट) च्वय् लाः । थ्व वडाया पूर्वय् बिष्णुडोल, महालक्ष्मी नगरपालिका, दक्षिणय् गोदावरी नगरपालिका पश्चिमय् धापाखेल व उत्तरय् महालक्ष्मी नगरपालिकाया इमाडोल दु । सन् २०२१ या जनगणनाकथं जलदेस (वडा २८) या जनसंख्या १०,७७८ व वडा नं. २९ या जनसंख्या ५,९०६ दु । थन जल देय्या ज्यापु समुदायया कुनां दुथ्याःगु दु । यल महानगरपालिका वडा नं. २८ व २९ दुने लाःगु वपिधोखा, समःधोखा, साफःधोखा, धाल्पाधोखा लागा दुनेया ज्यापु कुनां थन दुथ्याः ।
नेपालभाषां जलदेस धाइगु हरसिद्धिया नामय् हरसिद्धि, हरिसिद्धि, हलसिद्धि, ज्येष्ठग्राम, जतलदेश आदि च्वयातःगु खनेदु । जलदेस नेवाः बाहुल्य क्षेत्र जूगुलिं थनया मनूतय्गु कुनां नं नेवाःतय्गु मांभाय् नेपालभाषां तयातःगु खनेदु । गुलिखे स्थानीय मनूतय्संं धाःसा थःगु कुनांया मू मथुयाः वा चेत मदयाः थनया कुनां खय्भासं नं छुइत लिमस्वः । जल देसया प्यंगू परम्परागत त्वालय् कुनां दुपिं मनूत च्वनी । वपि त्वालय् आपाः, इनबि, उसि, कँय्थाः, कवं, किसांभरि, कुबेसिं, ख्याः, ख्यान्तां, गुसुकः, चंख, छ्यान्ता, छ्वालि, जमदार, जिचा, झ्याःसिं, झ्यापा, तःमि, तुइसिंद्वारे, दः, दसुनि, दांभरिं, द्वः, द्यःबुँ, न्ह्यः, पोपो, फसि, फां, बःता, बानासुर, बुँइचा, भलाः, भलाःद्यः, भाजुवीर, भासुकः, भोटिया, माथ्या, यलय्ख्वाः, लाय्बछेँ, वसन्त, विपु, साःकि यानाः थुलि ४२ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । समल त्वालय् चाना, झ्याना, झ्यापा, थाकुर, देवदास, धविमा, नकता, पिपि, प्वः, बजिक्वं, भासिं, भोया, लँइ यानाः १३ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । पाखाच्व त्वालय् तःलि, बल्चो, साहुनायः, कुमारीखलः, छ्वालि, तापु, त्वानाः, मूद्यः, हांन्याः, हाना, ह्याउँछ्यं यानाः ११ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । साफल त्वालय् अय्लाः, काकय्, खुसु, ग्वाय्मरू, जँपाँय्, जसुवं, त्यःछि, ताहा, त्वःकू, थापा, दाफा, धलंसि, धोँप्वाः, धोकासि, न्यापा, पाकाद्यः, पान्दः, पामु, पारसिं, फोमेय्, बरेख्वाः, भान्दरसिं, भायः, भोसिं, मन्त्री, माथ्या, मुगःछेँ, लाखे, सिमसिं, ह्वांह्वां यानाः ३० गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । फुक्क यानाः जलदेसय् ९७ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी ।

कवं, ख्याः
कवं, ख्याः द्वं, फा, म्येय् महाद्यःया गण जूगुलिं हरगण धाइ । हरसिद्धि हर व सिद्धि जानाः वःगु खँग्वः खः । उकिया अर्थ हरगौरी जुइ । हरगौरीया गणय् ताहा (महाद्यःया गःपतय् हिनाच्वनीम्ह), द्वं (हरगौरीया बाहां), फा (नवदुर्गाया बाहां), म्येय् (कालीया बाहां) खः । महाद्यःया गणयात हरगण धाइ, गुकी कवं, ख्याः, फ्याकाध्वं दुथ्याइ । उकिं नासःद्यःया गाछिइ ख्याः, कवं, फ्याकाध्वंया चित्र च्वयातइ । नासःद्यःया भक्तया कुनां स्यस्यः व ज्यापु खलकय् दु । हरया अर्थ महाद्यः व गणया अर्थ खलः खः । दकले न्ह्यःने ख्याः च्वनी । ख्याः व कवं न्हापायापिं मनूत स्वयां तःधिकः जुइ । उकिं ख्याः न्ह्यःने च्वनाः हरगणया लँय् लाइपिं मनूत चीकाछ्वइ, त्वपुइ वा छेँया झ्याः तिनाबी धाइ । उकिं यानाः कवनं मनूयात थी फैमखु धाइ । उकिं मनूत झ्याः लिक्क द्यने मजिउ धाइ ।
कवं (९९) वइबलय् त्वाकात्वाका सः वयेकाः वइ धाइ । कवनं नयाः लँय् हि ज्वल धाःसा फ्याकाध्वनं फ्यया वइ धाइ । थ्व हरगण वइगु लँ नासःद्यः दुथाय् जुइ । नासःद्यःयात महाद्यःया सांगीतिक वा माधुर्य रसं जाःगु रूप धाइ (स्वयादिसँ, स्यस्यः कवं)।
ख्याः (१००) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेद] – यकख [खकारीभवन]- यकखा [स्वरक्षय] – खयक [विपर्य] – ख्यक [अक्षरलोप] – ख्याः [दीर्घत] – ख्या [दीर्घता क्षय] । छेँय् तुयूम्ह ख्याः दुसा व छेँ भिनी धाइ (स्वयादिसँ, स्यस्यः ख्याः)।
लाखे (१०१) मूलतः स्यस्यः कुनां खः (स्वयादिसँ स्यस्यः लाखे) । लाखे डाकसया व्युत्पादन खनेदु । लाखे खलः ग्वाराग्वारा जुयाः तःधिकः धाइ । वहे लाखय् लाखे जुल । थुकिया सुत्र थथे खनेदु – डाकसं – ह्राकस [ह्रकारीभवन]- राकस [रकारीभवन] – लाकस [लकारीभवन] – लाखस [महाप्राणिभवन] – लाखय् [अन्तिम व्यञ्जन लोप] – लाखय् [सन्ध्यक्षर] ।

ज्या
ज्या मयासे मनूया जीवन न्ह्यःने वनीमखु । व ज्यां हे मनूयात लही । थ्वहे ज्यां हे मनूयात म्हसीकी । ताः थाइम्हसित कँय्थाः (१०२) धाइ । कँय्था कँय्या बाजा खः । किसांभरी (१०३) किसानया धुकू स्वइम्हसित धाइ । छ्वाली (१०४) म्येय् उइत छ्वालि बीम्हेसित धाइ । गुथिइ म्येय् बलि बीधुंकाः उइ । जँपाँय् (१०५) सँया जं छ्यनीम्हसित धाइ । जमदार (१०६) सरकारी जमादार पद दुम्हसित धाइ । जसुवं (१०७) जःसिया बाः काइम्हसित धाइ । गुथिया भ्वजय् ला दायेकीगु ततःग्वःगु सिजःया थलयात जःसि धाइ ।
झ्याना (१०८) धैगु १० वा ४० गः ध्यबा खः । थ्व खँग्वः झी व आना स्वानाः वःगु खनेदु । इ व आ या सन्धि जुयाः य जुल । व यय् आ सन्धि जुयाः या जुल । थुकिया अर्थ १० आना दां पुलाः काःगु बुँ वा १० आनाया जू म्हितकेगु धैगु धापू दु । मेगु धापूकथं झ्याङ व झ्याम्टा छेँय् दुम्ह मनू जुइ ।
थाकुर (१०९) खँग्वः थाकुरानं वःगु खनेदु । थुमिसं थाकुराया ज्या याइ । न्हापान्हापा थाकुरा खास यानाः ख्वःतह्रं कै तिसीत वासः कथं छ्यली । अले ली, सिजःया थलबल स्वायेत, प्वाः तीत छ्यली । काचाक स्वयेबलय् थ्व खँग्वः ठाकुरं वःगु थें च्वंसां थन थथे मखु । थापा (११०) थाय्पा खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ थाकुलि वा हामा जुइ । जल देसया थाय्पा थाकुलि थें खनेमदु ।
दाफा (१११) धैगु पुइगु बाजा, थायेगु बाजा, कीगु बाजा दक्व ल्वाकज्याःगु म्ये नं हालीगु भजन पुचः खः । व भजन पुचलय् च्वनाः साफः त्वालय् दाफा भजन याकीम्ह कजियात दाफा हे धाल ।
दांभरिं (११२) दामभण्डारी खँग्वलं वःगु खनेदु । दाम नासिकीकरण जुयाः दां जूगु दु । भण्डारीया भणारी, भांरि, भारिं, भरि जुल । थुकियात थथे क्यनेछिं – दामभण्डारी – दांभण्डारी [नासिकीकरण] – दांभणारी [नासिकीकरण] – दांभांरी [नासिकीकरण] – दांभारीं [ण्‌ क्षय] – दांभरिं [विपर्यास] ।
दुवाः (११३) या अर्थ द्वारे वा द्वारपाल जुइ । थुमित बेताद्यः नं धाइ । थुपिं बेताःननि वा दुवाःननिइ च्वनी । बेतादेवं लँ पनातइ । धबिमाः (११४) धौ फीत धौ पुसा बीपिनिगु खलःयात धाइ ।
बल्चो (११५) जनै कै वइबलय् तुयूगु रंगं सिंह च्वइम्ह मनूयात धाइ । थ्व खँग्वःया ल न य् हिलाः बँचो जूगु दु, गुगु नेपालभाषाया स्वरूप खः । बुइनः (११६) न्हिच्छि बुँइ ज्या यानाः नइम्ह वा बुँइ हे नइम्ह बाज्यः वंम्ह मनूयात धाइ ।
भाग्ला (११७) यःयःथे जुइम्ह, काहाः बाजा पुइम्हसित धाइ । थ्व खँग्वः यँेय् भागरा वा भाःयात
छ्यली । भोसिं (११८) या अर्थ भन्सारी नं जुइ । भाःयः (११९) थःगु जक मान स्वइम्ह मनूयात धाइ । भाः शब्द स्वशनवर्ण जूगुलिं थुकी दीर्घताया चिं विसर्ग (:) दुसां मदुसां उच्चारण पाइमखु । उकिं भायः जक जुल । थुपिं नारायणद्यः जुयाः प्याखनय् वइ, भाः नं माली । गुलिसिनं भासिं (१२०) नं धाइ, उकिया अर्थ नं भाः काइम्ह हे जुइ ।
भोया (१२१) भुयाः (न्यदष्लि) यात धाइ । नेपाः गालय् न्हापान्हापा भुयाः दु धाइ । थुपिं सुथय् ८ – ९ बजे ती निसें सन्ध्याःकाःई तक ज्या याइ । थ्व खँग्वः बं हे पिहां वइपिं अले बँय् हे सुनावनीपिं चिचीधिकःपि मचापिं ज्यामितय्त छ्यली । थ्वहे भुया भोया जूगु खनेदु । जल देसया भोया तसकं ज्या याइपिं धाइ ।
भलाः (१२२) वा भलाःद्यः भलादमी वा जलद्यःया गणयात धाइ । भलाः खँग्वः भैरवया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भैरव – भैरः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूर्ति] – भैराः [स्वरक्षय] – भरा [य्कस्वरीभवन] – भला [लकारीभवन] । भला खँग्वलय् द्यः प्यपुनाः भलाद्यः जूगु दु ।
मन्त्री (१२३) राज्यया कार्यकारिणी पद खः । समाजया नायः जुइपिं, ज्याखँ थासय् लाकीपिं मनूतय्त मन्त्री धाइगु चलन दु । थुपिं तसकं खँ सइ । माथ्या (१२४) माथवर खँग्वलं वःगु खनेदु । माथवर अधिकार दुपिंत धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – माथवर – माथ्वर [अक्षरक्षय] – माथ्यर [तालव्यिकरण] – माथ्या [र क्षय, स्वरक्षय । साःकि (१२५) या अर्थ साःया की जुइ । थुज्वःगु की ताइपिं सिँकःमि जुइ । थुमित हिस्यानाः सार्की नं धाइ । थुपिं सिँकःमि हे खः । हँय्ख्वाः (१२६) बगलय् बल्चा दयेकाः च्वनीपिं अले अन हे हँय् लहिनाः च्वनीपिंत धाइ । थुपिं हँय् थें न्यासि जुइ ।

ज्याभः
ज्याभः मदयेकं ज्या याइपिनि ज्या हे जुइमखु । जलया मनूत (थनंलि जलमि) आदिवासी व ज्या सःपिं (सिल्पी ) खः । उकिं मनूयात नं ज्याभःया नां
छुनाबिउगु दु । काकय् (१२७) तुंथिइ लःथल वा छुं ज्याबः कुतुं वंसा मालेत व लिकायेत छ्यलीगु
ज्याभः खः । थ्व ज्याभःयात उपमेयकथं जलमितय्त छ्यलातःगु खनेदु ।
गोँसिं (१२८) धैगु ग्वतुकातःगु सिँ खः । दलाछि त्वाःया पूर्वपाखे छेँया क्वसं थां ग्वतुकातःगु दइ । उकी गुथिया ग्वंत मुनाः खँ ल्हाइ । थुमित नं ग्वंसिँ धाइ । गुथियार सीबलय् सी उइपिं दइ, उमित ग्वं धाइ ।
तःलि (१२९) पँ या स्वकू लूगु धौभ्यगः दिकेगु साजयात धाइ । जलमितय्सं बस्तु लहीगु खास यानाः म्येय् (मेस) खः । छेँखापतिकं दुरु व धौया व्यापार याइ । धौभ्यगः तयेत पँया स्वकुंलाःगु तःलि दयेकी । थ्व हे तःलिया नामं छुनातःगु नां खः । त्वःकू (१३०) धैगु खतांमुगः व कूया ज्या काये फैगु ज्याभः खः । थ्व ज्याबलं ज्या काःम्हसिया नां त्वःकू जुल ।
द्यः
द्यः धालकि नेवाः भासं देवता, परमेश्वर व मूर्तियात थुइकी । थुकी आस्था, विश्वास व निष्ठा दइगुलिं थुकी छुं नं तर्क मयासे छगः हे खँग्वलं ज्या काःगु खनेदु । पाकाद्यः (१३१) खास यानाः पकाः वा विपदं तापाक तइगु विश्वास दु । नेवाः भासं विपदयात पकाः धाइ । पकाः विपर्य जुयाः पाका जूगु खनेदु । थुमित जलमितय्संं खँ बीपिं वा जलया भासं च्वलय् की ताइपिं नं धाइ ।

नसा
सकल प्राणी म्वायेत पञ्च भौतिक तत्व माली, उकी न्हापांगु खँ नसा जुइ । थुकिं तःगु कुनां हे थ्व कवलय् लात । अय्लाः (१३२) आदिवासीतय्गु छता नसाज्वलंया म्हसीका खः । अय्लाःया पुलांगु नां अइलाख खःसा सँय्तय्संं थुकियात अइराख धाइ । जलदेस (हरसिद्धि) शाक्त परम्परा दुगु थाय् जूगुलिं थनया भिंमभिं न्ह्यागुं ज्याय् अय्लाः मदयेक मजिउ । थुकिं हे कुनां च्वंगु दु ।
गुसुकः (१३३) गुन्द्रया सुकू खः । ज्यःनाः, ब्यलि व बजि, समय् थुज्वःगु नसाय् दइगु घासा वा ल्वसा थःगु क्यबय् दुगु वाउँचा खः । वाउँचा थःगु प्रविधिं फिनाः सुकू यानातःगु नसाज्वलं गुन्द्रुक खः । गुन्द्रुक सुकू ईया चाकलय् तुलावनाः गुन्द्रुकसुकू, गुनुसुकू, गुनसुकू, गुंसुकू, गुसुकः जूगु दु । थुकियात सुत्रकथं थथे क्यनेछिं – गुन्द्रुकसुकुति – गुन्द्रुकसुकू [अन्तिम वर्ण क्षय] – गुन्द्रूसुकू [क क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – गुनुरसुकू [रकारीभवन] गुनूसुकू [र क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – गुनसुकू [स्वरक्षय] – गुंसुकु [नकारीभवन] – गुसुकू [नासिक्य क्षय] – गुसुकः [स्वरक्षय] ।
क्यबय् दुगु लैँ चानाया (१३४) नेवाः समाजया भिंमभिं ज्याखँपतिकं घासा ताःलाइ । थुकिं हे थ्व कुनां च्वंगु खनेदु । न्या (१३५) आमिष भोजनय् छता मा हे माःगु नसा खः । थ्व विशेषतः शाक्त आमिष खः । जलद्यः शाक्त जूगुलिं थ्व तसकं हे छ्यली । थुकियात ख्वपय् ङा धाइ ।
पामु (१३६) वा पाउँ नेवाः भ्वय्या मुख्य पाचक त्वँसा खः । थ्व आमलि मनाः दयेकी । थ्व सवाःया नां व विशेषण नं खः । पिपि (१३७) मलय्या ताहाकःगु मसला खः । थ्व ज्वाल्ल व पालुसे च्वं । थ्व कुनां दुपिं मनूत जलदेय्या पुखुसि त्वालय् च्वनी ।
फसि (१३८) नेवाः भ्वजय् दकले आपाः तइगु घासा खः । बजि नेवाःतय् दकले छ्यलीगु नसा खः । बजिया पोषण तत्व ताकाल तक ल्यंकेत वा मनाः, सियाः बजि ल्हुइ । उकिं बजि भचा छाइ, गुकिं खाद्य नलिइ घाः जुइफु । नेवाः भ्वजय् फसि वातुवां तये हइ । उकिं यानाः बजि नयेबलय् चुलुयाः प्वाथय् थ्यनी, गुगु थुकिया वैज्ञानिक पक्ष खः । उकिं धापू हे दु – हल हल फसि क्वाः । थुकिया नामं फसि कुनां च्वन । थुपिं क्वारः त्वालय् च्वनी ।
बःता (१३९) थ्वँ वँया कायेत छ्यलीगु ज्याभः खः । नेवाः समाजय् मूलतः निथी थ्वँ दइ, छथी मूति, मेगु बःति । थुज्वःगु थ्वँ त्वनीपिं मनूत खँसुवा जुयाः वहे खँ लिसालिसा कयाः ल्हाइ धाइ । थथे खँ ल्हायेत छ्यलीगु अंग त्वाः (म्हुतु) खः । ताहाकःगु म्हुतुयात ताः वा ताहा धाइ । थथे खँ ताहायेक प्यानुक खँ ल्हाइम्ह धैगु थुइकेत बःता धाइ ।
बजिक्वं (१४०) धैगु बजि तइगु क्वं खः । न्ह्याक्व नं नयेफुम्ह मनूयात नं बजिक्वं धाइ । नेवाः समाजय् बजि स्वथनेत क्वनय् तइ । उकिं यक्व बजि नइम्ह मनूयात बजिक्वं उपमेय (Metaphor) छ्यली ।
लँइ (१४१) चाना दयेकेत माः । अन लैं पीपिं मनूत पुचः मुनाः थन च्वनी, थुमित लैं धाइ । थुपिं गाःक्यबयापिं खः । येँय् बौद्ध नेवाःतय्गु भ्वजय् ग्वाहालि याइपिं पासापिं, वा थःथितिपिंत लैकाः वा लइकाः धाइ । लइत व लइकाःया ज्या व खँग्वःया सः स्वयेबलय् ज्वःलाःगु खनेदु । थुमिसं गुथिइ थ्वँक्वंया भाला काइ ।
लैंसू (१४२) लैंयात ताःईतक मस्यंक तइगु नेवाःतय्गु मौलिक प्रविधि खः । लैंयात चक्का चक्का यानाः चाःलानाः चाना दयेकी । थथे याइपिंत लैंसू धाइ । लाक्वं (१४३) या अर्थ लाया क्वं जुइ । लाय् जक चित्त वःम्ह मनूयात लाक्वं धाइ ।
हाम्वः (१४४) चिकं पिकाइगु अन्न खः । थुकियात संस्कृतं तैलम धाइ, तैलं पिथनीगुलिं तेल धाइ । नेकुंबाजा (श्रृङ्गभेरी) हरसिद्धिया मंकाः बाजालिसे थाइ । थ्व बाजा जलद्यःया गणया ग्वाहालि बाजा खः । थुकिया परम्परा यक्व न्ह्यवंनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु दु । नेकुंबाजा पुयाः गुंलां भगवानया सेवा यायेत हाम्वल खलःतय्सं ज्यानाच्वंगु खँ आपालं ल्वहंपतिइ उल्लेख दु ।

नां
थःगु थासय् न्ह्यथनेबहःगु ज्या याःपिं वा पदीय जिम्मा कयाः ज्या याःपिनि नामं नं कुनां च्वंगु दु । खय् समाजय् थुज्वःगु नांयात प्रवर धाइ । इनबी (१४५) ईन्द्रबीरं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ईन्द्रवीर – ईन्दवीर [र क्षय] – ईनवीर [प्रगत समीभवन] – ईनवी [र क्षय] – ईन्वी [अक्षरक्षय] ।
कुबेसिं (१४६) कुवेरसिंहया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कुबेरसिंह – कुबेरसिं [अन्तिमवर्ण क्षय] – कुबेसिं [मध्यवर्ण लुप्त] ।
तुइसिंद्वारे (१४७) तुलसिद्वारेया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – तुलसीद्वार – तुअसिद्वारे [व्यञ्जन लुप्त] – तुइसिद्वारे [परागत समीभवन] । तुइसिँद्वारेया छेँ नीबँय् जूगुलिं वया कुनां निबँ (१४८) जूगु दु । निबँ नासःद्यः लिक्क लाःगु नी ‘शुद्ध’ व बँ ‘भूमि’ खः । देवदास (१४९) नां द्यःया सेवा याइम्ह खः ला थें जुइ । थन उज्वःगु छुं खँ खनेमदु ।
बानासुर (१५०) प्याखःम्वः खनेदु, गुकियात जलमितय्संं बालासुर नं धाइ । नेपालभाषाय् र व ल मुक्त विभेद खः, ल व न थवंथवय् हिलाबुला जूगु खनेदु । ख्वपय् लःयात नाः व यँ–यलय् लः जूगु थुकिया दसु खः । येँ–यलया लः लखं वःगु खनेदु । येँ–यलया अकारान्त नां ख्वपय् आकारान्त जुइ । थ्व ल्याखं येँ–यलया लख ख्वपय् लाख जुइ । ल व न या हिलाबुलां ख्वपय् नाख जुइ । नेपालभाषाया लिउनेया आखः लोप जुइगुलिं नाः जुल, येँ–यलय् लः जुल । लः व नाः छगः हे खँग्वःया निगू समरूप जक खः, तर मनूतय्सं थ्वयात भाय् हे मेगु धाइ, अथे मखु । थुकिया सुत्र थथे जुइ – नाख – नाः (क्षतिपूरकदीर्घ) । लख- लः (क्षतिपूरकदीर्घ) । लः – नाः (नासिकीकरण) ।
भासिं (१५१) भानुनरसिंह खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भानुनरसिंह – भाननरसिंह [स्वरक्षय] – भानरसिं [नक्षय] – भानर्सिं [अक्षरक्षय] – भानसि [र क्षय] – भान्सि [अक्षर क्षय] – भासिं [नासिकीकरण]। थुकिया स्वापू गन ख; सीके मफुनि ।
सिमसिं (१५२) येँया जुजु शिवसिंहया नामं वःगु खनेदु । शिवसिंह मल्ल येँया तसकं लोकंह्वाःम्ह जुजु खः । वय्कःया लानि (रानी) गंगा नं प्रजावत्सल जूगु इतिहास दु । थ्व जुजुलानि सहकाल व सज्जनताया द्यः
धाइ । छुं नं तसकं बांलाःगु खँ धायेमाःसा शिवसिंहया पालय्या खँ धाइ । वहे शिवसिंह सिमसिं जूगु खनेदु – उकिया प्रक्रिया थथे जुइ – शिबसिंह – शिबसिं [नासिकीकरण] – शिमसिं [परागत समीभवने] – सिमसिं [दन्त्यकरण] ।

पशु
नेपाः कृषिप्रधान मुलुक जूगुलिं बुँज्यायात पशु मदयेक हे मगाः । उज्वःपिं पशुया नामं मनूयात म्हसीकेगु चलन दु । ताहा (१५३) महाद्यःया गःपतय् क्वखाइम्ह पशु खः । द्वं (१५४) महाद्यःया गसा बाहां खः । फां (फा) (१५५) भगवतीया बाहां खः । नवदुर्गायात फा हे बाहां बी ।
फोमेय् (१५६) धायेबलय् हारांम्ह व छ्यनय् तुयू च्याः दुम्ह नकतिनिम्ह नेकू मबूनिम्ह म्येय्चा जुइ । भगवतीया देगलय् नकतिनि नेकुं बुइत्यंम्ह म्येय्चा पुजाय् बलि बीगु चलन दु । हरसिद्धि हर ‘महाद्यः’ व सिद्धि ‘भवानी’ वा नरनारीकथं काइ । थुमित फोमेय् बाहां बी । थुकियात मेथाय् खँम्येय् धाइ । खँम्येय् फोमेय् जूगु पाराडाइम सिफ्ट वा (ख – फ [कण्ठ्य – ओष्ठीकरणे) जूगुलिं खः ।
बुइँचा (१५७) ब्वया जुइम्ह वा बालीइ मोहनि झाःबलय् दइम्ह की खः । बुइँचा लानाः नइपिंत बुइँचा नामं सःती । थ्व हे थुमिगु कुनां जुल । थुपिं दक्व हे शाक्त सम्प्रदायलिसे स्वाःपिं द्यःलिसे स्वाःगु खनेदु ।
प्याखंम्वः
हरसिद्धि भवानीया मूख्य यात्रा धैगु जलप्याखं (हरसिद्धि नाच) खः । अभिलेखय् जतल प्याखं व जलदेसयात ज्येष्ठग्राम (ने.सं. ७८३), जतलदेश (ने.सं. ७८३, ७८६) धकाः नं उल्लेख जूगु दु । थ्व परम्परा ३००० दँ ति पुलां धाइ । थ्व प्याखनय् थीथी भूमिका म्हितीपिं मनू दइ । वहे भूमिका कुनां जूगु दु ।
कुमारी (१५८) कुनां दुपिं कुमारी जुयाः प्याखं हुलीपिं खलः खः । थुपिं कुमारी चुकय् च्वनी । ख्याः (१५९) खलः देवीया प्याखनय् दकले आपाः प्याखं हुलीपिं खः ।
च्याबु (१६०) सिंहराज च्याबुया चीहाकःगु रूप खः । जलद्यःया थाय् २९ म्हसिया ग्वसाः खलः दइ । उलि मध्ये १९ म्ह गण व १० म्ह च्याबु दइ । च्याबुतय्संं जामा सिनी । थुपिं जल प्याखनय् सुत्रवीर (सुग्रीव), कौमारी, बाली जुइ । सिंहराज दमःखिं बाजाया मुली खः । उकिं सिंहराजलिसे च्याबु नं स्वात, अले सिंहराज च्याबु जुल । सिंहच्याबुयात च्याबु जक नं धाइ । थ्व येँया कुमारीया चिताइदार थें खः । चिताइदारया चीधंगु रूप च्याबु जूगु खनेदु । थुमित पाइँ हे धाइ (स्वयादिसँ, पाइँ) ।
जिचा (१६१) हारतिमांया निम्ह मचा जिलंभाजु व जिलंमय्जुयात धाइ । जलद्यःया १२ दँया जात्राया सिद्धिदने पर्वय् देवगण जुइम्ह दकले चीधिकःम्ह प्याखंम्वःयात जिचामचा धाइ । व कय्तापुजा मयाःनिम्ह, जुइधुंकूसा ब्याहा जूम्ह जुइमजिउ । थ्वयात जिचा धाइ ।
तारः (१६२) ताःबाजा थाइम्ह वा लापा थाइम्हसित धाइ । दाफा भजनय् ग्वारा हालेबलय् न्हापां आलाप काइ, ल्हातं लापा थाइ, अले ताः (ताल) बाजां चतार काइ । थुपिं नं च्याबु (चिताइदार थुज्वःगु) खलःयापिं खः । उकिं अझ खिंबाजां तनावं यंकी, अले हाँदे…यानाः सुरू यायेधुंकाः विधिवत ग्वारा शुरू जूगु तायेकी । थ्व तारः संस्कृतया ताडन (दायेगु, थायेगु) खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ताडन – तारन [रकारीभवन] – तारं [नकारीभवन] – तारः [दीर्घीभवन] ।
दसुबी (१६३) दसु बी बह जुइक ज्या याइपिंत धाइ । जलद्यःया प्याखनय् महाद्यःया त्रिशुल ल्हातिइ ज्वनाः हनुमान प्याखं हुली । वं हे रामचन्द्र व सुग्रीवयात त्वाय् चिंकी । विक्रमादित्यया विरूद्धय् प्यंगू दिशाया वीर जुजुपिंत ल्ह्वनेगु ज्या नं याइ, नारायणया पात्र अथवा नारांपाः जुयाः नं प्याखं हुली । थ्व हनुभैरव थें खनेदु । थथे दसु बी बहगु ज्या याःगुलिं थुमित दसुबी धाइगु जुल, थुमित भासुकः नं धाइ (स्वयादिसँ, भासुकः) ।
पाइँ (१६४) च्याबु खलःया पुलांगु कुनां खः (स्वयादिसँ; च्याबु) । सिंहराज दमःखि बाजाया मुलीया नामय् च्याबु नं स्वात, अले सिंहराज च्याबु जुल । सिंहच्याबुयात च्यावु जक नं धाइ । पाइँया अर्थ ज्याभलय् धार तयेगु ज्या खः । मेगु अर्थ धीचिंक ग्वारा चिनेगु खः । थुमिसं जलद्यःया २९ म्ह गणयात पाँय् चिनातःगुलिं धाःगु खनेदु ।
पारसिग्वारा (१६५) छता ग्वारा खः । ग्वारा धैगु दाफा भजनय् छ्यलीगु गोला खः, गुकी ४, ३२, ६४ वा व स्वयां आपाः तालया छगू चक्र वा चाकः जुइ । ग्वारायात गोदा, वा गोला नं धाइ । थुज्वःगु गोला अल्याख दु धाइ । उकीमध्ये नासःगोला (नासःद्यःया भजन) सःम्हसित सःम्ह धाइ । प्वः (१६६) नं मचा जुयाः प्याखं हुलीपिं खः । थुपिं करुणामयया न्हवंबलय्
नायः जुइ ।
भलाद्यः (१६७) भैरव द्यःयात धाइ । हरसिद्धि भवानीया त्रिशक्ति देवीमध्ये भैरव (भैरवी– ब्रह्मायणी) पात्रयात भैरवद्यः, भैलद्यः, भलाद्यः नं धाइ । थ्वया पात्र जुइपिनि कुनां भलाद्यः धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भैरवदेव – भैरःदेव [क्षतिपूरक दीर्घ] – भैरःद्यः [क्षतिपूरक दीर्घ] – भैलःद्यः [लकारीभवन] – भलद्यः [य्कस्वरीभवन] – भलाद्यः [स्वरक्षय] – भलाः [अन्तिम पद लोप] (स्वयादिसँ, भलाः) ।
भासुकः (१६८) भाष्करया समष्टी रूप ख; गुकियात जलय् थौंकन्हय् दसुबी जक धाइ (स्वयादिसँ; दसुबी) । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भाष्कर – भासकः [अन्तिमवर्ण क्षय] – भासुकः [स्वरवृद्धि] । मूद्यः (१६९) जलया मूलद्यः माहेश्वरीयात धाइ । थ्वया पात्र जुइपिं देवगणयात नं मूद्यः धाइ ।
बास
मनूया बास गन जुल उकिया नामं नं मनूयात म्हसीकी । झ्याःसि (१७०) झ्यालय् जक च्वनीम्ह मनूयात धाइ । दः (१७१), यलय्ख्वाः (१७२), लाय्बछेँ (१७३) व भान्सि खलः (१७४) पाय्गःननिइ च्वनी । पांगामि (१७५) पांगां जलय् वयाः भ्यलेपुनेधुंकूगु पुचःयात धाइ । पांगामितय्सं दयेकूगु बस्ती जुयाः पाय्गःननि धाइ । थ्व खँग्वः पांगामि, गः व ननि मुनाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पांगामि – गः – ननि – पाङ्मि – गः – ननि [आदिपदया मध्यस्वरक्षय] – पाङ्मि – गो – ननि [मध्यपदया स्वरवृद्धि] – पाँय् – गो – ननि [आदिपदया नासिक्यवर्ण क्षय] । थुकियात थौंकन्हय् इनाय्ननि धाइ । इन्द्रवीर देवगण व क्वंखिं दाफा भजनया थकालिं तुं दयेकूगुलिं वय्कःया नां दनाः इनाय्ननि जूगु खनेदु ।
तापु (१७६) चपाःगुँ (थौंकन्हय् हात्तीवन धाइ) लिक्क ताँया नापसं छेँ दुपिंत धाइ । ताँया अर्थ पूल, पुया अर्थ नं पूल जुइ । थथे छता हे थुइकीगु निगः खँग्वःयात अतिरेक (Redundancy) धाइ ।
द्यःबु (१७७) जलद्यः कुबीपिंत बिदु बुँ दुपिंत धाइ । धलंसि (१७८) धःया सिथय् च्वनीपिंत धाइ । धोकासि (१७९) ध्वाखाया सिथय् च्वनीपिंत धाइ । बरेख्वात (१८०) धैगु चकंगु बुँक्वाः खः, थन च्वनीपिंत बरेख्वात धाइ ।
बिपु (१८१) नाग दुथाय् च्वनीपिंत धाइ । नागयात पुलांगु नेपालभाषां बि धाइ । नागं दुःख बिल कि थन नागयात पुँइ हाइ । थनया मनूयात विपु धाल । भोतिया (१८२) भोरिया गाःया मनूयात धाइ । मुगःछेँ (१८३) तामुगः चुकया छेँय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । लाय्बछेँ (१८४) लाय्बलिसे स्वानाच्वंगु छेँ खः । व छेँया मनूया लाय्बछेँ कुनां जुल ।

म्हकुचा
मनूया म्हकुचाया बां स्वयाः उकथं हे नां छुनातःगु खनेदु । त्वानाः (१८५) तुति ताहाम्हसित धाइ ।
त्वानाः ताहापिं तःधिकः जुइ । पोपो (१८६) ग्वारामाराम्हसित धाइ । थुपिं तःधिकः नं मखु चीधिकः नं मखु, ठिक्कपिं जुइ ।

विशेषण
कुनां धैगु हे विशेषण खः, तर थ्व कवलय् मात्रा, बानी, बान्की (म्हबां) दुथ्याः । आपा (१८७) या अर्थ यक्व थुइकी । थुकिया अर्थ थुमिके न्ह्याग्गुं आपाः दु धैगु जुइ । तःमि (१८८) या अर्थ यक्व दां दुपिं धैगु थुइ ।

व्यहोरा
उसि (१८९) धैपिं तसकं अल्सिपिं खः । खुसु (१९०) खलःत ज्या याइबलय् तसकं हे लिबाक याइपिं खः । चंख (१९१) खलःत चलाक जक मखु खँ नं चाःहीके फुपिं खः । नकता (१९२) खय्भाय्या खँग्वः खः, थुकिया अर्थ न्हाय्मदु खः । न्यापा (१९३) धैगु न्हाय् दुहां वःपिं अथवा न्हाय् भ्यात्त च्वंपिं खः । न्ह्यः (१९४) न्ह्यलवःया चिहाःगु रूप खः । थुकिया अर्थ थुपिं गन च्वन अन द्यनीपिं खः । पारसिं (१९५) खलः तसकं खँ चाहिकीपिं खँसःपिं खः । हाना (१९६) छखलः जक दु, हाःनाः मदु, गुकिया चीहाकःगु रूप हाना खः ।

म्हकुचा
मनूया आकृति वा बान्कियात खःकथं वा मखुकथं नं म्हसीकी । कालान्तरय् थ्व कुनां जूगु खनेदु । ख्यान्ता (१९७) खलःया म्ह गंसिम्हसित ख्वान्ता धाइ । ग्वाय्मरू (१९८) खलः उमेर जुइधुंकाः नं ग्वाय् मरूपिं मिजंमस्त दुगु खलः खः । मिजंमस्तय् ग्वाय् दाह्री दइगु सामान्य प्रकृति ख । तर शरीरया अन्तःश्राव (Hormone) जुयाः ग्वाय्दाह्री मदैगु अप्राकृतिक जुइ । थ्वयात हे ग्वाय्मरू धाइ । गंसिपिंत सिन्तां धाइगु खःसा जलदेसय् छ्यान्ता (१९९) धाइ । म्ह याउँसे च्वनी ।
पाण्डवया अर्थ पाण्डुया मस्त जुइ । पाण्डुया म्ह व ख्वाः तुयुसे भुइसे च्वनी । वहे पाण्डुयात पान्दः (२००) धाइ । लामख्वाः (२०१) ताहाकःगु ख्वाः दुपिंत धाइ । वसन्त (२०२) आमोद प्रमोदया ऋतु खः । थ्व ऋतुया थें व्यहोरा दुम्ह मनूयात वसन्त नां छुत । वामुछ्याकः (२०३) ख्वाखःया वाउँयात धाइ । पाखाबाली लैं पिनाः ख्वाखः मुंकातःपिंत वामुछ्याकः धाइ । पाखाय् नीमया सिमा नं दइ । थुमिसं भतिभति वैद्यया ज्या नं याइ ।
हांन्याः (२०४) धैगु हां न्यात कि मनूया ख्वाः वँचुसे हाकुसे च्वनाः फ्वंगाःगु ख्वाःयात धाइ । थुज्वःम्ह ख्वाः दुम्ह मनूयात हांन्याः धाइ । थुपिं समावं ख्वाःयापिं जुइ । ह्याउँछ्यं (२०५) ह्याउँपिं मनूतय्त वा ह्याउँख्वाः खलः (२०६) यात नं धाइ । ह्वांह्वां (२०७) मनू ख्वइबलय् पिदनीगु ख्वखना सः खः । वहे सःयात नालाः कुनां तःगु खनेदु ।

स्वभाव
मनूया स्वभाव छुं वस्तुलिसे लनाः धाइगुयात उपमा (Simile) धाइसा वस्तुयात मनूया थासय् तयाबिल धाःसा उपमेय (Metaphor) धाइ । थुज्वःगु प्रयोग नेवाः कुनामय् जूगु खनेदु । अलमल (२०८) क्वःछी मफयाः वालावाला यानाच्वनीम्हसित धाइ । ग्वां (२०९) नवाये हे थाकुम्हसित धाइ । गोज्यां (२१०) ग्वांया मेगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ ग्वाज्यः हे जुइ । थुपिं साफः भजन खलया कजि खः, भजन नं याये सः ।
छोकरां (२११) कर्पिनि खँ न्यनाः ल्वाः जुइम्ह, थःगु छुं बिचाः मयाइम्हसित धाइ । थुकियात खँय्भासं बोकाहा धाइ । छोरां छोकल्होना खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – छोकल्होना – छोकल्होला [लकारीभवन] – छोकल्होरा [रकारीभवन] – छोकल्हरा [स्वरक्षय] – छोकल्रा [अल्पप्राणिभवन] – छोकरा [ल क्षय] – छोकरां [नासिकीकरण] – छोरां [क क्षय] ।
त्यःछि (२१२) प्यमनायात धाइ । प्यमाना नइम्ह वा प्यमाना कालबिल याइम्हसित त्यःछिं नां छुत । धोम्वाः (२१३) छेँया भुतूया ध्वं पिहां वइगु प्वाःयात धाइ । अन च्वनीपिंत ध्वम्प्वाः हे धाइ । मनय् खँ मथाःपिं, अले प्यखेरं नवय्क हाला जुइपिंत क्वतुनेगु ल्याखं ध्वम्वाः धाइ । बुँइ द्यामय् प्वाःखनाः ध्वं च्वनेगु थाय् दयेकातइ, उकियात नं ध्वम्प्वाः धाइ । थ्व उपमेय नं खः ।
नकता (२१४) वा न्हाय्मरुपिं खँल्हायेत लिस्वइपिं मखु । थुपिं छ्यातां वा छ्यान्तां जुइक खँ ल्हाइपिं खः । ख्यान्ता (२१५) छ्यान्तांया पाराडाइम सिफ्ट जूगु खः । उकिं नकतायात ख्यान्ता नं धाइ । नेवाःतय्सं नकता धाइ । न्यापा (२१६) फ्याफः न्हाय्यात धाइ । थुपिं बागः बागः जुइ ।
न्ह्यः (२१७) या अर्थ न्हापा वा सुथन्हापां जुइ । थुपिं सुथ न्हापं दनाः ज्या वनीपिं जूगुलिं न्हिनय् न्ह्यलं ब्वानाच्वनी । थथे न्ह्यलं ब्वइपिंन्त न्ह्यलवः धाइ । थ्व हे खँग्वः न्ह्यःवः, न्ह्यःव, न्ह्यः जुल । थुकियात सुत्रकथं थथे क्यनेछिं – न्हेलवः – न्ह्यःवः [अघोषिकरण] – न्ह्यवः – [क्षतिपूरक] – न्ह्यव [अन्तिमवर्ण क्षय] – न्ह्यः [अश्रुतिकरण] । थुपिं पुखुसि त्वालय् च्वनीगुलिं थुमित पुखुसिखलः नं धाइ (स्वयादिसँ; पुखुसिखलः)।
पुखुसिखलः (२१८) यात न्ह्यः नं धाइ (स्वयादिसँ; न्ह्यः) । थुपिं पुखुसि त्वालय् च्वनीगुलिं थुमित पुखुसि खलः धाःगु खः ।
मगःसिं (२१९) धैगु सीम्ह वा सिथं जुइ । थुकिया चेत दैमखु । जलदेसया मकःसि (२२०) खलःयात प्वः नं धाइ (स्वयादिसँ; प्वः) । सी उइगु व काजक्रिया याःम्ह जुजु हरिश्चन्द्रया बाखं पुराण बाखनय् वइ । थुपिं साः लिक्कया छेँय् च्वनी ।
पारसि (२२१) वा पाल्सि मछिंमछिं खँ ल्हायेगु वा चाःहीकाः खँ ल्हायेगु पहयात धाइ । थथे धाइगुली फारसीतय्संं थें व्यापारी खँ ल्हाइगुयात नं नेपाः गालय् पालसि खँ धाइ । थ्व हे फारसिं पारसि, पारसिं पाल्सि जूगु खनेदु । थुकियात सुत्रकथ थुकथं क्यनेछिं – फारसि – पारसि [अघोषीकरण] – पालसि [लकारीभवन] – पाल्सि [अक्षरक्षय] ।
मछाः (२२२) छाः खँग्वलय् म नकारात्मक न्ह्यतँसा वयाः जुइ, गुकिया अर्थ क्वमालि जुइ । मछाः खलःया मनूत तसकं मछाः धाइ ।
साहुनायः (२२३) खलः नं तसकं नुगः स्याःपिं धाइ । साहु जुइत मनूतय्त तिसी माः धाइ । अझ साहुया नायः जुइमाःसा तसकं कताःम्ह जुइमाः धाइ ।

प्राचीनकालंनिसें स्वनिगलय् खने दुपिं राजोपाध्यायत नेवाः समाजया छगू अंग खः । वैदिक सनातन हिन्दु धर्मावलम्बी नेवाःतय्गु पुरोहित्याइँ याइपिं राजोपाध्याययात ‘देव ब्राह्मण’ ‘द्यःबाज्या’, ‘द्यः भाजु’ नं धायेगु याः । राजोपाध्याय दुने नं थीथी खलः दु । राजोपाध्यायतय् बसोबास मूलतः येँ, यल व ख्वप शहर खः । थनं हे थुमिसं गांगामय् थ्यंक जजमानी यानाच्वंगु खः । तर थौंकन्हय् थुपिं देया मेमेगु थासय् नं न्यनावंगु दु । राजोपाध्याय पुरोहित नापं मन्त्र दान व देखा बिइम्ह गुरु नं खः । थुमिसं नेवाःतय्त थःपिनिगु छेँय् हे अनौपचारिक शिक्षा नं बियावःगु खः ।

छ थरी श्रेष्ठ मध्ये छगू थर जोशी नं खः । ज्योतिष शास्त्र व संस्कृतिया विशेषज्ञ जोशी स्यस्यःत स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप, थक्वाः, किपू, तोखा, सक्व, थिमिइ प्राचीन लाय्कूया जःखः बसोवास यानाच्वंगु खनेदु । तिथिमिति, ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वंगु दु । जोशीत वैदिक, बौद्ध तन्त्र तिब्बती पात्र (पात्रो)या ज्ञाता खः । थुमिसं ज्योतिषशास्त्रया अध्ययन याइगु व याकीगु, जातः च्वयेगु, जातः स्वयेगु व थीथी संस्कारय् साइत स्वया बीगु नं याइ । जोशीतय्सं अप्वःसिनं हिन्दू धर्म माने याइसा गुम्ह गुम्हेसिनं शैव, वैष्णव व बौद्धधर्म माने याःगु नं खनेदु । ने.सं. ४४४ पाखे भारतया कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मातय्गु आक्रमण बचे जुइत थः इष्टदेव तलेजु भवानी ज्वनाः भारदारत लिसें सिमरौनगढ जुयाः नेपाः उपत्यकाय् दुहां वःबलय् जोशीं द्यः ज्वनावःगुलिं ख्वप लाय्कू लिक्क थांछे तःगु व तलेजुया नाइके दयेकल । जोशीत स्वनिगलं पिने नेपाःगाःया थीथी थासय् बसोबास यानाच्वंगु खनेदु ।

नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।
अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

जनबोलिं ज्यापु धाइपिं महर्जन नेपाःगाःया आदिवासी खः । पाय्छि तथ्याङ्क मवःसां नेवाः मध्ये थुपिं बच्छिं मयाक दु धैगु विश्वास दु । येँया परम्परागत ३२ गू त्वाःया (थौंकन्हय् ६३ गू धाइ) ज्यापु कुनांया अध्ययन जूगु दु । येँ देय्यात थथु, दथु व क्वथु यानाः स्वब्व थलातःगु खनेदु । गल्कोपाखांनिसें असंतक थथु, असनं मरूतक दथु व मरूंनिसें क्वःनेतक क्वथु धाइ । महर्जन खँग्वः महत् ‘मू वंपिं’, जन ‘मनू’ ल्वाकज्यानाः पिदंगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – महत्–जन – महर्–जन [रकारीभवन] – महर्जन । येँ देय्या भलननि, भिन्द्यः, बम्र्हुत्वाः, द्वाकाधः, गल्कोपाखा, हँय्पूननि, झ्वाःबहाः, ज्यापुननि, ज्याथा, किलागल, कुमाःननि, कोबहाः, लस्कःननि, माकःगल्लि, मैतीदेवी, मखं, मरू, नाय्पाःच्व, न्यत, पाछैगल्लि, प्यंगःथां, सीघः, सुन्ताःगल्लि, तमोगल्लि, तेबहाः, तेंगल, थमेल, त्यःरः, वंघः, वतु, यतखायात पुलांगु ज्यापुत्वाः धाइ । ज्यापुत भाषिकरूपं समरूपी संस्कृति दुपिं खः । भाषिक अध्ययनकथं ज्यापुयात महर्जन, कुमाः व सुवाः यानाः स्वब्वथलेगु ज्या जूगु दु । सुवाः ख्वपं वःगु धाइ ।

ख्याः
ख्याः (१) यक्ष खँग्वलं वःगु खनेदु । थुपिं क्यपुछेँ, क्यवछेँ वंघःया लिउने च्वकाछेँय् दु । केँया अर्थ केँ (दाल), पुया अर्थ पुसा व बया अर्थ थाय् जुइ । लाखे (२) खँग्वः राक्षसं वःगु खनेदु । लाखे ज्यापु, सायमि व स्यस्यः स्वंगुलिं समाजय् दु । थुकिया अर्थ, व्युत्पत्ति छगू हे खनेदु (स्वयादिसँ; सायमि व स्यस्यः लाखे) ।

छेँ
चि व त न्हेतँसा तयाः खलःया आकार थुइकी । चीजःखलः (३) चीधंगु परिवार दुपिं ज्यापुतय्त धाइ । तःजःखलः (४) परिवार जः यक्व दुपिंत तःधंखलः वा तःजःखलः धाइ । न्हय्मू (५) न्हय्गू मूल ल्वाकज्याःपिंत धाइ । बैगःमरू (६) छेँया बइगः मरूपिंत धाइ । लाकांदेसी (७) विदेशी लाकां न्ह्याइपिं यंगालया ज्यापुतय्त धाइ दु ।

ज्या
असंकिसंमि (८) असंया किसानयात असंकिसानी धाइ । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः असंलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः असंकिसंमि जूगु दु । असं येँ देय्या मूल बजार खः ।
काः (९) काहार खँग्वलं वःगु खनेदु । काः मनू सीबलय् व देवदेवीया जात्राबलय् पुइगु बाजा खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं क्यनेछिं– काहार बाजा – काहाः बाजा [क्षतिपुरक दीर्घ] – काःबाजा [महाप्राण क्षय] – काःबुजा [स्वरवृद्धि] ।
कुमाः (१०) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । कुमाःतय्संं थलबल ज्याइगुलिं ब्रम्हाया सन्तानकथं संस्कृतभासं प्रजापति नं धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [न्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] । कुमाःतय्संं थःत ज्या स्यना बिउम्ह गुरू विश्वकर्माया बां जूगुलिं हँय्या ख्यें नइ मखु । थुकिया बाखं थथे दु– छम्ह कुमाःनं चा थल ज्यानाच्वन । थल त जक ज्याइगु, प्य हे मपुं । कुमाःनं अनेक बिचाः यात, ज्या हे मवल । उबलय् हे लाक्क हँय् छम्ह फितिफिति यानाः म्ह संकाः वल । कुमाःनं फि ति धाःगु थुइकाः चाय् फि ल्वाकछ्याना ज्यात, थल प्यपुन । उबलय्निसें हँय्यात गुरु नालाः हँय्या ला मनःगु धाइ । थ्व कवलय् कुमाःनं ज्याइगु थलया नामं कुनां छुनातःगु खनेदु । कुमाःतय्सं याइगु ज्या स्वयाः व च्वनीगु थाय्कथ कुनां छुनातःगु खनेदु ।
आपाकुमाः (११) अप्पा वा अत छीम्ह कुमाःयात धाइ । थुमित यलय् अःवाः धाइ, खँय्भासं अवाले च्वइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ । गुलिसिनं मूस्याः (चिलाख) या अन्तिम दीर्घमात्रा तनाः मुस्या जूगु दु ।
गुलुपाःकुमाः (१२) भिक्षा फइगु थल गुलुपाः ज्याइम्ह त्यंगःत्वाःया कुमाःयात धाइ ।
छुस्याकुमाः (१३) छुसि मुना हइम्ह येँया क्वहिति त्वाःया कुमाःयात धाइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ ।
धौभ्यगःकुमाः (१४) धौभ्यगः ज्याइम्हसित धाइ ।
मरिकसिकुमाः(१५) मरिकसि दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ । न्हापा प्लास्टिकया थल मवःबलय् भ्वय् वनेत मरिकसिइ चाकुमरि तयाः यंकेमाः ।
मुस्याःकुमाः (१६) पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं क्वहितिया कुमाःयात धाइ ।
वन्देकुमाः (१७) वन्दे त्वाःया धौभ्यगः दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ ।
सलिंकुमाः (१८) अय्लाः तइगु सलिं ज्याइम्ह ज्याथा त्वाःया कुमाःयात धाइ ।
दगू (१९) बुँ दाइपिं ज्यापुतय्संं दंगोल च्वइ ।
दिंगः (२०) रङ्ग पाइपिं ज्यापुतय्त धाइ ।
पाछै (२१) पाछै पीपिं पाछैगल्लिया ज्यापुतय्त धाइ ।
ब्वस्यः (२२) वन, जङ्गल स्वइपिं, बिचाः याइपिंत धाइ । ब्वस्यः वा बुस्यः वनस्यः खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रायोगिक अर्थ वनरक्षक वा रेञ्जर जुइ । वन बु जुइबलय् स्वरवृद्धि जुइ । थ्वहे खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण लोप जुयाः बु जक ल्यन । थुकिया सुत्र थथे जुइ – वन–स्यः – वं–स्यः [नासिकीकरण] बुँस्यः – [स्वर वृद्धि] – बुस्यः [नासिक्य वर्ण लुप्त] – बोस्यः [स्वरक्षय] – ब्वस्यः [श्रुति आगम]।
मुनिकार (२३) या चिहाःगु रूप मू खः (स्वयादिसँ; मू) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी । थ्व स्वां बुंद्यःया जात्राबलय् माः । थुपिं मैतिइ ख्वातुक दु ।
मू (२४) मुनिकारया चिहाःगु रूप खः (स्वयादिसँ; मुनिकार) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी ।
वासिं (२५) वा सिनीपिं ज्यापुतय्त धाइ । थुमिसं त्वाःयाम्ह द्यःया वाःपतिकं सेवा याइ । थुकियात वासि धाइ ।
सुवाः (२६) या ज्या जा थुइगु खः । थुपिं ख्वपं बाय् हिलावःपिं जूगुलिं थुमित त्वाःमरू ज्यापु (२७) नं धाइ ।

झंगः, पशु
खिचाखुँ (२८) खिचा खुयाः नःम्हसित धाइ । भजन सयेकेबलय् खा खुयाः नल कि बांलाक भजन सइ, बांलाक मे हाले सइ, बाजं थाये सइ धैगु विश्वास खनेदु । ज्यापु पुचलय् ८–१२ दँ दुम्ह मचायात वःलाः तयेमाः । वःलाः खँग्वः संस्कृतया अहोरात्रं (चच्छिन्हिच्छि) वःगु खनेदु । वःलाः तइबलय् स्वदँतक सुथ न्हापां नसंचा इलय् (चान्हसिया २।३ ताःई) दनाः बुँइ ज्या वनेमाः । थुकियात पूर्वय् लुँमधि, दक्षिण पचलि, पश्चिम स्वयम्भु, उत्तर यःपि खेलय् वनेमाः । थुलि यानाःलि जक व मचा धात्थेंया ज्यापु जुइ । थथे पक्का ज्यापु जुइधुंकूपिं मध्ये त्वालय् भजन स्यंबलय् खिचा खुल खनिं । उकिं वया नां खिचाखुँ जुल धाइ ।
झंगः (२९) आकासय् ब्वइम्ह झंगः खः। मखुगु खँ ल्हाइपिं मनूतय्त नं झंगः धाइ । झंगःखत्री (३०) झंगः मखुगु खँ ल्हाइम्ह खःसा खत्री धाल कि व स्वयाः नं चंखम्हसित धाइ । क्वः स्वयां कोइली चंख, कोइली स्वयां खत्री चंख धैगु खय्भासं छगू खँत्वाः दु । थुकियात क्वः स्वँय् ख्यें खुइम्ह धका नेवाः भासं धाइ । थुकिया अर्थ क्वः झंगः तसकं चलाख, तर वया स्वँय् थ्वयातःगु ख्यें खुइम्ह झंगः कोइली खः । उज्वःम्ह कोइली स्वयां खत्री चलाख धाइ । थन झंगः खत्री धकाः कोइली व खत्री निम्हसिया नं चंख ल्वाकछ्यानाः धाःगु खः ।
नवःचा (३१) प्वालय् सुलाः वामा नइम्ह छुँ जातिया पशु खः । थथे बाली नास जूगुलिं न्हिच्छि हे नवःचा मालाःमालाः स्याइपिंत नवःचा धाल । थुपिं ज्याबहाः त्वाःया पकुलाछिइ च्वनी ।
पशु लहीगु, जवाः जुइगु ज्यापु पुचःया छगू मूख्य पेशा खः । थुकिं वइगु धनयात पशुधन धाइ । वि.सं. १९९० साल तक ज्यापुया म्ह्याय्मचायात क्वसःकथं च्वलय्, सा, म्येय् बी । अथे बिउगु वस्तु लहीम्हेसित नां बिल, लिपा वहे कुनां जुल । पू तँसाया अर्थ लहीम्ह जुइ ।
फैपु (३२) फै लहीम्ह ज्याःबहाः ज्यापुतुंया ज्यापुयात धाइ ।
मेपू (३३) म्येय् लहीपिंत धाइ । सापु, म्येय्पु, हँय्पु खलः इतुंबहाः थुज्वःगु लःया मुहान दुगु थाय्या जःखः च्वनी । सा, म्येय्, हँय् स्वम्हसित नं लः मा हे माः ।
माकःखलः (३४) नाय्पाःच्व त्वालय् च्वनी ।
सवल (३५) सल लहीम्ह ज्यापुयात धाइ । थुपिं वलाछि त्वालय् दु ।
सलखों (३६) सल गइम्ह सइस ज्यापुयात धाइ । ख्वं खँग्वलं चातः थुइकीसां थन सल गइम्ह थुइकी । थुपिं थाय्मरू प्यंगः थामय् दु ।
सापू (३७) सा लहीपिं किलागःया ज्यापुयात धाइ ।
सिं (३८) या अर्थ जङ्गलया जुजु खः । सिंह खँग्वः सामन्ती समाजय् तःधं छुइत नांया दथुइ व लिउने तइ । थौंकन्हय् न्ह्यलुवातय्संं सिंह च्वइ । ज्यापुतय्संं महर्जन मतसे सिं च्वयाहःगु दु । आः वयाः थःपिनिगु कुनां मालाहःगु दु ।
हँय्पू (३९) हँय् लहीपिं ज्यापुयात धाइ ।

थुवाः
देसि (४०) विदेसी सामान दुपिं यंगाःया ज्यापुयात धाइ ।
धिके (४१) पुलांगु भ्वाथःगु लं फीपिं गोफलया ज्यापुतय्त धाइ ।
न्हय्दंकाः (४२) न्हय्म्हसिया दं नःपिंत धाइ । नेपालय् मस्त मदुसा सम्पत्ति लःल्हायेगु प्रथा मदु । मनुखं बाजे बराजुं बिउगु सम्पत्ति थः काय्म्ह्याय्पिन्त लःल्हायेमाः । थथे मस्त मदुसा लिक्क लाःपिं थःथितियात दं वनी । थथे न्हय्म्हसिया दं नःपिंत न्हय्दंकाः धाइ ।
लाकादेसी (४३) न्हूगु विदेसी लाकां न्ह्याइम्ह न्यत (नरदेवी)या ज्यापुयात धाइ ।

द्यः पाः
ज्यापुत बुँज्या सिधयेकाः त्वाःया द्यः, देगःया पाः च्वनी । त्वाःपतिकं गनेद्यः दइ । व द्यःया पाःलाः जुइगु थुमिगु छगू मूख्य ज्या खः । थथे पाःलाः जुइगु सुवाः खलःयात मौका दइमखु, उमि त्वाः नं दइमखु । गनेद्यःया लिसें कालिया नं पाः च्वनी । येँ देशय् परम्परागत ३२ गू त्वाः दु । ईया चाकलय् थुपिं ६३गू त्वालय् न्यनावन । थुलि जूसां ३२ गू त्वाःया गौरव तायेकी ।
भिंद्यःपालाः (४४) भिमसेनया पाःलाःयात धाइ ।
मरूकिसानी (४५) मरूगनेद्यःया पाःलाः खः । मरुकिसंमि मरुया किसानीयात धाइ । किसानी खँग्वः खँय्भासं वःगु खनेदु । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः मरूलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः मरूकिसंमि जूगु दु । मरू लाय्कू लिक्क लाःगु थाय् खः । मरूयात येँ देय्या पिवाः धाइ ।
महा (४६), महानायः (४७) व महाने (४८) कुमारी द्यःया पाःलाः खः । थुपिं स्वखलः नं ब्रम्ह त्वालय् दु ।

नसाज्वलं
तुकंपू (४९) तुकं ह्वलीपिं तुकं बहाया ज्यापुयात धाइ ।
फकं (५०) सकि पिनाः फकं सयेकीपिन्त धाइ ।
बकं (५१) दक्व हे ज्यापुतय्सं पिउ ।
म्हुकं (५२) दक्व हे साग खः । पुलां नेवाः भासं कं धालकि केँ वा तरकारी थुइकी । नसाज्वलंया नां वःपिं वंगः जःखः क्यवछेँ, किपुछेँनिसें यतखा, पाछैगल्लि, सुन्तागल्लि, न्यत जःखः मुनाच्वंगु दु ।
कःनिमनः (५३) कःनि मनइम्ह ज्यापु खः ।
पःमाय् (५४) ह्याउँगु माय् खः । थ्व साय्मि व स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, साय्मि, पँमाय्) ।
बकुलाः (५५) किलागःया सापूया छता कुनां खः । बकुलाः स्यस्यः व सायमि कुनां नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, सायमि बकुलाः) ।
यःमरि (५६) नेवाः समाजया विशिष्ट मरि खः । थ्व जाकिचुंयात हायाः छुइगु मरि खः । थुकिया पौष्टिक मूल्य बिस्कं हे जुल । दक्षिण एसियाय् जाकि प्रचुर मात्रां दुगुया भूसांस्कृतिक चिं खः । थ्व नां दुम्हेसिया छेँय् यःमरि छूबलय् बांमलाःगु घटना जूगु दयेफु ।
लामनः (५७) ला मनइम्ह ज्यापु खः । ज्यापुया मचां न्हिच्छि ज्याय् घोंस्याइम्हं ला थुज्वःगु याकनं पोषण वइगु नसा मनल कि तसकं अजूचाःगु खँ जुइ । उकिं थ्व नां थन च्वंगु खनेदु ।
हाकुया अर्थ रंग नं खः, उकिया नापं मनय् खँ वायेकीम्ह, जालियात नं लाक्षणिककथं धाइगु बांमलाःगु खँग्वः खः ।
काउलिहाकु (५८) खलःया काउलि थ्वाकलय् हाकलं दाःगु खनेदु ।
गुफाहाकु (५९) मतिइ यक्व खँ तयाः जुइम्हसित ब्वः बीबलय् धाइ ।
फसिहाकु (६०) फसि यक्व दुम्ह हाकुम्ह मनूयात धाइ ।
भोपाहाकु (६१) भोपाहां खँग्वलं वःगु खनेदु । भोछि हे हाकुगुलिं भोपाहाकु नां जूवंगु दु ।