संस्कृत भासं सिजःयात ताम्र धाइ । थथे सिजः या बसजा आदि दयेके ज्या याइपिंत तम्बः, तबः, ताम्रकार धाइ । थुमित तम्वः व तमोट नं धायेगु याः । तबःतय् पुख्र्यौली ज्या सिजःया ज्या खः । िथुमिसं नेवाः समाजयात बुसांनिसे सीबलय् तक थीथी संस्कारय् माःगु सिजःया थलबल दयेकेगु याइ । सिजः, वहः, लुँ लिसे सम्बन्धितपिं तबःतय्सं दँय्दसं पंजरांबलय् पञ्ज्रां जा बीगु तःचतं गुथि व दागिं गुथिनं स्वनातःगु दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं तबःतय् बस्ती मरुत्वाः खः । मरु पिंगननि, तग्वः चीभाः, लुकुंफः, धइता, इलाछेँ व महाबती नं तबःतयगु बस्ती खनेदु । यलय् चक्रबहिल, तमो (तिच्छु) गल्ली, हःखाय् ख्वपय् गोल्मधि, थुच्वः व भार्वाच्वय बस्ती खनेदु ।

ऐतिहासिक नेवाः बस्ती तिष्टुङया पूर्वय् चित्लाङ्, पश्चिमय् मेत्राङ् व पालुङ्, उत्तरय् धादिङ् व दक्षिणय् दामन लाः । पौराणिक इलय् एकापुर धाइगु तिष्टुङ् थौंकन्हय् बागमती प्रदेशया मकवानपुर जिल्लाय् थाहा नगरपालिकाया वडा नं. १, ५ व ६ दुने लाः । समुद्री सतहं १५६५ मिटर च्वय् लाःगु थ्व बस्ती चन्द्रागिरी भञ्ज्याङ, सिमभञ्ज्याङ व हुमानेभञ्ज्याङ दुनेया चीधंगु उपत्यकाकथं दु ।
किरातकालय् ‘तोस्तुङ’ धाइगु थ्व थाय्या नां लिच्छविकालय् तिष्टुङ जूगु खनेदु । छगू पुलांगु ल्वहँपतिइ ‘तोस्तुंग ग्रामीण’ धयातःगु लूगु दुसा तिष्टुङ्कोतया ने.सं. ८५९ या ल्वहँपतिइ ‘त्यस्तु’ च्वयातःगु दु । थ्व थाय्यात आःतक नं नेवाःतसें त्यस्तु हे धायेगु याः । लिच्छवि शासकपिं वसन्तदेव व अंशुवर्माया ल्वहँपतिं थ्व थाय्या ऐतिहासिकता क्यनाच्वंगु दु ।
तिष्टुङ खास यानाः नेवाः व तामाङत यक्व दुगु बस्ती खः । थनया पुलांगु व्यवस्थाकथं छगू गामय् छगू जक जातिया बसोबास दइगु खः । थनया पाल्चोक, सरस्वती बजार, लिलाखेल, पापुङ, इकुण्डोल, थहचोक, कुलगाउँ व कुन्छाल मूख्य नेवाः बस्ती खः । कुन्छालय् गोपाली जाति जक व लिलाखेल, कुलगाउँ व इकुण्डोलय् बलामी जाति जक दुसा तिष्टुङ्या मेमेगु बस्तीइ कर्माचार्य, श्रेष्ठ, जोशी, महर्जन, डंगोल, कुश्ले, खड्गी, देउला आदि जातिया बसोबास दु । अन हिन्दू व बौद्ध धर्म नालीपिं यक्व दुसा आः वयाः इसाइ व ॐ शान्ति धर्म नालीपिं नं दत । तिष्टुङयापिं सच्छिइ ख्वीम्ह मनूतय्‌सं बुँज्या याइ । थनया तरकारी व सिसाबुसा देशय् नां दं ।
तिष्टुङया दकलय् लोकंह्वाःम्ह मूल द्यः श्री बज्रवाराही देवी खः । थन महाबौ वायेगु, बनवारा पुजा, छ्वो पुजा, वा पुजा आदि ततःधंगु पुजात जुइ । तिष्टुङ्य् नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्ये स्वंगू नन्दिकेश्वर, गौखुरेश्वर व उन्मत्तेश्वर महाद्यः दु । थुपिं शिवलिङ्ग सतिदेवीया अंग पतनलिसे स्वानाच्वंगु दु ।
थनया थहचोकय् तलेजु देगः व कोतछेँ दु । कोतया प्यखें नारायणया देगः दु । तिष्टुङया उत्तरपाखेया डाँडाय् दँय्‌दसं बैशाख १ गते मेला जुइगु मनकामना देगः दु । थनया कुन्छाल, पापुङ, तिष्टुङ् व लिलाखेल आदि नेवाः बस्तीइ गणेद्यः थापना यानातःगु दु । लिलाखेलय् राधाकृष्णया देगः नं दुसा बिसं २०६७ पाखे लूगु उत्पत्तेश्वर महाद्यः नं दु । तिष्टुङ्या खुसि सिथय् पशुपति महाद्यःया देगः नं दु । थनया ओखरगाउँलय् कुम्बुझ्याम्टा साङतुङ ढ्यांग्रो गुम्बा दु ।
तिष्टुङ्यापिंसं मेमेथाय् थें फुक्कं नेवाः नखःचखः हंसां थनया मूल जात्रा धयागु स्वदँय् छक्वः स्वन्हुतक न्यायेकीगु बज्रवाराही देवीयागु खः जात्रा खः । स्वांयाः पुन्हि धुनेवंया न्हापांगु शनिबारनिसें थ्व जात्रा न्ह्याइ । थ्व जात्राय् बज्रवाराही लिसें गणेश, कुमारी, इन्द्रायणी व भैरवया नं जात्रा जुइ । तिष्टुङया नेवाःतसें झिंनिदँया प्याखं नं न्ह्याकी । थ्व प्याखनय् गणेश, कुमारी, वाराही, इन्द्रायिणी व भैरव लिसें महाद्यः, पार्वती, ब्रह्मा, बेताल, कवं व ख्याः नं दइ । अथे हे सत्तलसिंह महाराजया प्याखं नं क्यनी । थनया कुन्छाल गामय् नं अलग हे झिंनिदँया प्याखं दु । तिष्टुङया प्याखं क्वचाःगु दँय् थनया प्याखं स्यनेज्या न्ह्याइ । नेवाःतसें खिं, धाः, मादल, तबला, ताः, भुस्याः, झ्यालि थाइसा मुहालि, बाँसुरी नं पुइगु चलन दु ।

संस्कृत खँग्वलं तुला धैगु ताल्जु (तराजु) खः । ताल्जु ज्वनाः ज्या याइपिं अर्थात् बनेज्या याइपिं तुलाधर खः । उदाय्तय्गु छगू मुख्यगु थर तुलाधरतय्सं नयेत, पुनेत माःमाःगु ज्वलंया बनेज्या यायेगु झ्वलय् ल्हासातक थ्यं । ल्हासाय् कुथि स्वनाः मूवंगु कापः तास, क्वय्ची, मासुति लिसें लुँया द्यः, ढलौटया द्यः आदि बनेज्या याइगुलिं तुलाधरत ल्हासा साहुकथं नांजाः । उदाय समाजय् अप्वः तःमिपिं तुलाधरतय्गु मू बस्ती असं जःखः खः । अथेहे दगुबहाः, जःधुछेँ, ताःसिथू, ननिबहाः, कोथुननि, चाबहाः, झथांमुगः, तू क्यब, तुछँे, चलाछँे, त्यःर, तलाछि, झ्वाःबहाः, त्यंगः, किलागः, कवाइचा, वनेमा, पसःननि, न्यत तुँछेँ गल्ली आदि खः । बौद्ध धर्म माने याइपिं तुलाधरतय्सं मोहनीया असंचालं कुन्छु बाकुननि आगंछेँनं असंपायाः पिथनी ।

व्यञ्जनकारतय्त तेप्याय्, तिप्याय्, त्यपय्, तिंपं व तिपं नं धायेगु याः । थुमित पंयागु वाण ज्वनाः जुइम्ह न्हापांम्ह किराँती जुजु यलम्बरया वंशज धायेगु याः । थुमिगु मू थाय्बाय् यलया च्यासः जूसां कुपन्द्व, कोटेश्वर, येँया ताहाचः व धमाथुलिइ बस्ती दयेका च्वनाच्वंगु दु । अथेह छम्ह मेय्या लायात थीथी कथंया सवाः वयेक दपेके सःगुलिं व्यञ्जनकार धाःगु धाइ । नेवाः समाजय् छुं नं कथंया कर्मकाण्ड, अपसं व पूजाय् मदयेक मगाःगु तिपंपलः तिपंतय्सं हे पीमाःगु परम्परा दु । थुगु तिपंपलः हाः ह्याउँगुयात येँय् यलय् पल धाइ । थुमिसं पल लिसें थीथी वाउँचा पीगु, बुँज्या यायेगु व थीथी संस्कारय् काहाबाजा पुइगु नं याः । व्यञ्जनकार समाजया सम्बन्धय ने. सं. ६० १य् जुजु जयस्थिति मल्लं दये्कूगु जातिमाला वंशावलीइ दकलय् न्हापां न्ह्यथनातःगु दु । प्रकृति पुज्याइपिं किराँत नेवाः तेप्याय्तय्सं बौद्ध धर्मावलम्बी ज्यापु धायेगु याः ।

स्वनिगःया मेगु नांजाःगु नेवाः बस्ती तोखा खः । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक व पर्यटकीय ल्याखं अतिकं महत्वपूर्णगु तोखायात ‘थःने’ व ‘क्वःने’ यानाः निब्वय् ब्वथलातःगु दु । पञ्चायतकालय् प्रशासनिक विभाजन याःबलय् थनया उत्तरपाखे च्वंगु थःनेयात टोखा चण्डेश्वरी गाउँ पंचायत (लिपा गाउँ विकास समिति) व दक्षिणपाखे च्वंगु क्वःने लागायात टोखा सरस्वती गाउँ पंचायत दयेकूगु खः । थ्व निगू लागाया दथुइ च्वंगु ‘तोखाय्चालँ’ यात सीमारेखा दयेकल । तोखा नगरपालिका दयेकेवं थ्व निगुलिं लागा उगु नगरपालिकाय् दुथ्याः वन । तोखाया पूर्वय् भुइजःसि व खड्का भद्रकाली, पश्चिमय् मनमैजु, साङ्गला व फुटुङ, उत्तरय् झोर महाँकाल, दक्षिणय् धापासी व ग्वंगःबुँ लाः । थःने लागाय् यलाग, थलाग, गँछें, पुखुसि, देमलाछि, पिठेटोल, इकुलाग, तोठीलाग, दुँधीघले, बाले, त्वापचा त्वाः दु । अथे हे हासल, दुनिखेल, सागल, इकगल, लाछीचुक, धसीत्वाः, लाछीचा, ल्होहखल, चोकछेँ, लाम्ने, ससिख्यः, ध्वत्वाचा, वामफल क्वःने लागाया त्वाः खः ।
तोखा प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु बस्ती खः । थन संवत् ५१९ या लिच्छविकालीन अभिलेख दु । उकी थ्व थाय्या नां च्वयातःगु मदु । मध्यकालंनिसें तोखा (टोखा) धकाः स्पष्टं च्वयातःगु दु । थनया नांजाःगु तीर्थ ‘स्वप्नतीर्थ’ खः । थनया साङ्गला खुसि व बिष्णुमती खुसिया दोभानयात ‘स्वप्नतीर्थ’ धाइ । तोखा नां प्रचलित जूगुबारे नं थीथी धापू दु । छगू धापू थथे दु– तोयनाथ नांया छम्ह ऋषिं सकल अपाङ्गपिं मनूतय् ल्वय् लनाः शरीर पूर्ण जाया वयेमा धकाः दँय्दसं मेष संक्रान्ति (वैशाख १) कुन्हु ‘स्वप्नतीर्थ’ य् म्वःल्हुइगु धकाः दिन तोके याना ब्यूगुलिं थ्व थाय्या नां तोखा जूगु धाइ । मेगु धापू कथं, नेपालभाषाया ‘तुख्यः’ खँग्वःपाखें तोखा जूगु खः । थ्व थासय् तुबुँ यक्व दु । तु यक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थासय् चाकु दयेकेगु ज्या च्वन्ह्याना वन । चाकु दयेकेत तु यक्व माः । तु माक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थाय्यात ‘तुख्यः’ धायेगु याना हल । वहे ‘तुख्यः’ खँग्वः अपभ्रंश जुयाः आः तोखा धया हल । थ्व थाय्यात मध्यकालय् ‘जयपुली (री) देश’ नं धायेगु याः । तोखा (टोखा) नेवाः भासं वःगु नां खःसा जयपुरी संस्कृत भासं वःगु नां धैगु सीदु ।
थ्व थाय् भौगोलिक ल्याखं भतिचा डाँडा च्वय् लाः । गोपालराज वंशावली हरिशचन्द्रदेव (नायकदेवीया भाःत) या किजा गोपालदेव तोखा किल्ला दुने वंगु खँ च्वयातःगु दु । थुकिं मध्यकालय् तोखायात सामरिक दृष्टिकोणं महŒव बियातःगु सीदु । उबले थ्व थाय् व्यापारिक केन्द्र कथं नं विकास जूगु खः । मध्यकालय् व्यापारीत थ्वहे थासं नुवाकोट जुयाः ल्हासा वये–वने याइगु खः । स्वनिगलय् राजनैतिक विभाजन लिपा थ्व थाय् येँ (कान्तिपुर) राज्य दुने लात । तोखा चण्डेश्वरी देगःया पःखालय् तयातःगु ने.सं. ७९४ (१६७३ ई.) या अभिलेख व तपलाछि त्वालय् तयातःगु ने.सं. ४८१ (१७२० ई.) या अभिलेख निगुलीसं थ्व थाय्यात येँया विजयराज्य धयातःगु दु ।
नीतिशास्त्र हिमवत्खण्डय् चण्डिकेश्वर पिण्डारक–यात तोखा चण्डेश्वरी देवी खः धयातःगु दु । तोखाया मेगु नांजाःगु धार्मिकस्थल सपनातीर्थ खः । मेगु धार्मिक सम्पदात गणेद्यः (सपनविनायक), महाद्यः, नारांद्यः, गणेद्यः, भिंद्यः, सूर्यविनायक, कार्यविनायक, महाँकाल, चण्डिकेश्वर, चुनदेवी, जलेश्वर, सतीदेवी, काली, गौरीशंकर, तलेजु भवानी देवदेवीया झ्वाता व देगः खः । अथे हे पिगंद्यः (पीठ देवता), अगंद्यः, करूणामय, बौद्धस्तुप व बुद्धया झ्वातात नं अन दु । दक्षिण लागाय् दुगु सम्पदा सरस्वती (सस्माद्यः), नारांद्यः, इन्द्रायणी व कोथु गणेद्यः खः ।
तोखामितय्सं चिल्लागा (चैत्रकृष्ण) पिसाच चतुर्दशी कुन्हु थीथी द्यःया जात्रा यानाः पाहांचः¥हे हनेगु याइ । वैशाख (मेष) संक्रान्ति कुन्हु बिस्काः जात्रा हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिं क्वःमथसें चैत्र मसान्त निसें वैशाख ५ गतेतक चण्डिकेश्वर महादेव, सपनातीर्थ गणेश, च्वय्गणेश, कोटुगणेश, मसानकाली, चण्डेश्वरी व सरस्वतीया खः जात्रा यानाः बिस्काः हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिंद्यः वैशाख ५ तिनि क्वःथइ । अथे हे वैशाख १ गते बहुमुखी गंगा व दुतमुखी गंगाया त्रिवेणीइ सपनतीर्थ मेला जुइ । वैशाख १ गते मेष संक्रान्ति कुन्हु थ्व खुसिइ म्वःल्हुल धाःसा फुक्कं ल्वय् लनाः स्यंगु शरीर नं हाकनं जाया वइ धैगु मान्यता दु ।

तौथली बागमति प्रदेशया सिन्धुपाल्चोक जिल्लास्थित त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिका वडा नं. ५ दुनेया छगू ऐतिहासिक प्राचीन बस्ती खः । त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिकाया कुल क्षेत्रफल ९४.२८ वर्ग कि.मी. दु । थुकिं नेपाःया ०.०६४ प्रतिशत भू–भाग कय्च्यानाच्वंगु दु । तौथली ‘तगोथली’ खँग्वःया अपभ्रंस रुप खः । ‘तगो’ धाःगु तःधंगु व ‘थली’ धाःगु समतल थाय् खः । तौथलीयात हाजीपुर नं धाः । तौथली येँनं ११० कि.मी. उत्तर पूर्वय् लाः । २०६८ सालया जनगणना कथं थन जनसंख्या २७६२ व छेँ ७७६ खा दु । तौथली समुन्द्री सतहं २००० मीटर उचाइलय् दु । तौथलीया पूर्वपाखे दोलखाया खरिढुङ्गा व पश्चिमी सिमाना टेकनपुरनापं स्वानाच्वंगु दु । अथेहे उत्तरी सिमाना पिस्कर व दक्षिणी सिमाना जेठल, पेटकुर व वर्ना खुसिनाप स्वानाच्वंगु दु ।
तौथली ऐतिहासिक, भौगोलिक विविधता, प्राकृतिक सौन्दर्य, धार्मिक, सांस्कृतिक व मौलिक सभ्यतां जाः । थनया धार्मिकस्थलत द्वःछिदँ पुलांगु त्रिपुरासुन्दरी माई देगः, शिव देगः व भिमेश्वर देगः प्रख्यात जू । थनया जात्रात धयागु विशेष यानाः धौ जात्रा, खड्ग जात्रा, लिङ्गो जात्रा व थीथी प्याखंत खः । अथेहे मोहनि, स्वन्ति, फागु पुन्हि, घ्यःचाकु संल्हू, भूमि पुजा व थीथी नखःचखःत नं थन हनेगु याइ । थनया पर्यटकीय थाय् खगल त्रिशुल डाँडा, महाविर झरना आदि खः । थनं जुगल हिमाल व गौरी शंकर हिमाल प्रष्टं खनेदु ।

नेवाः वस्तीया दुने गुगु थाय् गन धैगु अःपुक ध्वदुइकेत मुक्कं छगू तःधंगु वस्तीयात त्वाःया नां बियाः लागा ब्वथलातःगु दइ । थनंनिसें थनतक थुगु त्वाः धकाः विशेष यानाः गुगुं लोकाख्यान, पुलां घटनाक्रम, द्यः विशेष, भौगोलिक संरचना, भौतिक संरचना वा उगु लागाय् च्वनाच्वंपिं जात विशेषयात सम्बोधन यानाः त्वाःया नां छुइगु यानातःगु खनेदु ।
अथे हे प्राचीन सामाजिक व्यवस्था व राज्य संरचनाया स्वरुप कथं देय् दथुइ लाय्कू अले उकिया लिक्क लिक्क लाय्कूनाप सतीपिं समुदायया त्वाः अले देय् ध्वाखापाखे श्रमिक समुदायया वस्ती जुइगुलिं त्वाःया नां नं उकथं छुइगु यानातःगु जुइ धकाः थुइकेफु ।
त्वाः त्वाःपतिकं थःथःगु सामाजिक, सांस्कृतिक अले धार्मिक ज्याखँ न्ह्याकेत बिस्कं बिस्कं व्छास दइ अथे हे छम्ह छम्ह थान गनेद्यः नं दइ । छ्वास व गनेद्यःया लिधंसाय् त्वाःया सीमाङ्कन याइगु नं पुलां चलन दु । उलि जक मखु अप्वः धैथें त्वाःया छम्ह छम्ह मू आराध्य द्यः नं दयाच्वनी ।
मनूतय् बनेज्याया निंतिं छेँक्वसं पसः चायेकेगु वा बँपसः तयाः थःके दुगु सिसाबुसा, तरकारी वा मेमेगु ज्वलं मीगु सुविधा नं त्वाःत्वालय् दयाच्वनी ।