लिच्छवीतय्सं शासन यानाच्वंगु इलय् गुंगूगु शदीइ उत्तरी भारतं व्यापार व्यवसायया निंतिं नेपागालय् (स्वनिगः उपत्यकाय्) दुहांवःपिं वैश ठकुरीतय्सं सैनिक सेवाय् ज्या यात । उमिसं बुलुहुं क्षेत्रीयत्व गुणया विकास यानाः क्षेत्रीय हे जुल ।
बौद्ध धर्मया शान्तिवादी नीतिं प्रभावित लिच्छवीतय्त बुकाः शासनसत्ता थःगु ल्हातय् कायेत ताःलात । थुमिसं नेवाः भाय् व संस्कृतियात नालाः नेवाः समाजया छगू अभिन्न अङ्ग कथं
न्ह्यब्वल । अनंलि लिच्छवीतय्त बुँज्या यायेत बाध्य यानाः ज्यापु समुदायलय् रुपान्तरण यानाबिल । थ्वहे वंशया न्हापांम्ह जुजु राघवदेवया पालय् शंखधर साख्वाःनं
नेपाल संबत् चले याःगु खः ।
गुम्हं गुम्हं इतिहासकारतय्सं थुपिं वैश ठकुरीत नुवाकोटं नेपाःगालय् दुहांवःपिं नुवाकोटे वैश्य ठकुरी नं धाःगु दु । मध्यकालया शुरुइ हे वैश ठकुरीतय्गु शासनकाल शुरु जूगु खः । थुमित थकू जुजुनं धायेगु याः । कान्तिपुरय् (येँय्) जक १२ म्ह थकू जुजु दु । जुजु जयस्थिति मल्ल ‘वैश, सामान्त’या डोलाजी जूगु नातां जुजु जुइखंगु खः । थुमिसं स्वसः दँ राज्य याःगु खनेदु । १२ गू शदीया अन्त पाखे थुमित बुकाः न्हापांम्ह मल्ल जुजु अरिमल्ल जुजु जुल ।

स्वनिगलं पश्चिमपाखे च्वंगु छगू बस्ती थक्वाः (थानकोट) खः । लिच्छविकालय थ्वयात ‘थेञ्चो’ धाइगु खः । थ्वया मेगु नां शोणितपुर नं खः । पौराणिककालय् थन दैत्यराज बाणासुरं लुँयागु नगर दयेकूगु धइगु धापू दु । उकिं थ्वयात शोणितपुर धाःगु खः । मध्यकालय ‘थंक्वाठ’ धया हल । थौंकन्हय् थानकोट धाइ । उबले थ्व थाय्यात पश्चिमपाखेया छगू स्यलाःगु क्वाठ (किल्ला) माने यानातःगु दु । उकिं लिच्छविकालय ‘थेञ्चो’ धाइगु थ्व थाय्यात मध्यकालय् कोत (किल्ला) या रूपय् ‘थँक्वाठ’ धायेगु याना हःगु खः । नेवाः भासं च्वय् च्वंगु थाय्यात ‘थँ’ व किल्ला (कोत) यात ‘क्वाठ’ धाइ । ने.सं. ८३१ व ८४० स जग्गा न्याना तःगु छगू लिखतय् ‘श्रीथँक्वाठ’ च्वयातःगु दु । वहे नां अपभ्रंश जुयाः थानकोट जूगु खः ।
थ्व थाय् छगू व्यापारिक मार्ग नं खः । न्हापा स्वनिलगं पिने भीमफेदी जुयाः हेटाैंडा, विरगंज, रक्सौल वने माल धाःसा थ्वहे थानकोट जुयाः पैदल वय–वने याइगु खः । त्रिभुवन राजपथ दयेकेधुंकाः थौंतकं पश्चिमपाखें स्वनिगः दुहां वयेगु मू नाका थानकोट हे जुयाच्वंगु दु ।
थानकोट लागाय् प्राग ऐतिहासिक कालंनिसें मनूतय्गु आवादी दुगु सीदु । छगू इलय् स्वनिगः छगू तःधंगु दह खः । थ्व दहया दक्षिणपाखे च्वंगु डाँडा तज्यानाः लः फुक्क पिहां वनेधुंकाः यक्व लिपा मानव बस्तीया निंतिं उपयुक्त थाय् जुल । थन दकले न्हापां गोपाल जाति वयाः थःगु बस्ती दयेकल । उपिं न्हापां थानकोटय् च्वंगु धाइ । उमिगु मू लजगाः पशुपालन खः । मध्यकालया यक्व अभिलेखय् गोपाल जातिया नां वयाच्वंगु दु । थौकन्हय् नं थीथी थासय् वय्कःपिनिगु आवादी दनि ।
थानकोटया सिमाना पूर्वय् दहचोक, पश्चिमय् धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना व चितलाङ्ग, उत्तरय् बाडभञ्ज्याङ व दक्षिणय् महादेवस्थान (मातातीर्थ) तक दु । चन्द्रागिरी नगरपालिका गठन जुइधुंकाः थ्व बस्ती उगु नगरपालिका दुने दुथ्यात । थानकोट बस्ती दुने च्वंगु त्वाःया नां गलवल, चोछेँ, सिकछेँ, कुछेँ, गछेँ, लाछी, नासल, क्वय्छेँ, गाछेँ, चाफल, पाँगलव, देवको, देवचो, ताहाननी, वाकुननी, पाफल (सिनाहिति), लाय्बो, इनाखेल, टेकानपुर, सिलाफल आदि खः ।
थन हिन्दू व बौद्ध धर्मनाप स्वापू दुगु सम्पदा यक्व दु । थनया नांजाःगु धार्मिक सम्पदा आदिनारायण, महालक्ष्मी, भैलद्यः, गणेद्यः व चुनदेवीया देगः, जितवन विहार, बौद्ध चैत्य आदि खः । थन हनीगु जात्रा महालक्ष्मी द्यःया खः जात्रा खः । उगु जात्राय् महालक्ष्मी द्यःया नापनापं आदिनारायण, गणेद्यः व भैलद्यःया नं खः जात्रा याइ । थ्व जात्रा कछलाथ्व (कात्र्तिकशुक्ल) चतुर्दशीनिसें कछलागा (मार्गकृष्ण) पारुतक स्वन्हु न्ह्याइ । पारु कुन्हुया खः जात्राय् सिन्दूर जात्रा नं जुइ ।

थिमि ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सम्पदां जाःगु नगर खः । ख्वप नगरं ४ किमि पश्चिम व येँनं १० किमि पूर्वय् लाःगु थ्व बस्तीइ लिच्छविकालया निगू अभिलेख लुयावःगु दु । उकी मध्ये छगू वासुदेव पुजाया निंतिं गुथिया व्यवस्था यानातःगु अभिलेख खःसा मेगु सरकारी आम्दानी दान ब्यूगु सम्बन्धी खः । थ्व अभिलेख तःम्हेसिया नां व संवत् खने मदुगुलिं लिच्छविकालया थिमियागु वास्तविक अवस्था गथे च्वं धाये मफु । थनया महाद्यःया देगलय् यक्ष मल्लया पालय् ने.सं. ५६१ स तयातःगु अभिलेखय ‘थिमी देश’ धयातःगु दु ।
थिमि देय्या नांया सवालय् ‘थिंग’ नांयागु वन फडानी यानाः दयेकूगु नगर जूगुलिं थिमि धाःगु धइगु धापू नं दु । थ्व थाय्यात ‘मध्यपुर’ नं धाः । मध्यकालया यक्व थें अभिलेखय् थ्व नां दु । प्यखेरं मेमेगु नगरया दथुइ च्वंगु नगर जूगुलिं मध्यपुर धाःगु जुइफु ।
मध्यकालीन कान्तिपुर, ललितपुर व भक्तपुर स्वंगू राज्यया दथुइ थिमि लानाच्वंगु दु । उकिं थिमियात स्वनिगःया प्यंगूगु महत्वपूर्ण सहर धायेगु याः । थ्व बस्ती न्हापांनिसें ख्वपया अधीनस्थ जुयाच्वंगु दु । थन ख्वपया उत्तरमध्यकालीन मल्ल जुजुपिनिगु यक्व अभिलेख लुयावःगु दु ।
थौंकन्हय् थ्व बस्ती मध्यपुर–थिमि नगरपालिकाया छगू लागा जुयाच्वंगु दु । सांस्कृतिक सम्पदा व परम्परागत कलाकौशलया निंतिं थुकिया थःगु हे पहिचान दु । थुकिया नापं सेरामिक, चायागु थलबल, हस्तकला व तरकारी उत्पादनया लागिं नं थिमि तसकं नांजाः । थ्व बस्तीया पूर्वय् ख्वपया निकोसेरा व सल्लाधारी, पश्चिमपाखे ‘थामाथु’ (गठ्ठाघर) व कुशलभैरव (कौशलटार), उत्तरपाखे नगदेश व दक्षिणपाखे चोपुर (दधिकोट) लाः । थिमि बस्तीयात हात्तिमाहांकाल थाय्यात केन्द्र दयेकाः बालकुमारी व चपाचो धकाः निगू लागाय् विभाजन यानातःगु दु । दक्षिणय् बालकुमारी व उत्तरय् चपाचो लाः । बस्तीया इतापाखे हनुमन्ते खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
मध्यकालय् मल्ल जुजुपिनि प्रतिनिधि जुयाः थन हाकीम च्वनीगु खः । उबले जुजुया प्रतिनिधि च्वनेत थन दयेका तःगु दरवार आःतक नं दनि । थौंकन्हय् थ्वयात गंगा महारानीया दरवार धायेगु याइ । व थाय्यात थिमिया लाय्कू धाइ । थिमिइ च्वंगु ऐतिहासिक व धार्मिक सम्पदा तलेजु, बालकुमारी, विष्णुवीर, भैलद्यः, विश्वविनायक आदि खः । थनया नांजाःगु सांस्कृतिक उत्सव बिस्काः जात्रा खः । चैत्र मसान्त कुन्हु बालकुमारी देगःया न्ह्यःने छज्वः हलिंपताः घानाः यःसिं थनाः बिस्काः जात्रा न्यायेकी । वैशाखया २ गते थीथी देवदेवीया खः बालकुमारी देगःया न्ह्यःने हयाः भुयुसिन्हः जात्रा याइ । थौंकन्हय् यःसिं थनेगु परम्परा मदयेधुंकल ।

की, झंगः, पशु
कोजु (४९७) क्वः झंगःयात हनाबना तयाः छूगु नां खः । थ्व चलाखम्ह कुमाः खः । खिचाजु (४९८) खिचाया आदरार्थी रूप खः । छुँजु (४९९) छुँया, ध्वंजु (५००) ध्वंया, मेयजु (५०१) मेसया, सलाजु (५०२) सलया जु आदरार्थी छुनावःगु कुमाः बिनां खः । थुपिं नगदेशय् च्वनीपिं खः । ख्वप कृषि व श्रममैत्री थाय् जूगुलिं झंगः पशु माः । थिमि नं ख्वपया लागाय् लाःगुलिं हनाबना लितँसा थन नं छुइ ।
गःपचा (५०३) धैगु गोम्पचा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – गोम्प – गोंप [नासिकीकरण] – गोप [अननुनासिकीकरण] – गप [स्वरक्षय] – गःप [दीर्घत] । गोंगः (५०४) सुथं न्हापां हालीम्ह झंगः खः । गोंगःकःमि (५०५) पलिं चीबलय् प्यखे कुनय् चाया ग्वंगः छुइम्ह कःमियात धाइ । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः ग्वंगः) । घःजु (५०६) घः ज्वनीम्ह मनू वा घतय् च्वनीम्ह मनू खः ।
त्वाति (५०७) चाया दुने दइपिं की मध्ये छम्ह नं खः । थ्व किलं क्वाताक्वाता यानाच्वनी । थुज्वःम्ह स्यस्यःयात त्वाति धाइ । दुगु (५०८) नक्सालं बाय् हिलाः थिमिइ वःगु खनेदु । दुगुखलः थिमिया शिवा त्वाःयापिं खःसा बोडेय् नं दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ कामाः दुगु)। दोहं (५०९) धइपिं कुमाः बाद्यकार खः । महाद्यःया वाहन थुसायात द्वहं धाइ । हारांम्ह मनूयात नं द्वहं धाइ ।
धुंमनः (५१०) धुँ छेँय् दुहां वयाः नं मनूयात मनसे लिहां वंगु जुयाः व कुमाःयात धुं मनः धाइ । ध्वं (५११) तसकं चंखम्ह पशु खः । बँुइ ज्या सनाच्वंम्ह किसानयात निलबाराही द्यः ध्वंया रुप कयाः गुँइ यंकाः निलबाराही प्याखं स्यनाहःगु धाइ । अथे जुयाः व किसानयात ध्वं धाःगु धाइ । आःतक नं ध्वंतय्गु छेँ निलबाराही गं प्याखं पिहां वइगु आखाः दनि । प्याखनय् भैलःद्यवं क्वखाइगु कातिमाः नं ध्वं खलःयाके सुरक्षित दनि । थिमिया ध्वंत ख्वपं वःगु धाइ । थुमि न्हापा ख्वपया तलेजुइ हे दिगुद्यः हनीगु खः । छगू दँ जुजु सिबें न्हापा थुमिगु तिसा द्यःयात छाःगु जुयाच्वन । अथे जुयाः जुजुं निपी बुँ तयाः थुमि दिगुद्यः जस्तिक्व धाःगु थासय् स्थापना यानाबिल । थुपिं ख्वपं लेले भारदेउ वनाः लिपा थिमिइ च्वंवःगु धाइ । ध्वंत च्वनीगु वामुने त्वाःया गणेद्यःयात भादे इनाय् धाइ । भादे भारदेउया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भारदेउ – भारदे [अन्तिम स्वर लोप] – भाःदे [र लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – भादे [दीर्घता लोप] । थ्व द्यः बिस्काः जात्राय् जात्रा याःसां थुकिया पाः ध्वं खलकं जक हे फइ । हिञ्चो भैलःद्यः नापं थुमिगु बुँइ वा पिइगु इलय् ध्वनं लः चायेका लः तयाब्यूगु धाइ । उकिं ध्वंया बुँ धाधां मनूया बिनां हे ध्वं जूगु दु । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनाः खः ।
न्या (५१२) लखय् च्वनीम्ह चुलुचुलु जुइम्ह प्राणी खः । थथे न्या लहीम्ह कुमाःयात न्या हे धाइ । तान्त्रिक पुजा व सगनय् न्या मदयेक मगाः । फै (५१३) खँ हे मन्यनीम्ह थःगु हे सुरय् जुइम्ह कुमाःयात धाइ । भ्याय् (५१४) फैया मिजं जात खः । फै, भ्याँय् लहिनातःपिं कुमाःतय्गु बिनां हे फै, भ्याँय् जूगु खनेदु ।
ब्यां (५१५) लः व जमिन निथासं च्वनीम्ह प्राणी खः । ब्यां हाल कि वा वइ धैगु विश्वास दु । वा बाली दुपिं की नयाः मनूया सेवा याइ । उकिं गुंपुन्हिबलय् ब्यांयात जा नकेगु परम्परा दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, ब्यां)।
माकः (५१६) बिनां दुपिं थिमिइ यक्व थासय् दु । माकःत फुक्कं छगू मखु, दाजुकिजा नं मखु । थिमिं सिनामंगल च्वं वःपिनिगु धापूकथं थुपिं कःमि खः । न्यातपोल देगः दयेकूगु इलय् गजू छुइत मेपिं ग्यानाच्वंगु इलय् नं खुरुखुरु खः गयाः थहां वंगुलिं माकः वं थे वन धकाः धाल । लिपा बिनां हे माकः जुल । थुमिगु न्हापाया बिनां कःमि (५१७) खः । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः (स्वयादिसँ; कुमाः माकः)।
साझ्वाः (५१८) सा झवाःया व्युत्पादन खः । साजवाःया महाप्राणीकृत रूप साझवा खः । थुकिया अर्थ सा जइम्ह कुमाः खः । साँपाल (५१९) सा लहीपिं सापू कुमाःयात धाइ । थ्व खँग्वः यलय् सापाल जुइ । थिमिइ नासिकीकरण जुयाः साँपाल जूगु खनेदु । थुमिसं थौंकन्हय् शाहपाल (५२०) च्वयाहःगु खनेदु । हाँयजु (५२१) हँय्यात हनाः लितँसा –जु स्वाना वःगु खः । हँय्यात थिमिइ हाँय् धाइ । थुपिं नगदेशया
कुमाः खः ।

कूल
तःखलः (५२२) छेँजः यक्व दुपिं कुमाःयात धाइ । हरिवंश (५२३) मचा द हे मदुसा वा म्ह्याय् जक दयाः काय्मचा मबुल कि व छेँय् हरिवंश पुराण कंकेगु चलन दु । अथे यानाः बूम्ह मचाया नां हरिवंश तइ । वया सन्तानया नां हरिवंश जुइ ।

छेँ
कुछेँ (५२४) कुनय् च्वंगु छेँयात धाइ । व छेँया मनूयात कुछेँ धाइ । स्यस्यः समाजय् नं कुछेँ बिनां दु (स्वयादिसँ; थिमि स्यस्यः कुँछेँ) । उकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुमछेँ – कुंनछेँ [नासिकीकरण] – कुछेँ [अननुनासिकीकरण]। कोछेँ (५२५) या अर्थ क्वःने वा क्वय् च्वंगु छेँ जुइ । थन च्वंम्ह मनूया नां क्वछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोय्छेँ – कोछेँ [मध्यस्वर लोप] – को [अन्तिम पद लोप] । साँझ्याः (५२६) धैगु सँझ्याः खः । सँझ्याः दुगु छेँयाम्ह मनू साँझ्याः जुल ।

ज्या
अवाल (५२७) छेँ दनीगु अप्पा छीम्ह मनूयात धाइ । आवाः (५२८) आँय्पा पौ चीम्ह खः । कःमि (५२९) सीप दुगु ज्या याइपिं खः । कःमिनायो (५३०) अथेसां लाय्कूया मू कःमियात धाइ । थिमिया म्ये प्वाः
खनीगु जात्राय् वहे कःमि नायोनं म्ये प्वाः खंकी । कापःसाहु (५३१) थाज्या थानाः कापः थाइगु उद्योग चायेकातःपिंत धाइ ।
काँपा (५३२) काँ वा कं पालिम्हसित धाइ । काँफा (५३३) पालातःगु कं फइम्हसित धाइ । कालु (५३४) कं मालिम्ह, हाकुचा (कँ) लुइकीम्ह मनूयात धाइ । थ्व कालु काँ व लू जानाः काँलू जूगु खः । काँ धैगु कँचा व लू धैगु लुइकीगु खः । खँय्भाय्या किचलं दायाः हाकुम्ह मनूयात कालु धायेगु बानी दु । कालुयात थथे स्वयेछिं कँलू – काँलू [स्वरक्षय] – कालू [अननुनासिकीकरण] – कालु [दीर्घता क्षय] ।
कुमाः (५३५) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । थुकियात संस्कृतं प्रजापति (५३६) धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] ।
ज्यापु जाति दुने दंगोल (५३७) नं लाः । थुमि ज्या बुँ दायेगु खः । ज्यापु (५३८) ज्या व पु जानाः ज्याःगु खँग्वः खः । ज्याय् तल्लिन जुयाः पूवंकीम्ह मनूयात ज्यापु धाइ । थ्व ज्या व फु मिले जुयाः ज्या यायेफु जुयाः ज्यापु जूगु नं धाइ । दुवाल (५३९) दुवाःयात ज्यापु समाज दुने धाइ । बैद्य (५४०) म्ह सुख मदइगु इलय् झारफुक वासः याइम्हसित धाइ ।

ज्वलं
खर्बुजा (५४१) काहाबाजा पुइपिं मनूत खः । काहाबाजाया व्युत्पादन खर्बुजा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा –
कारबाजा [र लोप] – खारबाजा [महाप्राण] – खारबुजा [स्वरक्षय] – खरबुजा [स्वरवृद्धि] – खर्बुजा [अक्षरक्षय] ।

थाय्हिला
खपे (५४२) कुमाः बिनां नं दु (स्वयादिसँ; कुमाःखपे) । गोर्खाली (५४३) खँग्वलय् –आलि तँसा च्वनाः वःगु खनेदु । खय्भाय्या आकारान्त थाय् जुल कि आलि तँसा तइ ।
दामकाम
साहुखलः (५४४) तःमिपिं कुमाः खलःयात धाइ । लखपति लाख तका दां दुम्ह कुमाःयात धाइ । लवः (५४५) कारोवार यानाः वइगु थप ध्यबा दुम्ह कुमाःयात धाइ । म्होपु (५४६) म्होपिंया व्युत्पादन खः । ख्वपय् बहुवचन तँसा –पि –पु जुइ । थन म्हो जक दुपिं कुमाः म्होपु जूगु खः । साहुखलः (५४७) सायमि बिनां नं खः (स्वयादिसँ, सायमि साहुखलः) ।

द्यः
विधाता (५४८) सृष्टिकर्तायात धाइ । कुमाः चाया भाला दयेकीम्ह जूगुलिं प्रजापति धाइ । वं प्रत्येक श्रृष्टिया भाग्य च्वइम्ह विधाता व हे सर्जक वा कुमाः जुइ । भैलःतेपः (५४९) थिमिया सी गुथिइ थ्वँ तइगु भैलःख्वाः दुगु त्यपयात धाइ । थ्व भैलः त्यप दयेकीपिं कुमाःयात भैलः त्यप धाल ।

नसाज्वलं
क्वाति (५५०) नेवाः समाजय् दछिया निकः निथिकं त्वनी । गुंपुन्हिबलय् गुता बीबः ल्वाकछ्यानाः क्वाति दायेकाः त्वनी । घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु जाकि सियाः थीथी बीबः तयाः क्यलाः क्वाति दायेकाः त्वनी । थीथी बीबः ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु क्वाति थें खँ नं ल्वाकबुकः यानाः ल्हाइम्ह कुमाःयात क्वाति धाइ ।
छुस्या (५५१) छ्व सियातःगु नसा खः । छ्व नेपाःगाःया प्रमुख बाली मध्ये छता खः । तापाक वनाः ज्या याइपिंसं न्हिनसिया नसाकथं छुस्या नइ । थथे नइपि थिमिया कुमाःयात छुस्या धाइ । तुसि (५५२) सिसाबुसा दुने लाःसां अचार दयेकेत छ्यली । भ्वजय् सिसाबुसा तइबलय् तुसि नं तइ । थुकिं पाचनप्रणाली बांलाकी । सापारु कुन्हु दान याइबलय् तुसि व पासि दान
याःसा पुण्य लाइगु विश्वास दनि । चथाःबलय् चथाद्यःया मू प्रसादकथं इनी । थथे तुसि इनीपिं कुमाःयात तुसि धाइ ।
पाँयबजि (५५३) थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् गबलें गबलें पाँय् चिनेयः । वा अप्वः लखय् फ्वया तल कि बजि ल्हुइबलय् पाँय् चिनेयः । यक्वतक बजि मसंकल कि नं पाँय् चिनेयः । थुज्वःगु पाँय्चिंगु बजियात पाँय्बजि धाइ । थ्व बिनां यलया स्यस्यः कुनां खः । प्याथः (५५४) व शंखद्यः (५५५) कुमाः खलः स्यस्यःया मचा धैगु सीदु (स्वयादिसँ प्याथः) । भिंबजि (५५६) या अर्थ भिंगु बजि खः । थ्व थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् ई, मात्रा फुक्कं पाय्छि जुइमाः । थुकिं बांलाःगु बजि वा भिंबजि वइ ।
मकै (५५७) कःनियात धाइगु खय्भाय्या खँग्वः खः । मकै खँग्वः संस्कृतया मर्कटान्न खँग्वःया व्युत्पादन खः । मर्कटया अर्थ माकः, अन्नया अर्थ नसा खः । थुकिया अर्थ ‘माकःया यःगु नसा’ जुइ । थथे कःनि दुपिंत मकै धाल । थुकिया सूत्र थथे खनेदु– मर्कट – अन्न – मर्कटान्न – मर्कटां [नासिकीकरण] – मर्कां [अन्तिम वर्ण लोप] – मर्का [नासिक्य लोप] – मर्की [स्वरवृद्धि] – मर्कै [द्वीस्वरीभवन] – मकै [रकार लोप] ।
सिंकेमनः (५५८) या अर्थ सिंके मयःम्ह वा मनइम्ह जुइ । लैंयात गाः म्हुयाः थुनाः सिंके दयेकी । न्हापा चि मदुगु इलय् वा चि नये मजिउगु इलय् सिंकेयात हे चिया रुपय् छ्यलीगु खनेदु । थिमिया कुम्हाःतय्सं सिंकेमनःगुलिं थ्व बिनां च्वंगु धाइ ।
सुतिपलांनः (५५९) थिमिया कुमाः खः । थिमिया कुमाःतय्सं पलः नं मी । मचूगु पलः हयाः छेँय् सुकू याइ । सकूपलःयात शितं गायेका तइ । थथे शितं गाःगु पलः नइम्हसित सुतिपलांनः धाइ । थन पलःया पलां जूगु ख्वपया नेवाः भाषाय् दीर्घ आकार नासिकीकरण जुइगु नियमकथं खः । थुकियात सूत्रकथं थथे क्यनेछिं – पलः – पलां [नासिकीकरण] ।

नां
ध्वारसिं (५६०) ध्वादःसिं खँग्वलं वःगु खनेदु । थ्व कुमाः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– ध्वादःसिं – ध्वाह्रःसिं [ह्रकारिकरण] – ध्वारःसिं [रकारिकरण] – ध्वारसिं [दीर्घता क्षय] ।
पदप्रतिष्ठा
कुतु (५६१) कुमाः बिनां खः । थुपिं लाय्कूया पिने च्वनाः रक्षा याइपिं खनेदु । पतुवाल (५६२) पटवारीया हिलावंगु रूप खः । थुकिया अर्थ कुमाःयात चा कायेत बियातःगु जमीनया पटवारी दुपिं जुइमाः ।
भासिमा (५६३) खँग्वः भ्वासिमाहाया व्युत्पादन खः । थ्व खँग्वः भ्वासि व माहा जानाः वःगु खनेदु ।
लाय्कुलिं मनूयात बियातःगु जिम्मेवारी, पदया ल्याखं बिनां जूगु खनेदु । छम्ह कुमाः माहाँ जूबलय् भ्वासि जुयाः बाबांलाःगु लं फिना जूगुलिं भ्वासिमाहा धाल । लिपा व खँग्वः ज्यलाः भासिमा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भ्वासि–माहा – भ्वासिमाहा – भ्वासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [श्रुति लोप] – भासिमा [नासिक्य वर्ण लोप, अतिरेक] ।
होना (५६४) या अर्थ स्वापू तइपिं खनेदु । कुमालं चाया भाला ह्वनाः दयेकूगुलिं कुमाःया बिनां नं होनाः जुल (स्वयादिसँ, होना स्यस्यः)।

विशेषण
उप (५६५) आपाः खँ ल्हाइम्ह कुमाःयात उप्वः धाइ । अनंलि उपः व उप जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – उप्वल – उप्वः [क्षतिपूरक दीर्घ] – उपः [श्रुतिक्षय] – उप [दीर्घता क्षय] । तको (५६६) तकूया हिलावःगु कुमाः बिनां खः । तःजः (५६७) यक्व छेँजः दुपिं कुमाः खः । न्हाय्पं (५६८) किसिया थें न्हाय्पं ताःहाकःम्ह कुमाःयात धाइ । मदुक्व धेवा दुपिं (५६९) माक्व
ध्यबा दुपिं कुमाःयात धाइ । हाकु (५७०) हाकुम्ह कुमाया बिनां खः ।

बंजाः
धौबंजाः (५७१) छखलः जक कुमाः दुने लाः । धौ मीम्ह जूगुलिं धौबंजाः धाःसां थुमिसं चक्रधर (५७२) बिनां च्वइ । थिमिया नसा मीपिं बंजाःत फुक्क स्यस्यः समाजय् दुने लाः ।
सायमि कुनां–बिनां
सायमि, सालमि वा मानन्धर नेवाः समुदायया चिकंया ज्या याइपिं खःसा थुपिं वास्तु शिल्पीया पुचः खः । येँया परम्परागत न्हय्गू त्वालय् दुगु साःया नामं न्हय्साः साय्मि धाइ । न्हय्साः खँग्वःया स्वरवृद्धि जुयाः न्हय्सः जूगु दु । थुकिया अर्थ न्हय्सः मनू जूवन । उकिं साय्मित न्हय्सः दु धाइ । सालमिया समानान्तर खँग्वः मानन्धर मानधरि (नेसं ३५३), मान्धुर (नेसं ४८५) पाखें वःगु खनेदु । संस्कृृृतया मान (दापु) व धर (ज्वनीम्ह) ल्वाकज्यानाः मानन्धर वःगु दु । थुकिया अर्थ दापु ज्वनीम्ह कःमि जुइ (आप्टे, १९८१, उ. ५०४) । सालमि खँग्वः नेसं ५९४ दँय् न्हापांखुसी खनेदत (पन्त, १९९९, पाना. ११) । मानन्धरी खँग्वः १३ गू शदी –इ लितँसा दुगु स्त्रीलिङ्गी खँग्वः गोपालराज वंशावली खनेदत (वज्राचार्य, ज्ञढडछ, उउ। टद्ध, ज्ञज्ञद्द) । थुलि बाहेक मानन्धरत खः दयेकेगु ज्याय् नां दं । येँय् कुमारी द्यःया रथ थुमिसं दँय् दसं दयेकी । लिसें हनुमानध्वाखा दरवार न्ह्यःने यःसिँ थनी । थ्व ज्या याकेत गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।
मानन्धरत येँ, ख्वप, भोंत, नुवाकोटया न्यागःमणि, रामेछाप, रौतहट, पर्सा व कास्कीतक न्यनाच्वंगु दु । परम्परागत ढंगं येँया न्हय्साः (१) दैसाः (२) फल्चासाः (३) न्हूसाः (४) पाक्वपुखूद्यां (५) चसाद्वँ (६) वतु व (७) थँहिति सायमि त्वाः खः । भोंतय् २४८ परिवार, पक्रवासय् १५० परिवार, रामेछापया रूपाकोटय् २५० परिवार, पन्तिइ २५ परिवार दु । हेटौंडाय् ९० परिवार दुसा सक्वय् ५० परिवार दु । केन्द्रीय मानन्धर संघय् २२६६ म्ह साय्मितय् नां दर्ता दु । देयन्यंकं २३००० म्ह सायमित दु (सायमि, २०००, पृ. २७–३३) । भ्वतया सायमि कुनां लुमंकेगु छपु म्ये थथे दु– भुयुफसि पाले, द्वालेकले, छ्याकं दुये, सोँय्यात कुबिये, भुयात हच्याके, इमां दाय्के ।

झंगःपशु
थुकी झंगः, पशुया नामं वःगु कुनां दु । थुपिं मनूया जवंखवं दइपिं खः । –चा हेयवाचक व र लिक्क लाःगु स्वापू क्यनीगु लितँसा खः । भतिभति यानाः थःगु छेँ थम्हं हे दनीम्ह सायमियात इखुंचा (१) धाइ । इमा (२) यात यक्व ला ह्यःम्हसित धाइ । कुसि (३) थें गंसिम्ह फुतफुत तिंन्हुया जुइम्हसित धाइ । थुकिया मेगु नां गिद्ध (४) खः । थुपिं निखलः नं येँय् दु । कर्पिनिगु खँ हे मन्यनीम्ह, लिखतं वयाः खि फाइम्ह साय्मियात गैंडा (५) धाइ । गंसिम्ह, यक्व कलाः तया जुइम्ह साय्मियात चखुं (६) धाइ । चिरिकुसि (७) कुसिया चीधंगु इकाइ खः । ख्वाः स्वकुं लाःम्ह मनूयात चोलेचा (८) धाइ । तसकं चलाखम्ह सायमियात धों (९) धाइ । बखुं (११) छेँय् लहीम्ह वा मनूया छेँय् बाय् च्वनीम्ह झंगः खः । थन बखुं धालकि खास यानाः छ्यं बखुनं थेँ ल्हुकुल्हुकु संकीम्ह सायमियात बखुं धाइ । बोह (१२) ककु ताःहाकः, तःधिकःम्ह झंगः खः । थथे ककु ताःकाहःम्ह सायमियात बोह धाइ । ब्यां (१३) थें त्वारत्वार हालीम्ह सायमियात धाइ । माकः (१४) थें चकचक सनीम्ह सायमियात धाइ । माखा (१५) मचा थ्वकेधुंकूम्ह खायात माखा धाइ । थुपिं परिपक्व जुइ । थुपिं भोंतया साय्मि खः । चिरचिर यानाः हालीम्ह सायमियात सुलु (१६) धाइ ।

थाय्बाय्
थ्व कवलय् छेँ, थाय् व मि वा उकिया समरूप –य् दुथ्याःगु दु ।
कसाछेँ (१७) सामान्य अर्थ कँय्या ज्या जुइगु छेँ खः। तर साय्मिया मूख्य ज्या चिकंया खः । चिकंया कःस थाःगु कःसया छेँ जुल । कःसया छेँ खँग्वलय् कःया दीर्घता तनाः कसया छेँ जुल । उकी सया अक्षर तनाः कस्याछेँ जुल । अनंलि अश्रुतिकरण जुयाः कसाछँः जुल । थुकियात सूत्रकथ थुकथं जुइ– कःसया छेँ – कसया छेँ [दीर्घता क्षय] – कस्याछेँ [अक्षर क्षय] – कसाछेँ [अश्रुतिकरण] । कःसिछेँ (१८) कःसि दुगु छेँयाम्ह सायिम यात कःसि छेँ धाल । लाय्कू थुज्वःगु छेँ दुपिंत कोतछेँ (१९) धाल । तःखाछेँ (२०) तःखागु छेँया सायिमयात तःखाछेँ धाल । धलंछेँ (२१) साय्मित येँया सोह्रखुट्टे त्वालय् दु । भिंगु ज्याखँ जुइगु छेँयात धलंछेँ धाइ । धलंया अर्थ धारण वा धारिणी जुइ । भिंछेँ (२२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं भिँगुछेँ वा भिन्द्यः दुगु छेँय् च्वंपिं साय्मि खः । मनाछेँ (२३) मना तइगु छेँयापिंत धाल । लिबि दुगु छेँयापिंत लिबिछेँ धाइ । हपाछेँ (२४) थिमिया साय्मि खः । थुपिं हःपाः बियाः करपिंत थनीपिं खः ।
क्वाक्चा (२५) क्वाकोचोया व्युत्पादन खः । थुकी क्वाया अर्थ क्वाथ जुल । क्वाथया अन्तिम वर्ण दुसुनाः उकिया क्षतिपूर्तिकथं क्वाः जुल । क्वाःया दीर्घता क्षय जुयाः क्वा जुल । कोसया चीहाकःगु रूप को जुल । थुकिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः क जुल । थुकिया अक्षर तनाः क्‌ जक ल्यन । चोसया चीहाकःगु रूप चो जुल । थुकिया स्वरक्षय जुयाः चा जुल । थथे स्वंगः खँग्वः छथासय् मुनाः क्वाकचा जुल । थुकिया प्रक्रिया सूत्रकथं थथे जुइ – क्वाथकोचा – क्वाःकोचो [आदिपद क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – क्वाकोचो [दीर्घता क्षय] – क्वाकचो [स्वरक्षय] – क्वाक्चो [अक्षर क्षय] – क्वाक्चा [स्वरक्षय] । क्वाकचा हनुमानध्वाखा लाय्कूया क्वसं थथ्याःगु द्वँ खः । थनयापिं सायमियात क्वाकचा वा क्वाक्चा धाइ ।
गल्को (२६) गलकोया व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ गल ‘वस्ति’ व को ‘क्वय्’ अर्थात बस्तीया क्वसं खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – गल–का – गलका – गल्को [आदिपदान्त अक्षर लोप] । चिबाकोस (२७) या अर्थ चीबहाःया क्वसं छेँ दुम्ह साय्मि जुल । थुपिं भ्वतय् जक दु । तखाःगु छेँ दुपिंत तःखाछेँ (२८) धाल । छेँ बासं च्वनीगु थाय् खः । व छेँया आकार, छेँ दुगु थाय्या नामं अन च्वंपिं मनूतय्त कुनां छ्यली । मिनःसतः (२९) पकनाद्यःया लिक्क लिक्क साय्मितय्संं दयेकूगु सतः दु । व सतः मिं नल । अन सतः दयेकूपिंत मिं नः सतः धाल ।
गोर्खालि (३०) गोर्खां येँय् च्वं वःम्ह सायमियात धाइ । थन गोर्खा खँग्वलय् –आलि लितँसा वयाः गोर्खालि जुल । खय्भासं वःगु आकारान्त थाय्या नां लिसे –आलि लितँसा, अकारान्त खँग्वलय् –य्, अले उकारान्त व इकारान्त थासय् –ले लितँसा वइ । गोर्खा खय् बाहुल्य थाय् खः ।
भोँतय् सायमिया य् तनाः साःमि (३१) जक जूगु दु । धौख्यःमि (३२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं धौखेलं थिमिइ वयाः च्वं वःगु सीदु । बतास खँग्वः खय्भासं वःगु खः । थ्व भाषाय् थाय्बाय् थुइकेत थाय्लिसे –य् लितँसा तनी । बतास खँग्वलय् थाय् थुइकीगु लितँसा –य् स्वानाः बतासे जूगु दु । थुकिया बांलाःगु अर्थ फय् थें गतिवान, याउँ धैगु जुइ । थुकिया अःखः अर्थ (Antonym) फटाहा नं जुइ । बतासे धैगु थाय् नमोबुद्ध लिक्क लाः । थनया मनूतय्त बतासे धाइ । भोँतय् दुपिं बतासे (३३) सायमि थन वःपिं धाइ । नमोबुद्धय् धुँया मस्तय्त थःगु म्हया ला ध्यनाः नकूगु बाखं बौद्ध जातकय् वइ ।
बाकादेमि (३४) वतुया बाकाद्यःयाथाय् च्वनीपिं खः । मागः (३५) मालिगांया त धाइ । थन च्वंपिंत मागः धाइ । भोताहितिया दुने नं मागः दु । लुबि (३६) या प्यंगू अर्थ खनेदु । (क) दनावःम्ह ताहा, (ख) लुइगु वा बीगु (गथे लूनिभाः, बीनिभाः), (ग) लुँया कालबिल, (घ) लिउनेया लँ । थुलि मध्ये (क) भौगोलिक कारणं नालेमछिं । (ख) भतीचा बिचाः यायेछिं । (ग) सामाजिक कारणं पाय्छि मजुल । (घ) यक्व लिक्क लाःगु खनेदु । साय्मि त्वाः न्हूसाःया लिउनेया लँयात लुबि धाइगुलिं थ्व यक्व लिक्क लात ।
वँलामि (३७) थँहिताया साय्मि खः । वँ दिशावाची खँग्वः वन्तापाखें वःगु खनेदु । ला अवस्था थुइकीगु खँग्वः खः । –मि थुइकीगु खँग्वः खः । थँहितिया साय्मितय्संं वि.सं २०३८ पाखे वःला न्यायेकूगु दु । उमित वःलामि धाइ । थ्व स्वयां न्ह्यः थँहितिया साय्मि कुनां लूगु खनेमदु । थ्वहे खँग्वः वंलामि जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे खनेदु – वःलामि – वलामि [दीर्घता क्षय] – वँलामि [अनुनासिकीकरण] । सँक्व देसं वयाः भ्वँतय् व येँय् च्वंवःम्ह साय्मियात नं सँक्वमि (३८) धाल । थन –मि लितँसा थाय्या मनू धैगु थुइकी ।

द्यः, भूत
लाखे (३९) साय्मि थिमि, येँय् दु । लाखेया व्युत्पत्ति डाकसं जूगु खः (स्वयादिसँ, स्यस्यः दुनेया लाखे)। मानवीय विश्वास, धारणा, श्रद्धां मानवीय मनोविज्ञानया किचः उमिगु व्यवहार व कुनामय् खनेदै ।
भकु (४०) शब्द भल व कुण्ड ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । भल भार खँग्वःया पाश्चचिकीकरण जुयाः वःगु खनेदु । अनंलि अक्षर लुप्त जुयाः भल जक ल्यन । खँग्वःया अन्तिम वर्ण तनाः भः जक ल्यनी । भः समकालीन नेपालभाषाय् योनी थुइकीगु खँग्वः खः। कुण्ड खँग्वलय् अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुण्ड् जक जुल । अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुन्‌ जक जुइ । कुन्‌ नं ज्यलाः उकिया क्षतिपूर्ति स्वरूप कू जुइ। । भ व कुं ल्वाकज्यानाः भकु जक जुइ । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथ जुइ – भः–कुं – भक्कुं [प्रगतसमीभवन] – भक्कु [अन्तिमवर्ण क्षय] । थ्व खँग्वःया शाब्दिक अर्थ ‘जिथिया फ्याँय् (योनी)’ जुइ । नेपालभाषाय् योनीवाचक खँग्वःत मासि (सामान्य), पिसि (मचाल्यासे), नासि (ह्याउँमचा), तिसि (थिमजिउ मजूनिम्ह मिसामचा), भकु (जिथि) खः । भकु खँग्वलं जिथिया योनी व भैरवकुण्ड निगुलिं थुइकी । कुण्डया सामान्य अर्थ पुखू खःसा विम्वात्मक रूपं योनीया थासय् छ्यली । सिनाज्याबलय् नेवाः बुँज्यामितय्संं श्रृंगारिक म्ये हाली, थुकियात भःकायेगु वा भःपुइगु धाइ । थुकिया अर्थ फ्याँय्या म्ये खः । थ्व म्ये पद्यात्मक व अन्त्यानुप्रासयुक्त जुइ, गथेकि – ‘द्यांक्वय् वा पी न्याः, मैचाया मासी इमुली न्याः ।’ थ्व पद्यांशय् प्यंगू पाउ दु । थुकिया अर्थ द्यांया क्वसं वा पिनाच्वंगु दु , मिसाया फ्याँचाय् इमुलिं न्यात धैगु जुल । थ्व म्ये हालीपिंसं निश्चित अनुशासनय् च्वनेमाः । बुँज्यामि पोलं कुनातःगु लखय् च्वँत्तले जक थथे हालेजिउ । अनं पिहां वयेधुंकाः हाल कि व म्ये हाःम्हसित बांलाःगु मिखां स्वइमखु, अस्यः तायेकी । थथे भौपुल कि वा वइ, गुकिं यानाः सिन्ज्या बांलाइ धैगु विश्वास खनेदु । साय्मिया छता ज्या बुँज्या नं खः, खास यानाः तूया ज्या । उकिं थन वःगु भकु भैरवी वा फ्याँय्यात धाःगु जुइमाः । भैरवी व भैरव (सवः) येँया किलागःया देवीप्याखं हुइकीबलय् हइ । भोँतय् भकुयात हनाबना तयाः भकुजु (४१) धाइ ।
भलमाद्यः (४२) भैरवमहादेवया चीहाकःगु रूप दुगु येँया साय्मि खः । भैरव व महादेव निगः खँग्वः मुनावःगु खनेदु । थ्व निगलं खँग्वलय् रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः वःगु खनेदु । (क) भैरवया र हिलाः ल जुल, अले भैलव जुल । भैलवया दकले लिउनेया आखः व त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं ताहासः (दीर्घता) वल । अले भैलः जुल । भैलःया ताहासः त्वःफिनाः भैल जुल । भैलया द्वीस्वरक्षय जुयाः भल जक ल्यन । (ख) महादेवया दकले लिउनेया व्यञ्जन व् त्वःफिनाः महादेअ जुल । महादेअया य् व अ सन्धि जुयाः य जुल, उकी क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः महाद्यः जुल । महाद्यःया दथुया महाप्राण वर्ण ह अल्पप्राण जुयाः माद्यः जुल । अले भल व माद्यः मुनाः भलमाद्यः जुल ।
भू (४३) खँग्वः भूत खँग्वःया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं जूगु खनेदु – भूत – भू [अन्तिम वर्ण क्षय] । भैलः (४४) खँग्वः भैरवं वःगु खनेदु । भैरव खँग्वःया र हिलाः ल जुल । अले भैलव जुल । अनंलि भैलवया दकले लिउने च्वंगु आखः दुसुनाः भैलः जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भैरव – भैलव [रकारीभवन] – भैलः [अन्तिम वर्ण क्षय] । थ्व भैलः सायमितय् सालय् पुजा याये हे माः ।
महाद्यः (४५), व मांद्यः (४६) छगू हे खः । तर नितां कुनां छ्यलाच्वंगु दु । थुकिया अर्थ महादेव खः । महादेव महान व देव खँग्वः ल्वाकज्यानाः पिदंगु खँग्वः खः । महानया अन्तिम वर्ण न दुसनाः हायात गयाः महाः जुल । देवया अन्तिम आखःया व्यञ्जन व्‌ दुसुनाः देअ जुल । देअया स्वर य् व अ सन्धि जुयाः य जुल । लिसें दुसुगु व्यञ्जनया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता (ः) लितँसा च्वनाः द्यः जुल । महां व द्यः मुनाः महाद्यः जुल । महाद्यःया उच्चारण याकनं जूबलय् नासिक्य वर्ण म लिपाया हा मय् गयाः मां जुल । वयां लिपाया द्यः गथे खः अथे हे च्वन । थुकथं मांद्यः जुल । थुपिं भ्वँतया साय्मि खः । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथं जुइ – महान – देव – महानदेव – महांदेव [नासिकिकरण] – महांदेअ [उत्तरपदान्त व्यञ्जन क्षय] – महांद्यः [क्षतिपूरक दीर्घत] – मांद्यः [नासिकीकरण] ।
नसाज्वलं
खैगुलि (४७) खयःया गुलि खः । खयः खयरया चीहाकःगु रूप खः । –गुलि गोलि थुइकीगु ताजिग्वः (कोटिकार) नं खः, नां नं खः । थुज्वःगु ताजिग्वःयात बाकिच्याःगु ताजिग्वः (अर्धकोटिकार, Quasi classsifier) धाइ । खयः व गुलि मुनाः खयरगोली जुल । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थथे जुइ – खयर – खयः [अन्तिमवर्ण क्षयः] – खय [दीर्घता क्षय] – खइ [श्रुति क्षय] । थ्व कुनां स्यस्यः समाजय् नं दु । थोव कुनां दुपिं साय्मि भोँतय् दु, थुमित अन ल्हासाखों धाइ । थुकिया अर्थ सँदेसय् वनाः खों जूपिं जुइ । थुपिं सँदेसय् वये–वने याइपिं खः । लँय् जुइबलय् तसकं ख्वाउँगु धाकुफसं न्यताः पम्हुक (पतपत) तज्याइगु । थुकियात पने फैगु वासः ख्वालय् खयः पायेगु खः ।
थुमिसं थ्व वासः सदां हे ज्वनाः जुइपिं जूबलय् थुमिगु नां हे खयरगोली, खयःगुलि, खयगुलि वा खैगुलि जुल । थुकिया प्रक्रिया थयकथं खनेदु – खयरगुलि – खयःगुलि [क्षतिपूरक दीर्घत] – खयगुलि [दीर्घता क्षय] – खइगुलि (अश्रुतिकरण) – खैगुलि [द्वीस्वरीकरण]। खौपा (४८) तू तिसिनाः ल्यंगु तूया पा खः । साय्मिया मूल ज्या चिकंलिसे वइगु लवः थ्व खः । थ्व भोँतया साय्मि खलः खः (स्वयादिसँ, त्यापा)।
चोकि (४९) जाकिया कुचा खः । च्वकि मूख्य नसाकथं मछ्यसे उगुंथुगुं ज्याय् जक छ्यली । च्वकि बियाः चिकं नं कालबिल याः । थथे च्वकिलिसे चिकं हिलाबुला याइपिंत च्वकि साय्मि धल । छुचुंमरि (५०) ज्यामियात नकीगु दकले पौष्टिक नसा खः । तर नेवाः समाजय् थुकियात स्वैगु मिखा क्वह्यं । थ्व सामाजिक दोष खः।
छोय्ला (५१) खँग्वः छुयाला हिलाः वःगु खनेदु । छुयाला खँग्वलय् स्वंगः आखः छु–या–ला दु । न्हापांगु आखलं धातु (क्रि), निगःगु आखलं आत्मभुत क्रिया व लिपांगु आखलं नां थुइकाच्वंगु दु । थ्व खँग्वः रूपध्वनि प्रक्रियां छ्वय्ला जूगु खनेदु । छु (छुइगु) खँग्वःया उच्चपश्चस्वर मध्यपश्चस्वरय् हिलाः छ्व जुल । न्हापांगु आखःया स्वापुतिइ निगःगु आखःया श्रुति (या) क्षय जुयाः निम्नमध्यस्वर (आ) य् हिल । लिपांगु आखलय् हिउपाः मवल । थुकथं छुयाला छुआला जुल । थनलि हानं न्हापांगु आखः छु हिलाः छ्व जुल । निगःगु वर्ण निम्नमध्यस्वर (आ) जुल । उकी स्वरवृद्धि जुयाः अग्रमध्यस्वर (य्) जुल । हानं छ्वआलां छ्वय्ला जुल । छ्वय्ला खँग्वलय् स्वरवृद्धि जुयाः छोइला जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थुकथं जुइ– छुयाला श्र छुआला ृअश्रुतिकरणे श्र छोय्ला ृस्वरवृद्धि, अग्रमध्यकरणे। नेपालभाषाया च्वमितय्सं न्ह्यःनेया दथुस्वर (य्) यात श्रुति (य) च्वइ । नेपालभाषाया छु खँग्वःया मेगु अर्थ छुइगु (शुरू) नं खः । थुकथं छुयालाभुया अर्थ न्हापांगु भ्वय् जुइ । थ्व भ्वय् नेवाः समाजय् छुं नं भिंगु ज्याखँया न्हेथुखुन्हु नइ । तर नेवाः समाजय् छ्वय्लाभुया अर्थ ‘छुयातःगु लाःया भ्वय्’ थुइकाच्वन, गुगु युक्तिसंगत मजू ।
तःब्व (५२) या अर्थ यक्व दुगु ब्व जुइ । ब्व खँग्वलं ब्वति थुइकी । थ्व नाम व ताजिग्वः थुइकीगु बाकिज्याःगु ताजिग्वः खः । भ्वय्या भाग न्ह्याग्गुं आपाः तइपिनि खलःयात तःब्व धाइ । थुपिं येँया पाक्व त्वाःया साय्मि खः । निब्वनः (५३) साय्मि थिमिइ दु । थुपिं थःपिनि व मेपिनिगु भाग नं नइपिं खः ।
पालु (५४) साय्मि घासा दयेकीबलय् आपा छ्यलीपिंत धाइ । मल्ता (५५) थें पालुपिं अर्थात हारांपिं साय्मियात मल्ता धाइ । लिसें मल्ताया ज्या याइपिंत नं मल्ता दइ । साय्मित नँज्या याइपिं जूगुलिं मल्तासवाः घासाया छगू अभिन्न अंग खः । थ्व भोँमि साय्मि कुनां (बिनां) खः ।
सँखोस्या (५७) सँख्वःसिँया व्युत्पादन खः । सँख्वःसि खँग्वलय् –आ लितँसा तनाः सँख्वस्या जूगु खः । सँख्वःसि चिकंया बांलाःगु स्रोत खः । सँख्वःसिया चिकं पिकाइपिं साय्मि खलःयात सँख्वस्या धाल । भोँतया साय्मितय्संं सँख्वःसिया चिकं पिकाःगुलिं थ्व नां थन ल्यन ।
हाम्चा (५८) खँग्वः हाम्वःचाया चीहाकःगु रूप खः । चिकं पिकाइगु सि हाम्वः व हेयवाचक –चा लितँसा ल्वाकज्यानाः हाम्वःचा जुइ । थुकी मध्यपदया स्वरक्षय जुयाः हाम्चा जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामोचा श्र हाम्चा ृमध्यपद स्वरक्षये । हाम्वःयात संस्कृतं तिल धाइ । थ्व तिल तिसिनाः वःगु जुयाः चिकंयात तैलम् धाइ । खय् भासं तेल धाइ । व चिकंया ज्या याइम्हसित संस्कृत भासं तैलकार (५९) धाइ ।
ह्याम्गला (६०) साय्मि थिमिया मनू खः । हामु व गुलि मुनाः ह्याम्गुलि खँग्वः वःगु खनेदु । हामु खँग्वलय् श्रुति य आगम जुयाः ह्यामु जुल । ह्यामुया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्याम जुल । थुकी लितँसा गुलि वयाः ह्यामगुलि जुल । गुलि प्यपुने न्ह्यः मध्यपदया स्वर दुसुनाः ह्याम्गुलि जुल । व ह्याम्गुलिया स्वरक्षय जुयाः ह्यामगोलि जुल । ह्याम्गोलिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्यामग्ला जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामु–गुलि – हामुगुलि – ह्यामुगुलि [श्रुति य आगम] – ह्याम्गुलि [अक्षर लोप] – ह्याम्गोलि [स्वरक्षय, मध्य पश्चकरण] – ह्याम्गोला [स्वरक्षय, निम्न पश्चकरण] ।

प्रतिष्ठा
कःमि (६१) संस्कृतया कर्मि खँग्वलं वःगु खनेदु । कर्मि नेपालभाषाय् पाच्चचिकीकरण जुयाः कल्मि जुल । कल्मिया मध्य वर्ण दुसुनाः थुकिया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः कःमि जूगु दु । मनू थुइकीगु लितँसा पुलांगु नेपालभाषायाय् –मि खः । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – कर्मि – कल्मि [पाश्चचिकीकरण] – कःमि [क्षतिपूरक दीर्घत] ।
काजिखलः (६२) राजकीय हैसियत दुपिं साय्मितय्त काजिखलः धाइ । कान्छा (६३) दकले चीधिकःम्ह साय्मियात धाइ । कुतुपा (६४) क्वतपाया व्युत्पादन खः । क्वतपालया अन्तिम अक्षर ल दुसुनाः क्वतपाः जुल । थुकिया अन्तिम दीर्घता क्षय जुयाः क्वतपा जुल । अनंलि त या स्वरवृद्धि जुयाः क्वतुपा जुल । अनंलि प्रगत समीभवन जुयाः कुतुपा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कोतपाल – कोतपाः [अन्तिम अक्षर क्षय] – कोतपा [दीर्घता क्षय] – कोतुपा [स्वरवृद्धि] – कुतुपा [प्रगत समीभवन] ।
स्वांया ज्याइपिं साय्मियात नं गथु धाइ । ख्वपय् थुमित गाथा (६५) धाइ । झिंच्याद्वः (६६) नेवाः वा मेपिनि राणाकाल तक ध्यबाया ल्याः द्वःछितक जक खः । उज्वःगु इलय् झिंच्याद्वः ध्यबा दुपिं धैगु तःमि वर्ग खः । थुज्वःपिं साय्मितय्त झिंच्याद्वःखलः धाइ ।
थु (६७) पाक्व पुखुद्यांया साय्मिया छखलः साय्मि खः (पगेनी २०१५३१४) । द्वाः (६८) खँग्वः द्वारे खँग्वलं वःगु खनेदु । द्वार (लुखा) व –य् (मनू) ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ लुखाय् च्वनीम्ह मनू वा पिवाः जुइ । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – द्वार – य् – द्वार [अन्तिम स्वरक्षय] – द्वाः [क्षतिपूरक दीर्घत] । धां (६९) धंया स्वरक्षय जूगु व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ दुधं जुइ । ध्यबां लुफिं हा (७०) न्हापा बैंक मदु, नोट ध्यबा नं मदु । सिजः वा धातुया म्वह जक ध्यबा जुइगु । तःमिपिनिगु छेँय् ध्यबा बोराय् थनाः पँचिना तै । थुज्वःगु ध्यबाय् हाःपिं साय्मित ध्यबां लुफिंहा खलः खः । नायः (७१) साय्मितय्सं याइगु ज्या कःघाइम्हसित धाइ ।
पःमाः (७२) व प्रधान (७३) स्यस्यः समाज थें हे लडाइँ ल्वाइपिं खः । थ्व ज्यापु समाजय् नं दु । पाःलाः (७४) वा पाला (७५) सँदेसय् (तिब्बत) नेवाः महाजनतय्गु छगू संघया नां खः । थुकिं सन् १९६० स्वयां न्ह्यः सँदेसय् ब्यापारिक ज्या याइगु खः । अथे ज्या सनीपिं मध्ये साय्मि नं छखलः खः । उकिं थ्व खँग्वः अनं हे वःगु खनेदु । लाहु (७६) नं साय्मिया छगू कुनां दु । थुकी निता खँ दु– (क) पाकिस्तानया लाहोरय् भर्ती जुइपिंत लाहुरे धाइ । थ्व खँग्वः नेवाः समाजय् नं दुहां वल । थन थ्व खँग्वः लाहू जुल । (ख) साय्मितय्सं त्वँसाया नं ज्या याइ । थथे नसात्वँसाया ज्या याइबलय् यक्व हे ल्हाः सिली । ल्हाःयात पुलांगु नेपालभाषां लाहा धाइ । थ्व लाहाया लिउने या वर्ण हा दुसुनाः ला जक ल्यनी । थुकी हु (ज्या) प्यपुनाः लाहु जूगु दु । न्हापांगु (क) व लिपांगु (ख) मध्ये (ख) जातीय भाषावैज्ञानिक दृष्टिं अझ लिक्क लाःगु खनेदु ।
मलताभासि (७७) मल्ताया पुलांगु नां मलभतासिया व्युत्पादन खः । मलभतासि विपर्यास जुयाः मलताभसि जुल । थुकी परागत समीभवन जुयाः मलताभासि जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– मलभतासि – मलताभसि [प्रगत समीभवन] – मलताभासि [परागत समीभवन] ।
मास्टर (७८) साय्मि समाजय् अंग्रेजी शिक्षा कयाः शिक्षण पेशा नालातःपिंत धाइगु खः । झारफुकया ज्या याइम्हसित वैद्य (७९) साय्मि धाइ ।
सखापा (८०) चिबाहा वा स्तपुय् सख्वाः पाइम्ह साय्मियात धाइ । साल व मि ल्वाकज्यानाः सालमि जुल । सालया ल त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः साः जक जुल । थुकी –मि लितँसा वयाः साःमि (८१) जुल । थ्व साःमि ख्वप व ख्वपया भाषिक किचलय् लाःगु थिमि, सांगा, भोंतया नेवाः भाषाय् सःमि जुइ । थुकियात थुकथं सूत्र दयेके छिं – साःमि – सःमि [स्वरवृद्धि] । साहु (८२) तःमिम्ह साय्मियात धाइ ।
सिन्चा (८३) या अर्थ छ्यनय् सँ फाइगु दथुया ध्वःयात धाइ । थन वःगु थ्व मोहनसिंह खँग्वलं वःगु खनेदु । डानियल राइटजुं देवमाल वंशावलीया बः कयाः थुकथं धयादीगु दु – रण मल्ल (ने.सं.६२२) या शासनकालय् भोँतया मोहनसिंह मानन्धरयात चण्डेश्वरी (कुमार कुण्ड) माजुं लुँया मेछ्यं बर बिल । छुं दिन लिपा हानं छम्ह योगीं एकमुखे रूद्राक्ष बिल । थुकथं मोहनसिं तःमि जुल । अनंलि वय्कलं पशुपति महाद्यःयात जेष्ठशुक्ल सप्तमि कुन्हु ३६ फा तूचिकंया अखण्डदीप छ्वयेकेत गुथि तयाबिल । उकिया रसिद दँय्दसं पशुपति अमालकोट अड्डां बी । थ्व मोहन सिंया सन्तानं थःपिनिगु नामय् सिं छुत । थुमित यःम्ह मनूकथं सिंचा धाल । थुकिया हिज्जे विन्यास जुयाः सिन्चा खलः जुल । थुपिं थाैंकन्हय् येँया वतु त्वालय् झिंछखलः दु । स्यस्यःलिसे आपाः संगत याना जुइम्ह साय्मियात भोँतय् स्यस्यः (८४) धाल । सूर्ति (८५) तँलाछी सूर्ति मीपिं साय्मियात धाइ । हुखे (८६) हुकालिसे प्यपुना च्वनीम्ह बजांगुलु खः ।

ज्वलं
कू (८७) बुँज्याय् दकले आपाः छ्यलीगु ज्याभः खः । साय्मि बुँज्यालिसे नं स्वाःपिं मनू जूगुलिं थ्व ज्याभः दैगु हे जुल । थ्व हे नामं कू कुनां जुल । खिं (८८) छ्यंगू बाजा खः । मगःखिं (मादल), क्वंचाखिं दक्व हे छ्यंगूया बाजा खः । खिं खगः (आकाशं) खँग्वलं वःगु खनेदु । व बाजा थानाः पिदंगु सः थे हे शंख पुइपिंत ख्वपय् खागि धाइ । खिंबाजा तसकं सः बांलाःगु बाजा खः । थुकिं मनयात आनन्द याइगुलिं थ्वा बाजायात मृद· नं धाइ । खिं थें हे तसकं थ्वइगु बाजं धाः भोँतया साय्मितय्संं थाः, उकी उमिगु नां धाः (८९) जुल । बुँज्या याइपिनि तसकं यइगु पेय धैगु हे थ्वँ अय्लाः खः । थ्वँ थुइत हाजा हायेमाः, हाजा हायेत पोतासि माः ।
पोतासि दुपिंत पोतासि (९०) धाल । बासुरी पुइपिं साय्मि खलःयात बांसुरी (९१) धाल । सलिं (९२) चिकं सालय् खौ ल्ययाः सालय् क्वफाइगु जालियात धाइ । थ्व साय्मिया छता ज्वलं छ्यलीपिंत धाइगु खः । मेथाय् सलीया अर्थ अय्लाः थ्वँ त्वनीगु चाया पाला जुइ ।
सिखः (९३) थिमिया साय्मि खः । सिखःया अर्थ छगू क्वखायेगु चौ तयाः काकाः दयेकातःगु तिसा खः। मेगु अप्पा छ्यानाः नचुकातःगु धू खः । थ्व न्हापा बज्र पायेबलय् माः । थुकियात सिखःचुं दाइ । साय्मितय्गु छता ज्या चीबहालय् सिखःचुं पानाः बांलाकेगु नं खः । थन वःगु सिखः थ्व हे सिखःचुंया चिहाःगु रूप खः ।

वास्तु
सायमितगु छगू ज्या वास्तुलिसे नं स्वानाच्वंगु दु । उकी वास्तु वा थ्वलिसे स्वाःगु खँग्वः मनूया नांलिसे स्वानाच्वंगु कुनां थ्व कवलय् लाः । बल्लाःगु फः दुगु छेँया मनू असंफः (९४) जूगु खनेदु । असंफः कुनां दुपिं साय्मि खलः भोँतय् जक दु ।
चिकिचाधंगु दबू लिक्क दुपिं दबूचा (९५) धाल । ध्वाखाया सिथय् च्वनीपिं ध्वाकासी (९६), ननिचाय् च्वनीपिं ननिचा (९७), चिचाग्वःगु पुखू लिक्क च्वनीपिं पुखुचा (९८) साय्मि खलः जूगु खनेदु । बहाया चीधंगु रूपया जवं खवं दुपिं बही (९९) साय्मि जुल ।
मनूया नां
कालुसिङ (१००) हाकुम्ह मनूया नामं वःगु खनेदु । बालकृष्ण (१०१) मचाम्ह कृष्णया नामं वःगु येँया साय्मि खः । वसुदेवया काय् वासुदेव कृष्णया नामं बासु (१०२) खलः वःगु नां वल । थुपिं पाक्व पुखुद्यामय् दु ।

स्वभाव
मनूया वंश, ख्वाः, धिकः बानी, स्वभाव स्वयाः नां छुइगु चलन दु । खत्री (१०३) धायेवं मां व बौ बिस्कं बिस्कं पुचःयाम्हपाखे दुम्ह मचा धकाः सीकेमाल । चीधी (१०४) कान्छाम्ह वा चिकिधिकःम्ह साय्मि खः । छ्याकं (१०५) धैगु सिं रण्डां सुनाः पिहांवैगु सिँख्वला खः । थ्व सिँ ज्या याःपिनि लवः खः । थुकथं लवःयात छ्याकं धाइ । लवः यक्व नइम्ह साय्मियात छ्याकं धाइ ।
तंगः (१०६) तःधंगु बस्ती दुथाय् च्वंपिं साय्मि जुल । थ्व त्वाःया नां नं खः । तःजः (१०७) यक्व जः दुगु परिवारया साय्मियात धाइ । तःधी (१०८) तःधिकःम्ह साय्मियात धाइ ।
साय्मितय् तू काकाः चिकं पिकाइसा तू त्याःत्याः यानाः पापा चिनाः खौपा जुइ । उकिं खौयात त्यापा (१०४) नं धाइ । कपाःया दथु दुहां वःम्ह मनूयात दथुधस्याः धाइ । भोँतय् दतधस्याः (१०९) धाइ । थन अघोष महाप्राण वर्ण थ अघोष अल्पप्राण वर्ण त जूगु दु । नःसिं (११०) तसकं नयेमाःम्ह वा नगुलु खः । चिकं तयाः इलय् म्वः मल्हूसा छ्यं न्ह्यतुइ । अथे छ्यं न्ह्यतुम्ह भोँतया साय्मियात न्हेतु (१११) धाल । न्हाय्पं मरूम्ह भ्वँतया साय्मियात न्हेपांमरू (११२) धाल ।
तसकं नये पित्याःम्हसित पित्याः (११३) धाइ । भतीचा चीधिकःम्ह मनूयात पुक्र्या धाइ । खँय्भासं चीधिकःम्ह मनूयात पुड्के धाइ । पुड्के खँग्वलय् –आ लितँसा तयाः पुड्क्या धाल । वहे पुड्क्या नं रकारय् हिलाः पुर्क्या जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुड्के–आ – पुड्कया – पुर्क्या [रकारीभवन] । पुलांगु जक खँ ल्हाइम्हसित पुलां (११४) धाइ । ख्वाः भतिचा आपाः यचुम्हसित नेवाःतय्सं भुयू धाइ । सामान्य स्वयाः पाक्क जुल कि वयात वँय् (११५) धाइ । थुकियात थिमिइ वाँय् (११६) धाइ । ख्वाः तुयू व मनू भतीचा स्वये जिल कि सँय् (११७) धायेगु चलन नेवाः समाजय् दु । सिस्याः (११८) सि स्याइम्ह मनूयात धाइ । छुं ज्या मरू, फोहरी, म्ह छम्ह सि थाःम्ह मनूयात सिस्याः धाइ ।

मध्यपुर थिमि भक्तपुर जिल्लाया नेवाः बाहुल्य छगू ऐतिहासिक नगर खः । उत्तर व पश्चिम दिशाय् मनोहरा व पूर्व व दक्षिण दिशाय् हनुमन्ते खुसिं सीमाना कःघानातःगु दु । थ्व नगरया पूर्व लागाय् ख्वप नगरपालिका व चाँगुनारायण नगरपालिका, पश्चिमय् यें महानगरपालिका, उत्तरय् कागेश्वरी मनोहरा नगरपालिका व दक्षिणय् सूर्यविनायक नगरपालिका व महालक्ष्मी नगरपालिका दु । विश्व मानचित्रय् मध्यपुर थिमि २७ड्ढ४०’ निसें २७ड्ढ४२’ उत्तरी अक्षांश व ८१ड्ढ२२’३०’’ निसें ८५ड्ढ२५’०’’ पूर्वी देशान्तर दुने समुन्द्री सतहं १३२६ मिटर च्वय् लाः । थ्व नगरपालिकां भक्तपुर जिल्लाया कूल भूभागया ९.६ प्रतिशत भूभाग कःघानातःगु दु । मध्यपुर थिमिया कूल क्षेत्रफल ११९ वर्ग कि.मि. दु । तत्कालिन बोडे, नगदेश, चपाच्व, बालकुमारी व दीव्येश्वरी गाविसयात मुंकाः वि.सं. २०५३ चैत्र १४ गते मध्यपुर थिमि नगरपालिका स्वंगु खः । वि.सं. २०६८ सालया जनगणनाकथं थन ३४,७३१ नेवाः जनसंख्या दु (ऋद्यक्, एयउगबितष्यल दथ ऋबकतभ÷ भ्तजलष्अ नचयगउक बलम क्भह, ल्एज्ऋ द्दण्द्दज्ञ, द्दण्द्दज्ञ) । थ्व नगरपालिकाया मूल बस्ती पूर्व व दक्षिणय् हनुमन्ते खुसि, उत्तर व पश्चिमय् मनोहरा खुसि, उत्तरपूर्व दिशाय् निलबाराही गाँखुतक वडा नं. १ निसें ९ तकया अध्ययन जूगु दु । मध्यपुर थिमि दुने यक्व हे जातजातिया बसोवास जुयाच्वंगु दु । थ्व थीथी जातया दुने नं थःगु कुल म्हसीकेत कुनांबिनां छ्यलाच्वंगु दु ।

कवं, ख्याः द्यः
अजिमा (४५९) नेवाः समाजया आदिम द्यः खः । अजिमा दुगु ननियात अजिमाननि धाइ । मानव आस्थाकथं थीथी द्यः पलिस्था याइ । द्यः वा देगः नापं स्वापू दुगु यक्व बिनां छुनातःगु दु ।
कांद्यः (४६०) कामदेवया व्युत्पादन खः । रतिरागया द्यः कामदेव धाइ । कामदेवया कामबाणं महाद्यःया तपस्या भंग जूगुलिं कामदेव भष्म जूगु बाखँ दु । निगु पुखुलिं च्वदेसय् वनेगु लँय् गाःहिति त्वालय् कामदेवया मूर्ति दु । कांद्यः बिनां दुपिं प्वबुइ च्वनी । थुकिया प्रक्रिया थथे दु – कामदेव – कामदेअ [व्यञ्जन लोपे] – कामद्यः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – कांद्यः [नासिकीकरणे] । मनू स्वयाः शक्तिशाली, अर्ध काल्पनिक जीवयात अलौकिककथं काइ ।
ख्याः (४६१) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेदे] – यकख [खकारीभवने] – यकखा [स्वरक्षये] – खयक [विपर्ये] – ख्यक [अक्षरलोपे] – ख्याः [दीर्घतो] – ख्या
[दीर्घता क्षये] ।
चन्द्यः (४६२) चन्देश्वरी द्यःया व्युत्पादन खनेदु । थुमि दिगद्यः ख्वपया सिद्धपुखू जूगुलिं थुपिं ख्वपं वःगु सिइदु । ख्वप चन्देश्वरी द्यःथाय्पाखें वयाः बोडे च्वनीपिं स्यस्यः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – चन्देश्वरीद्यः – चन्नेश्वरीद्यः [प्रगत समिभवने] – चन्नेसरीद्यः [श्रुति क्षये] – चन्नेसद्यः [रि क्षये] – चन्नेद्यः [स क्षये] – चन्द्यः [न लोपे] ।
देवल्हा (४६३) देवलाहतया व्युत्पादन खः । थुपिं द्यःया ल्हाः दुपिं स्यस्यःखलः धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – देवलाहात – देवल्हात [अक्षरलोपे] – देवल्हाः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – देवल्हा [दीर्घता क्षये] । थौंकन्हय् देवल्हा खलकं द्यांकमि (स्वयादिसँ; द्यांकःमि) वा न्यालभुस्या (६) च्वइ । द्यः (७) तस्कं हे ज्ञानीम्ह व भिंम्ह मनूयात नं धाइ ।
पामुद्यः (४६४) पाछैतरि खलःया पुलांगु बिनां खः । पामुद्यःया अर्थ पाउँद्यः जुइ । बोलिचालिया भासं पामुद्यः धाःसां च्वयेगु इलय् पंद्यः च्वयेगु याइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पामुद्यः – पामद्यः [स्वरक्षये] – पांद्यः [नासिकीकरणे] – पंद्यः [स्वर बृद्धिे] । पाछैतरि (४६५) या अर्थ स्यस्यःया छेँय् पिनातःगु पाछै तःमा जूगु खः । लिपा थुमिगु नां हिलाः पाछैतरि जूगु खः ।
बिसिंद्यः (४६६) बनेज्या याइपिं थिमिया स्यस्यःतय् भिंद्यः (४६७) खः । तिमी भिंद्यः व विसिद्यः धाइपिं निखलः स्यस्यः दु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भिमसेनद्यः – भिमसिनद्यः [स्वर बृद्धिे] – भिमसिंद्यः [नासिकीकरणे] – भिंसिंद्यः [नासिकीकरणे] -(क) भिंद्यः [दथुया पद लोप] (ख) बिसिंद्यः [अल्पप्राणिकरणे] । बिसिंद्यःया पूर्वरुप बिरसिंहदेव नं जुइफु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – बिरसिंहदेव – बिरसिंहद्यः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – बिरसिंद्यः [नासिकीकरणे] – बिसिंद्यः [र लोपे] । भिंद्यःयात भिंकीम्ह द्यः वा भिंम्ह द्यः नं धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भिंम्हद्यः – भिमद्यः [अल्पप्राणिकरणे] – भिंद्यः [नासिकीकरणे] । भाग्य (४६८) मनूया आस्था वा श्रद्धाया खँ खः । भाग्ययात द्यः नं धाइ ।
मंद्यः (४६९) बालकुमारी द्यः पुजा वंबलय् मंदतले पुजा यानाच्वनीम्ह जूगुलिं धाःगु धाइ । थुकिया मतलब मन व द्यः जानाः मनद्यः जुल । थुकिया आखः (माग्वः) लोप जुयाः मन्द्यः जुल । थ्व नं नासिकीकरण जुयाः मंद्यः जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मन – द्यः – मनद्यः – मन्द्यः [अक्षरलोपे] – मंद्यः [नासिकीकरणे] । थुपिं भुलांख्यलय् च्वनीपिं खः । महाद्यःपंमा (४७०) दथुत्वाः व कय्कूताँया दथुइ च्वंगु चीधंगु चुकया पःमाः खः ।
थ्व चुकय् चीग्वःगु महाद्यःया देगः छगः थापना
यानातःगु दु ।
लवंसिं (४७१) लसिंया व्युत्पादन खः । लसिं लाखेया मिजं जात खः । लँख्या (४७२) लँपनीम्ह ख्याःयात धाइ । थ्वयात भकुंग्वारा नं धाइ । लाखे (४७३) लसिंया मिजं स्वरूप स्यस्यः खः । थिमिइ लाखे बिनां साय्मिया नं दु । लाखे डाकसया व्युत्पादन खनेदु । द्यःया अःखः ग्यानापुम्ह अलौकिक प्राणी लाखे खः । थिमिइ थ्व स्यस्यः व साय्मि निखलःसिया नं बिनां खः (स्वयादिसँ; साय्मि लाखे) । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – डाकस – ह्राकस [ह्रकारीभवने] – राकस [रकारिभवने] – लाकस [लकारिभवने] – लाखस [महाप्राणिभवने] – लाखय् [अन्तिमवर्ण लोपे] – लाखे [य्काक्षरिकरणे]।
वासिंद्यः (४७४) वाःया छकः सेवा याइम्ह । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – वास्याद्यः – वासाद्यः [श्रुतिक्षये] – वासिंद्यः [स्वर वृद्धिे] ।

कूल
खत्री (४७५) बौ स्यस्यः मां खय्नी जुलकि खत्री धाइ । न्याकुजु (४७६) नेकूलिसे आदरार्थी –जु तँसा स्वानावःगु खनेदु । नियमय् च्वनीगु खुलयात न्याकूजु धाइ । थ्व खँग्वः थसिया नेकुंया सन्दर्भय् वर्ण जुइधुंकल । थन ख्वप भाषाया किचः लाःगुलिं न्याकु जुल । थुकिया प्रकृया थथे खनेदु – नेकुं – न्याकुं [श्रुतिकरणे] – न्याकुंजु [आदरार्थीकरणे] । कुनांबिनां खास यानाः खलः वा वंशजकथं हे वइगु जूसां बिनांया लिउने खलः वा वंश स्वानावःगु बिनां नं खनेदु (स्वयादिसँ; नेकुं) ।
की, झंगः, पशु
कसिध्वं (४७७) कःसिया लः वनीगु ध्वंयात धाइ । तर थिमिइ मेगु हे धापू थुकथं खनेदु – छन्हु बुं लिहां वःगु इलय् कू काये ल्वःमन । बुँइ वनाः कू काः वंबलय् कूयात दथुइ तयाः ध्वंत चाकःलिं च्वनाच्वन । थुवाः वनाः क्षमा फ्वनाः कू कयाहल । लिपा तुयुम्ह ध्वं छम्ह छेँय् थ्यंकः वल । ध्वं कःसि चाःहुलाः अनं हे लिहां वंगु जुयाः कसिध्वं जूवंगु धाइ ।
किलंनः (४७८) अन्न स्यस्यःया कुथि वा भकारीया अन्न किलं नःगु अवस्थायात धाल । किला (४७९) की लाइम्ह स्यस्यःयात धाइ । किसि (४८०) मनू तःधिकः जुयाः ल्ह्वंम्हसित धाइ । किसि खलयाः दाजुकिजा गोकर्णय् नं दु । गोकर्णय् किसिगाः धइगु छगू त्वाः दु । थ्वहे किसिगालं थिमिइ वःपिं जुयाः किसि जूपिं स्यस्यः जूगु अनुमान दु । सँक्वय् किसि तलेजुया पुजारी खः (स्वयादिसँ; सक्वया किसि)।
खिचाखि (४८१) किचकिच याइम्ह स्यस्यःयात धाइ । खिचाखि खलःयात बजिबंजाः (४८२) नं धाइ (स्वयादिसँ; बजिबंजाः) । गलु (४८३) गरूड खँग्वलं वःगु खनेदु । गरूडया ह्रकारीभवन जुयाः गरूह्र जुल । थ्व गरूह्र लकार जुयाः गरूल जुल । थुकिया अन्तिम वर्ण ल तनाः गरू जक ल्यन । गरूया लकार जुयाः गलु जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – गरुड – गरूह्र [ह्रकारीभवने] – गरूल [लकारीभवने] – गरू [अन्तिमपद लोपे] श्- गलु [लकारीभवने] ।
गोंगः (४८४) सुथ न्हापां हालीम्ह छेँय् लहिनातःम्ह मिजंम्ह झंगःयात धाइ । थिमिइ न्ह्यागु खँय् नं नायः जुइम्हसित धाइ । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; कुमा गोंगः) ।
चखुचां कूनः (४८५) खँग्वःलिसे बाखं स्वानाच्वंगु दु । स्यस्यःभाजु बुँइ ज्या सनाच्वंगु इलय् चखुँचा क्यंकः वंबलय् कू तन । अले चखुचां कू नः धाल । छुँ (४८६) चीधिकःम्ह प्राणी खः । थ्व न्ह्याथासं न्ह्यनी । थ्व पःमाःया मेगु बिनां खः (स्वयादिसँ, पःमाः) जगलु (४८७) गलु खँग्वलय् ज न्ह्यतँसा च्वनाः वःगु खनेदु । थ्व जया व्युत्पत्ति रामायणया बाखंलिसे स्वाइ । रावणं सीता हरण याःबलय् जतायु नांया गरूडं पनेत स्वःबलय् व झंगःयात रावणं पालाः वन । थ्व खँयात प्याखनय् जतायू जुयाः म्हितूम्ह मनूयात जगलु धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – जतायुगरुड – जतागरुड [यु लोपे] – जतगरुड [स्वर वृद्धिे] – जगरूह्र [त लोपे] – जगरूह्र [ह्रकारीभवने] – जगरूल [लकारीभवने] – जगरू [अन्तिमपद लोपे] – जगलु [लकारीभवने] ।
ज्यो (४८८) जम्बुक खँग्वलं वःगु खनेदु । ध्वंयात संस्कृतं जम्बुक धाइ । नेपालभाषां जम्बुकद्यः नं धाइ । थ्वहे जम्बुकद्यः ज्यो जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – जम्बुकद्या – जम्बूद्यो [न्हापांगु पदया अन्तिम वर्ण लोपे] – जम्द्यो [अन्तिम वर्ण क्षये] – जंद्यो [नासिकीकरणे] – जंज्यो [स्पघर्षीभवने] – ज्यो [परागत समीभवने] । झांगः (४८९) ख्वप भाषाया खँग्वः ख, थुकिया अर्थ झंगः खः । थुकिया अर्थ मखुगु खँल्हाइम्ह स्यस्यः खः । थ्व बिनां दुपिं थिमिया सुंगाः त्वालय् दु ।
धुँ (४९९) यात भगवतीया वाहनकथं काइ । धुँ छम्ह जंगलय् च्वनीम्ह हिंस्रक जनावर खः । थ्व स्यस्यः बिनां खः । ध्वं (५००) तसकं चंखम्ह पशु खः । बुँइ ज्या सनाच्वंम्ह किसानयात निलबाराही द्यः ध्वंया रुप कयाः गुँइ यंकाः निलबाराही प्याखं स्यनाहःगु धाइ । अथे जुयाः व किसानयात ध्वं धाःगु धाइ । आःतक नं ध्वंतय्गु छेँ निलबाराही गं प्याखं पिहांवइगु आखाः दनि । प्याखनय् भैलःदेवं क्वखाइगु कातिमाः नं ध्वं खलःयाके सुरक्षित दनि । थिमिया ध्वंत ख्वपं वःगु धाइ । थुमि न्हापा ख्वपया तलेजुइ हे दिगुद्यः हनीगु खः । छगू दँ जुजु सिबें न्हापा थुमिगु तिसा द्यःयात छाःगु जुयाच्वन । अथे जुयाः जुजुं निपी बुँ तयाः थुमि दिगुद्यः जस्तिक्व धाःगु थासय् स्थापना यानाबिल । थुपिं ख्वपं लेले भारदेउ वनाः लिपा थिमिइ च्वंवःगु धाइ । ध्वंत च्वनीगु वामुने त्वाःया गणेद्यःयात भादे इनाय् धाइ । भादे भारदेउया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भारदेउ श्र भारदे ृअन्तिम स्वर लोपे श्र भाःदे
ृर लोप, क्षतिपुरक दीर्घतो श्र भादे ृदीर्घता लोपे । थ्व द्यः बिस्काः जात्राय् जात्रा याःसां थुकिया पाः ध्वंखलकं जक हे फइ । हिञ्चो भैलःद्यः नापं थुमिगु बुँइ वा पिइगु इलय् ध्वनं लः तयाब्यूगु धाइ । उकिं ध्वंया बुँ
धाधां मनूया बिनां हे ध्वं जूगु दु । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः ।
बखुँ (५०१) खँग्वः छ्यं ल्हुकुल्हुकु संकीम्ह मनूयात उपमाकथं धाइ । थुपिं बोडेया स्यस्यःत खः। ब्यां (५०२) लः व जमिन निथासं च्वनीम्ह प्राणी खः । पर्यावरण सन्तुलनया निंतिं ब्यांया भूमिका यक्व खनेदु । ब्यां हाल कि वा वइ धैगु विश्वास दु । वा बाली दुपिं की नयाः मनूया सेवा याइ । उकिं गुन्हुपुन्हिबलय् ब्यांयात जा नकेगु परम्परा दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; कुमा ब्यां)। फा (५०३) फोहरीम्ह जनावर थुइकी । म्वः मल्हुइपिं स्यस्यःयात आः नं फा धाइ ।
भखि (५०४) भौचाया खि थें नवःम्ह स्यस्यः जुयाः धाःगु धाइ । छुं नं ज्या गोप्य रुपं याइपिंत नं भौचां खि तपू थें तपुइगु जुयाः भखि धाइ । भौचायात स्थानीय बोलीचालीं भः धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु –
भतिखि – भइखि [अन्तिम व्यञ्जन लोपे] – भौखि [पश्चकरणे] – भखि [एकस्वरीकरणे] । भतिं खें नः (५०५) खें खुयाः नःगु इलय् ज्वंगुलिं भतिं खें नः धाःगुलिं बिनां जुल । थ्व स्यस्यः बिनां खः ।
माकः (५०६) बिनां दुपिं थिमिइ यक्व थासय् दु । माकःत फुक्कं छगू मखु, दाजुकिजा नं मखु । थिमिं सिनामंगलयु च्वंवःपिनिगु धापूकथं उपिं कःमि खः । न्यातपोल देगः दयेकुगु इलय् गजू छुइत मेपिं ग्यानाच्वंगु इलय् नं खुरुखुरु खः गयाः थहां वंगुलिं माकः वं थें वन धकाः धाल । लिपा बिनां हे माकः जुल । थुमिगु न्हापाया बिनां कःमि (५०७) खः । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः (स्वयादिसँ; कुमाः माकः)। मोय् (५०८) मेय्या व्युत्पादन खनेदु । छुं ई न्ह्यःतक बोडेय् मे लहीपिं यक्व दु । मेयात मेस वा मेय् नं धाइ । थ्व स्यस्यः बिनां खः ।

गुथि, तिथि
बुदिंयात नालाः नां छुइगु पह नं छता खः । एकादशी खुन्हु बूम्ह मनूयात एकादशी (५०९), भिंद्वादशी खुन्हु बूम्ह मनूया नां भिंद्वादशी (५१०) धाल । साल्पा (५११) सलांपाया हिलावःगु रूप खनेदु । सलांपा गुथिया पाःब्व खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – सलांपा श्र सालंपा ृस्वरक्षये श्र सालपा ृनासिक्य ध्वनि क्षये श्र साल्पा ृमध्यस्वरक्षये ।

छेँ
अदुवा (५१२) या अर्थ द्वार मदुम्ह मनू वा छेँ जुइ । अदुवा शब्दया ब्युत्पत्ति अ (नकारवाची) – दुवार (द्वार) श्र दुवार ृव आगमे श्र दुवाल ृलकारीभवने श्र दुवाः ृक्षतिपुरक दीर्घतो श्र दुवा ृदीर्घताक्षये जूगु खः । अदुवा शब्दया मेगु अर्थ पालु जुइ । थ्व ल्याखं थुपिं पालुया कालबिल वा ज्याखँ याइपिं जुइफु । थुगु निगू मध्ये थुमिगु छेँनं निलबाराही गंप्याखं पिहां वइगु जुयाः अदुवाया अर्थ द्वार मदुगु जुइ । अदुवा खलःया पुलांगु बिनां सुकलाछी (५१३) खः। थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – सुकलाछी श्र सुकलासि ृसंघर्षोभवने । सुकुया अर्थ चीधंगु वा कय्कुंगु व लाछिया अर्थ चुक । थुकिया प्रायोगिक अर्थ चीधंगु चुक जुइ । थ्व सुकुलाछिया लिक्क आखा दु । थुकियात थिमिइ अःखा धाइ, थुकिया अर्थ संगीतया सामान तयेगु थाय्, संगीत व नृत्यया अभ्यास याइगु थाय् जुइ । थ्वहे आखाछेँया लिक्क च्वंगु चीधंगु चुक, सुकुलासि जुल । सुकुलासि खलःया छेँ वि.सं. २०१५/०१६ सालपाखे निलबाराही गं प्याखँया गं हिलाः निलबाराही द्यः विराजमान जूगु खः । अथे जुयाः थ्व छेँ पिहां वयेगु लुखा जक दुगु जुल, तर द्वार मदु । द्वार मदुगु जुयाः सुकुलासितय्गु बिनां हे अदुवा जुयावन । द्वार धइगु तःधंगु लुखा खः ।
उखा (५१४) खलः थिमिया निगू पुखूया नापं दु । पुखूया लिक्कया छेँ खाछेँ जुल, गुगु हिलाः उखा जुल । उकिया प्रक्रिया थथे जुइ – वखाछेँ – उखाछेँ [आक्षरीकरणे] – उखा [अन्तिमपद लोपे] । दबू प्याखनय् यक्व नसा ब्वयातःगु इलय् व नये कि थ्व नये धकाः इतिमिति कनाच्वंगु इलय् उखा (उका) धाःगु जुयाः उखा धाःगु नं धाइ । तर थुमिगु वस्तुस्थिति स्वयेबलय् कुनातःगु लः अर्थात पुखू लिक्कया छेँ जुयाः हे उखा जूवंगु दु ।
कुछेँ (५१५) कुनय् च्वंगु छेँयात धाइ । व छेँया मनूयात कुछेँ धाइ । कुछेँ खलःया स्यस्यःतय्गु न्हापाया बिनां फसि (५१६) खः । फसित भुलांख्यःया कुनय् च्वंगु छेँय् च्वंवंगु जुयाः कुछेँ जूगु खः । प्रजापति समुदाय दुने नं कुछेँ बिनां दु (स्वयादिसँ; कुमाः कुँछेँ) । उकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुमछेँ – कुंनछेँ [नासिकीकरणे] – कुछेँ [अननुनासिकीकरणे]।
कोछेँ (५१७) या अर्थ क्वःने वा क्वय् च्वंगु छेँ जुइ । थन च्वंम्ह मनूया नां कोछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – क्वय्छेँ – क्वछेँ [मध्यस्वर लोपे] – को/क्व [अन्तिम पद लोपे] । क्व (५१८) दिशा थुइकीगु खँग्वः खः । थुकिया अर्त क्वय्या छेँया मनू खः ।
खाछेँ (५१९) अर्थ पुखू लिक्क च्वंगु छेँ खः । थन च्वंम्ह मनूयात खाछेँ नां छुनाबिल । थ्व खारछेँ खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया व्युत्पति थथे खनेदु – खारछेँ – खालछेँ [लकारीभवने] – खाःछेँ [क्षतिपूरक दीर्घतो] – खाछेँ [दीर्घता क्षये] ।
गःछेँ (५२०) गढछेँ खँग्वलं वःगु खनेदु । अन च्वंम्ह मनूयात गःछेँ नां छुनाबिल । पुलांगु बस्ती सुरक्षाया दृष्टिकोणं गढ स्थापना याना तइ । थ्वहे गढ नापं च्वंगु छेँ गढ खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– गढछेँ – गह्रछेँ [ह्रकारीभवने] – गरछेँ [रकारीभवने] – गलछेँ [लकारीभवने] – गःछेँ [क्षतिपूरक दीर्घतो] । थुमिगु पुलांगु बिनां तःमिदेवा खः (स्वयादिसँ, तःमिदेवा)।
गःसि (५२१) गःया सिथय् च्वनीपिंत धाइ । गःया अर्थ बस्ती खः । थुकिया मेगु अर्थ जंगल नं खः । गुँ तःधंगु जंगल खःसा गः चीधंगु जंगल । न्हापा शौच यायेत खुल्ला क्षेत्रय् वनेमाःगु जुयाः गलय् वनेगु धाइ ।
चपल्छेँ (५२२) सार्वजनिक सतः वा चपालय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थुकिया पुलांगु रूप चपाड खः । चपाड खँग्वःया रुप हिलाः चपाल जुल । थुकी छेँ तँसा च्वनाः चपालछेँ जुल । चपालछेँया न्हापांगु खँग्वःया लिउनेया वर्ण तनाः चपाल्छेँ जूगु खनेदु । थुकियात गुथिछेँ नं धाइ । अन च्वनीम्ह मनूयात चपल्छेँ धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चपाड – चपाह्र [ह्रकारीभवने] – चपार [रकारीभवने] – चपाल [लकारीभवने] – चपाल– छेँ – चपालछेँ – चपाल्छेँ [आदिपदान्त वर्ण लोपे] जूगु खः ।
छेँकाः (५२३) धैगु छेँ काःम्ह वा कानाच्वंगु छेँ खः । थुज्वःगु छेँय् च्वनीम्ह मनू छेँकाः जुइ । छ्वासो (५२४) छ्वासलिक छेँ दुपिंत धाइ । छ्वास खँग्वलय् स्वर वृद्धि जुयाः थिमिइ छ्वासो धाइ । नेवाः बस्तीइ थाय् स्वयाः छ्वास तइ । कवि केदारमान व्यथितया कथं थ्व स्थानीय पञ्जिकाधिकारी खः । मचा बुसांनिसें मसितलेया सूचना बियाच्वनी । छ्वास त्वाःया रक्षककथं दनाच्वनी । थिमिया तछु त्वालय् गणेद्यः नापं छगू छ्वासो दु । फःसि (५२५) बिनांयापिं थ्व छ्वास कुनय् च्वंवंगु जुयाः छ्वासो जूगु खः । थुमिसं थौंकन्हय् थःगु बिनां फःसि हे च्वइ ।
तःखाछेँ (५२६) तःखागु छेँय् च्वनीम्ह जुयाः धाल । नेपालभाषाया तवर्ण (त, थ, द, ध)या अर्थ बृहत वा तःधंगु जुइ । तःरालिबि (५२७) तधंलिबिइ च्वनीपिनि बिनां खः । छेँया लिउनेच्वंगु चुकयात लिबि धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – तःधंगु लिबि – तःधंलिबि [समासे] – तःधांलिबि [स्वरक्षये] – तःरांलिबि [रकारीभवने] ।
तुँछेँ (५२८) छेँ लिक्क तुं दुगु छेँयात धाइ । लःया स्रोतमध्ये तुँथि नं छगू खः । तुँ सार्वजनिकरुपं दुसां गनंगनं छेँ लिक्क दइ । छेँ लिक्क तुं दुगु कारणं थुमिगु बिनां तुँछेँ जूवंगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे दु – तुँथिछेँ – तुँछेँ [आदिपदान्त लोप, दीर्घतो] – तुँछेँ [दीर्घता क्षये] – तुछेँ [अननुनासिकीकरणे] ।
ध्वंगः (५२९) प्याखनय्‌ च्वंगु इलय् धुँ गःगु जुयाः खः धाइ । थिमि ताँच्वय् पाखाचाय् ध्वंगःतय्गु छेँ दु । ध्वं च्वनीगु गः थें च्वंगु थासय् छेँ दुगु जुयाः ध्वंगः धाःगु खः । छेँ भुतूया लः पिहां वनीगु प्वाःयात ध्वंप्वाः धायेगु चलन दु । थुपिं च्वनीगु छेँय् लः वनीगु थाय् वा ध्वं च्वनीगु गः थे च्वं । ध्वाकासि (५३०) ध्वाका लिक्क च्वनीपिंत धाइ । पुलांगु बस्ती दुहां वनेगु थासय् ध्वाखा दइ । ध्याक्व (५३१) ध्याक्वया छेँ जुयाः ध्याक्वछेँ जुल । ध्याक्वया दुवाः जूगुलिं ध्याक्वदुवा (५३२) जुल । ध्याक्व पाखें हे ध्याक्वय् (५३३), ध्याकोचा (५३४) जूगु खनेदु ।
न्हूछेँ (५३५) न्हूगू छेँ दनाः च्वंवंम्हसित धाइ । न्हूगुयात संस्कृतं नव धाइ । थ्व न्हूगु छेँ जुयाः नवछेँ (५३६) जुइ । नवछेँयात नवाःछेँ नं धाइ । थुमि छेँय् मिश्री दयेकीगु जुयाः नवाःछेँ धाःगु नं धाइ ।
पुखुतः(५३७) वा पुखूतले पाखाचाय् च्वनीपिं जुयाः धाःगु खः । थु वामुने त्वालय् छगू पुखू दु । थुमिगु खास बिनां बुवः (५३८) खः । लाछी (५३९) रथ वनीगु लँ दुगु थाय्यात धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– रथ्यामार्ग – लथ्यामार्ग [लकारीभवने] – लछ्यामार्ग [सप्पघर्षिभवने] -लाछीयामार्ग [आ आगमे] – लाछीमार्ग [श्रुतिलोपे] – लाछी [अन्तिम पद लोपे] । साःछेँ (५४०) साः लिक्क दुगु छेँयात धाइ । अन च्वनीम्ह मनूयात साःछेँ हे धाइ ।
हःपाछेँ (५४१) वा न्हेपंछेँ लँय् पनाच्वंगु छेँया मनूयात न्हेपंछेँ हे धाइ । थिमि ख्वपभाय्या लागाय् लाःगुलिं थन न्हेपनाछेँ या हेपनाछेँ जक जुइ । थ्व ख्वप भाय्या विशेषता खः । थन ध्वनिविज्ञानया प्यंगू नियम छक्वलं वःगु खनेदु । (क) न्हापां न्हासंथ्वः सः तन (Deletion of Nasal sound) । (ख) अनंलि क्षतिपुरक नासिक्य सः वल (Compensatory Nasalization) । (ग) अनंलि अभेदीकरण (Vowel Neutralization) जुल । (घ) अनंलि छगू स्वयां आपाः अर्थ पिदन (Polysemy) ।
हेपनाछेँ नासिकीकरण जुयाः हेपांछेँ जुइ । अनंलि स्वर कुहां वयाः (स्वरक्षय) हपाछेँ जुल । थन ह महाप्राण वर्णय् हानं दीर्घ जुयाः हःपाछेँ जुल । थ्व खँग्वः यलय् जूसा थुकिया अर्थ हःपा बीगु छेँ थुइकी । थन ख्वपभाय्या विशेषता लुमंकेमाः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – न्हेपनाछेँ – न्हेपांछेँ [नासिकीकरणे] – हपाःछेँ [नासिक्य स्वर लोप, स्वरक्षय, क्षतिपूरक दीर्घतो] –
हःपाछेँ [विपर्यासे] ।

ज्वलं
मनूयात ज्या सनेत माःगु हलंज्वलंया आधारय् नं कुनांबिनां च्वंगु खनेदु । थ्व ज्वलं संकीगु वा बीगु ल्याखं नां छूगु खनेदु । कासि (५४२) धैगु कसि वा पेटी कन्तुर खः । थ्व कसि ख्वपया लागाय् वनाः कासि जूगु खनेदु । नेवाःतय्सं दकले आपाः छ्यलीगु मरिकसि खः । मरिकसि ज्वनीम्ह मनूयात कासि धाःगु खनेदु । कैति (५४३) कःति खः । कःति ज्वनीम्ह सिँकःमियात कैति धाइ । कौरी (५४४) धैगु कौ खः । कौ दुम्ह मनूयात कौरी धाइ । कोले (५४५) कुलि खः, थुकिया ज्या दायेगु खः । थथे कुलि ज्वनाः दाइम्ह खः । खमु (५४६) सामान तयाः कुबिया जुइगु ज्वलं खः । खमु मदयेकं नेवाः बुँज्या जुइ हे मखु । उकिं थुकिया नां हे खमु जुल । खुतिखाता (५४७) धैगु कुथिइ खाता दुम्ह वा खाताया तुति खः । गजू (५४८) देगः वा छेँय् दकले च्वय् छुइगु ज्वलं वा तिसा खः । थथे गजू छुइम्ह मनूयात गजू धाइ ।
चाँसि (५४९) चँसि खः । थ्व चँगुया जंगलय् दइगु सिँ खः । थन थिमिं वःपिं मनूतय्गु बिनां चाँसि जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चँसिँ – चँसि [नासिक्य लोपे] – चाँसि [स्वरक्षये] । च्वामु (५५०) धैगु च्वाम्वः खः । च्वाम्वः गायेकीम्ह मनू च्वामु खः ।
तःगःखोला (५५१) धैगु तग्वःगु थ्वँ तयेगु थल खः । थथे तग्वःगु थलय् थ्वँ त्वनीम्ह मनू तःगःखोला जुल । तिकाः (५५२) अर्थ मांकाया द्यःने च्वनीगु का खः । थ्व मूल धन जुइ । तुलु (५५३) धैगु ताल्जु खः । थथे ताल्जु दुम्ह मनू तुलु खः । थुकियात खय्भासं तुलो धाइ । त्वाका (५५४) धैगु त्वाकः खः । त्वाकः थुवाःयात त्वाका धाइ ।
दाः (५५५) दह वा दुया हिलावःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया स्वथिकं जुइफु – (क) दह – दं [नासिकीकरणे] – दां [स्वरक्षये] – दाः [दीर्घीकरणे] । (ख) दव – दअ [अघोषीकरणे] – दु [स्वरवृद्धिे] । (ग) दव – दअ [अघोषीकरणे] – दः [क्षतिपूरक दीर्घतो] । (क) या अर्थ दह दुथाय् च्वंम्ह मनू जुइ । (ख) पुलांगु नेपालभाषाया योजिका खः । थुकिया हिलावंगु थौंया रूप खः । (ग) पुलांगु नेपालभाषां थौंया ख्वपभाषाया रूप खः ।
पाँ (५५६) पँया ख्वपभाषाया रूप खः । थुकिया अर्थ पँचिनातःगु (चाङ) जुइ । सामान छेँय् पचिनातःगु छुं वस्तु थुइकीगु नां हे बिनां च्वंगु खनेदु । पात्या (५५७) पँत्याकया व्युत्पादन खनेदु । पँ पाँ, त्याक त्याः, त्याः त्या जुल । थुकिया अर्थ पँत्याः जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पँत्याक – पँत्याः [अन्तिम वर्ण क्षये] – पाँत्याः [स्वरक्षये] – पात्याः [अननुनासिकीकरणे] – पात्या [दीर्घता क्षये] । पिला (५५८) धैगु बाकसा खः । थथे पिला दुम्हेसित पिला धाल । सिजः (५५९) धातु दुम्हेसित सिजः धाल ।

ज्या
जातया व्यवस्था हे मनूया पेशा व सीपया आधारय् जूगु खनेदु । थुकिं छखे पेशाया सुरक्षा जुलसा जातकर्म वा कुनांबिनां नं स्थापित जुल । छगू हे बिनां ई बिनावंलिसे यक्व दयावःगु खः। कःमुया (५६०) अर्थ कः मुनीम्ह वा कःमि मुनीम्ह जुइ । कर्माचार्य (५६१) लाय्कू दुनेया वा विविध धार्मिक पुजा साधना याइम्ह मनूयात धाइ । थुमित नेपालभाषां आचा वा चाजु नं धाइ (स्वयादिसँ; आचाजु) ।
कसः (५६२) यात कायस्थ (५६३) धाइ । वया ज्या भ्वं च्वयेगु खः । कायस्थयात कसः नं धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कायस्थ – कायस्त [अल्पप्राणीकरणे] – कयस्त [स्वरक्षये] – कस्त [श्रुतिक्षये] – कसः [अन्तिमवर्ण लोप, दीर्घतो] – कस [दीर्घता क्षये] ।
घःवाः (५६४) घतय् च्वनीपिं घः पिवाः वा घःथुवाःयात धाइ । न्हापा यक्व जाकि, कःनि वा छ्व क्यलेमाल कि लःघतय् यंकी । थ्व घतपाल खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – घटपाल – घटवाल [श्रुतिकरणे] – घःवाल [आदिपदया अन्तिम वर्ण लोपे] – घःवाः [अन्तिमवर्ण क्षये] । घँसिला (५६५) घाँय्या ज्या याइपिं खनेदु ।
जोशी (५६६) ज्योतिषिया व्युत्पादन खः । नक्षत्र आदिया हिसाबं गणना यानाः जातः च्वये, ब्वने याइम्ह मनू जोशी खः । थुकिया प्रक्रिया थथे दु – ज्यौतिषि -ज्योतिषि [य्काक्षरीकरणे] – ज्योतषि [स्वरक्षये] – ज्योत्षि [अक्षर क्षये] – ज्योशि [मध्यवर्ण लोपे] – जोशि [श्रुतिक्षये] ।
दकःमि (५६७) अंगः दनीपिंत धाइ । दुवाः (५६८) स्यस्यः समाजय् द्वारेयात धाइ । द्वारे (५६९) यात दुवाः धाइ । देलं (५७०) या अर्थ द्यःया लं खः । थुपि द्यःया लंया ज्या याइपिं खनेदु । द्यांकःमि (५७१) द्यां दयेकीम्हसित धाइ ।
पःमा (५७२) लाय्कूया फुकं विधिविधान, व्यवस्था संचालन याइम्हेसित धाइ । नायोपःमा (५७३) थिमि लाय्कू संचालन याइपिं प्यम्ह पःमां मध्ये मुख्य पःमायात धाइ । पःमां वा नायोपःमाः छुँ खलः चाँगुनारायणया भण्डारी वा भँडेल खः धाइ । चाँगुनारायणया भण्डारी भँडेल (स्वयादिसँ, चांगुभँडेल) जूगु धाइ । लिच्छविकालिन शासनकालया आधारस्तम्भ चाँगु खः । चाँगुपाखें हे बिस्तारं नेपाः गालय् बस्ती विकास जूगु खःला धइथें च्वं । मध्यपुर थिमिया निगू महत्वपूर्ण थाय् थिमि व बोडे खः । थ्व निगू थासय् नं शासन यायेत चाँगुपाखें हे वःगु खनेदु । बोडेया लाछी त्वालय् च्वंपिं था व थिमि लाय्कूया पंमाः चाँगुं वःगु खनेदु । थुमि दिगुद्यः चाँगुया छिन्नमस्ता खः । थुमित छुं व सिनखों (स्वयादिसँ; छुँ, सिन्हखों) नं धाइ ।
फाकु (५७४) तलेजुं शुरु जुइगु जात्राया झोलय् जमिनय् क्वस्वकाः छगू ताःहाकःगु बाजं पुइपिंत धाइ । बालाय् (५७५) बल्चाय् च्वनीपिंत धाइ । थ्व बल्चा बुँज्या यायेत बुँइ दयेका तइ ।
भँडेल (५७६) चांगुनारायणं वःम्ह भण्डारी धाइ । भडेल चाँगुनारायण द्यःयाथाय् फुकं रेखदेख यायेगु व भण्डारीया रुपय् स्वइपिं खः । थ्व हे भडेल थिमिइ वयाच्वंगु जुयाः थुमित चाँगुभडेल (५७७) धाइ । भडेल थें हे मेगु देगःया भण्डारय् स्वइपिंत भण्डारी (५७८) धाइ । भण्डारी भनेल थथे खनेदु – भण्डारी – भण्डाली [लकारीभवने] – भंडाली [नासिकीकरणे] – भंडाल [स्वरक्षये] – भंडेल [स्वर वृद्धिे] । भण्डारी जूगुलिं धुकूछुँ (५७९) नं धाइ । भडेल थन वयाः छुँ जूगु खनेदु । छुँयात गणेद्यःया वाहनकथं नं काइ । भालिंदुवाः (५८०) लाय्कू दुने माःगु फुकं व्यवस्थापन याइम्ह मनूयात धाइ ।
सिन्हखों (५८१) वा सिन्हखुं (५८३) द्यःयात विशेषतः बिस्काः जात्राय् माःगु सिन्हः दयेकीपिंत धाइ । थ्व उद्योग छेँजःत जक च्वनाः नं यानाच्वंगु खनेदु । पुर्खौली पेशा छगू उद्योगकथं न्ह्यानावःगु खनेदु । आःतक नं बिस्काः जात्राबलय् भुलाँखेलय् सिन्हखोंतय्गु छेँय् भुइसिन्हः फः वनी । सुवाः (५८४) भुतुलिइ नसा ताःलाकीम्ह मनूयात धाइ ।

थाय्
छगू थासं मेगु थासय् थीथी कारणं बाय् हिलाच्वनी । न्हूगु थासय् च्वं वनेधुंकाः मनूया नां स्वयाः नं कूल थाय्या नांकथं म्हसीका च्वनी । ख्वपं वंम्ह खपे (५८५) । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– ख्वप–य् श्र ख्वपे श्र खपे ृअश्रुतिकरणे । नेपालभाषाय् थाय् थुइकीगु तँसा –य् खः । थन ख्वप अकारान्त जूगुलिं लितँसा –य् काल ।
च्वबाः (५८६) च्वबहार थाय्या नामं जुल । च्वबहार खँग्वः च्वबाः जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – च्वबहार – च्वबहाः [अन्तिमवर्ण लोपे] – च्वबआः [अल्पप्राणिकरणे] – च्वबाः [क्षतिपूरक दीर्घतो] ।
तोखा (५८७) तोखाया चाकु मीम्ह मनू खः । तोखां थिमिइ बाय् हिलावःम्ह मनूयात तोखा धाल थाय्लिसे मनूया पुलांगु रूप –मि स्वाइ । उकिं दिगु – मि श्र दिगुमि (५८८) जुल । दिगुमिया अर्थ देगूया गुथियार खनेदु । नोको (५८९) नक्वाः (नुवाकोट) या मनू खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – नक्वाः – नोक्वाः [स्वरवृद्धिे] – नोक्वो [स्वर वृद्धिे] – नोको [अश्रुतिकरणे] ।
बोदे (५९०) बोदेलिसे –य् स्वानावःगु खः । य्कारान्त खँग्वलय् – य् लितँसा च्वनाः दीर्घ एः जुल । ब्यासी (५९१) ब्यासि खँग्वलय् –इ तँसा च्वनाः व्यासी जुइ । इकारान्त व उकारान्त खँग्वःलिसे –इ तँसा वइ । भांगु (५९२) बोदेया महालक्ष्मी लिक्क लाःगु भांगुया मनूयात धाइ ।
यमा (५९३) येँयाम्ह मनूयात धाल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुल– यँयाम्हा – यआम्हा [अश्रुतिकरणे] – याम्हा [गुणसन्धिे] – यामा [अघोषिकरणे] – यमा [स्वरवृद्धिे]। यलाय् (५९४) यलया मनूयात धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यल–य् – यलय् – यलाय् [स्वरक्षये] ।

दामकाम
आर्थिक अवस्थाया उपजं नं बिनां जूगु दु । थुकिं विशेष यानाः आर्थिक सम्पन्नताया आधारय् बिनां जूवंगु खनेदु । तःमिदेवा (५९५) खलःया मेगु बिनां गःछेँ खः (स्वैदिसँ; गःछेँ) । तःमिदेवाया अर्थ तप्वाःगु मत जुइ । अथवा तःमिम्ह दुवालं च्याकूगु तप्वाःगु मत जुइफु । दानपति (५९६) मन छ्वःम्ह मनूयात धाइ । म्हो (५९७) दां म्हो जक दुम्ह मनूयात धाइ । लवंसिं (५९८) लवः यक्व नइम्हेसित धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवःसिं – लवंसि [नासिकीकरणे]। लारन्ला (५९९) खलः थिमिइ स्यस्यः दुगु खलःया दाजुकिजा धाइ । लारन्ला लारवन्ला खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – लारवनला – लारवन्ला [अक्षरक्षये] – लारवंला [नासिक्य लोपे] – लारन्ला [श्रुतिक्षये] । साहु (६००) दां दुम्हेसित व पसःथुवाः स्यस्यःयात धाइ । थिमिइ थ्व बिनां कुमाःया नं दु (स्वयादिसँ; साहु कुमाः) ।

नसा
आमनः (६०१) अं मनःम्हसित धाइ । अंयात ख्वप भाषाय् आं धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– अंमनः श्र आंमनः ृस्वर वृद्धिे श्र आमनः ृअननुनासिकीकरणे । थुकी म दथुया नकारात्मक तँसा खः ।
क्वय्नः (६०२) या सामान्य अर्थ क्वँय् नइम्ह जुइ । थिमिया वस्तुस्थितिकथं थ्व ज्वःलाःगु खने मदु । थ्व खँग्वः कोइनाया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया अर्थ क्वय् च्वंम्ह इनाय् द्यः जुइ । इनाय् खँग्वः विनायकया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – विनायक – विनाय [अन्तिम वर्ण क्षये] – इनाय [अश्रुतिकरणे] – इनाय् [अश्रुतिकरणे] – इनाः [क्षतिपुरक] दीर्घतो । थ्व इनाः खँग्वलय् को– न्हेतँसा च्वनाः कोइनाः जुल । कोइनाः खँग्वलय् स्वरक्षय जुयाः कोय्नः जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– को – इनाः – कोइनाः – कोइनः [स्वरक्षये] – कोय्नः [स्वरक्षये] । कोय्नः खलःया स्वापू थिमिया बालकुमारी द्यःया जलगाःलिसे खनेदु । बालकुमारीया जलगाःया खुया यंकूगुलिं उकी न्हूगु कपं (कलश) छाःगु खनेदु । च्वदेया मनू खः । थ्व थाय् च्वदेया क्वय् लाःगु गनेद्यः खः । उकिं थुकियात कोइनाः धाइ, उकिं हे क्वय्नः जूगु खनेदु । क्वय्नः लुँभुइ नं दु (स्वयादिसँ, लुँभुया क्वय्नः) ।
खें (६०३) नेवाः नसाया छगू प्रमुख तत्व खः । सगंनिसें भ्वजय् खें माः । न्हापा खें मीम्ह थिमिया स्यस्यः खेंबंजाः (६०४) खः । लिपा बंजाः सुनाः खें जक जूवन । खेँचय् खोला तँसा तनाः खेंखोला (६०५) धाइ । यलय् खें कुनां दुपिं स्यस्यः दु । गोजा (६०६) अमे तयाः पुजा वनीबलय् माः । गोजाया आसनकथं पोजा नं तइ । द्यः पुजा यानाः साधना याइबलय् गोजाय् द्यःया बास जुइ धैगु विश्वास थिमिया स्यस्यःतय् दु ।
चाकबजि (६०७) थिमिया स्यस्यः बिनां खः । थिमिया तिगिंबजि तसकं लोकंह्वाः । तिगनीइ च्वंपिंसं दयेकीगु बजि जुयाः तिगिंबजि धाःगु खः । तिगिंबजि नापनापं मेगु बजि नं थिमिइ दु धइगु नेवाः बिनांपाखें सीदु । चाकलाःगु बजि जुयाः चाकबजि धाःगु खः ला वा चाकुबजिया चाकबजि नं जूगु जुइफु ।
जामनः (६०८) जा मनइम्ह मनूयात धाइ । थिमि इकुदोल, दथुटोल व बाहाखा बजारय् जामनः खलः दुसां थुपिं दाजुकिजा खः÷मखु सीमदु । इकुदोलया जामनःत न्हापा बारुदखानाय् बारुद दयेकः वनीगु जुयाः उकिया बिष ल्हातय् ल्यनाच्वनी धकाः जा मनसे मरि नःगु जुयाः जामनः धाःगु धाइ । थ्व म्हसीका ल्यहेंपू । थुपिं थिमिइ यँयाः पुन्हिबलय् मे प्वाः खनीगु जात्राया गुरु खः । थिमिया आराध्यदेवी बालकुमारीया उद्गमस्थलया रुप कयातःगु बनदेवी (चीपगः) या पुजारी नं खः । थन पुजा मयाःतले जा नइ मखु । उकिं थुमिगु नां जामनः बिनां जूवंगु खनेदु । थ्व सांस्कृतिक म्हसीका यक्व वस्तुनिष्ठ खनेदु ।
तःसि (६०९) तःजिगु सि खः । सिसाबुसायात सि धाइ । स्वन्तिबलय् लक्ष्मीपुजा यायेत, म्हपुजा व किजापुजा यायेत तःसि मदयेक मगाः । थुकी यक्व पु दइगुलिं थुकियात सहस्रवीजदल नं धाइ । नेवाः मिसामस्त इहि मुनीबलय् बीगु सि ब्याः (बेल) यात नं सहस्रवीजदल धाइ । थ्व सिया ज्या याइपिं स्यस्यःतय्त तःसि नामं सःती ।
दै (६१०) दहिया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया अर्थ धौया ज्या याइम्ह खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – दहि – दइ [अघोषीकरणे] – दै [द्वीस्वरीकरणे] । धौबजि (६११) थिमिया तछुत्वालय् च्वनीपिं स्यस्यः खः । मचा प्वाथय् दुबलय् याइगु पुसवन्त संस्कारंनिसें बुदिं वा मेमेगु संस्कारय् धौबजि इनेगु साँस्कृतिक महत्व दु । थ्व बिनां बोडे, नःब व सक्वतक नं खनेदु (स्वयादिसँ, सक्वया धौबजि)।
पाछैतरि (६१२) खलःयात थिमिया पामुद्यः (स्वयादिसँ, पामुद्यः) स्यस्यःयात धाइ । चिनिया खँग्वः पे–त्साइया व्युत्पादन पाछै खः (सौरभ, वि.सं. २०७३, पृ. २२१) । थिमिया ल्हावादो धैगु थासय् पाछै ह्वःगु इलय् फाकं थें ततःहः दुगु पाछै वःगुलिं पाछैतःधि जूगु खः । थ्व खँग्वः ह्रकारीभवन जुयाः पाछैतःह्रि, अले रकारिभवन जुयाः पाछैतःरि जूगु खनेदु । थुकी नं दीर्घता क्षय जुयाः पाछैतरि जुइ । थुकिया सुत्र थथे जुइ – पाछैतःधि – पाछैतःह्रि [ह्रकारिभवने] – पाछैतःरि [रकारीभवने] – पाछैतरि [दीर्घता क्षये] ।
फसि (६१३) नेवाः भ्वजय् माःगु छता क्वाः खः । बजि नयेत अःपुकीगु व पाचन प्रणालीयात नं अःपुकीगु जुयाः भ्वजय् फसि तइ । फसियात हे खय्पि चय्पि
दयेकी । थुपिं पतासिक्व त्वालय् व तछु त्वालय् आपाः दु । तछुत्वाःया छ्वासः लिक्क च्वंगु जुयाः थुमित छ्वासो नं धाइ (स्वयादिसँ; छ्वासो) । थुपिं भुलांखेलया कुनय्च्वंगु छेँ च्वं वंगुलिं उमित कुंछेँ नं धाइ (स्वयादिसँ; कुंछेँ) ।
फाकं (६१४) धैगु फकं खः । सकिया मायात फकं धाइ । फकंया अकार ख्वप भाषाय् आकार जुयाः फाकं जुइ । तुकं, म्हुकं, न्हाकं, बाकं थें फाकं नं छगू वाउँचा खः । थ्व फाया वाउँचा वा फायात यःगु कं जुयाः फाकं जूगु खनेदु । उकिं नेवाः खँभाय् दु कि ‘सकि नःम्ह फा थें पल्के थुल ।’ फाकं बिनां दुपिं स्यस्यः खलः सुंगा त्वालय् च्वनी ।
प्याथः (६१५) भ्वाथःगु लायात धाइ । न्हापा काः (६१६) बिनां दुम्ह स्यस्यलं निम्ह ब्याहा यानातःगु जुयाच्वन । छम्ह स्यस्यः, मेम्ह कुमाः । कुमाःनीया सन्तानयात प्याथः धाल (स्वयादिसँ; कुमाःप्याथः) । व इलय् खुं दुःख ब्यूगु इलय् प्याथःयात लँ लिक्क लाःगु पिनेया छेँ काल । अले स्यस्यःयात दुनेया छेँ काल । काः व प्याथः च्वनाच्वंगु स्वयेबलय् थ्व खँ पाय्छि खनेदु । थुपिं दिगुत्वालय् च्वनी । दिगुत्वाःया दिगुद्यः विशेषतः थिमिया स्यस्यःतय्गु खः । थन कुमाः खलःया प्याथः व शंखद्यः (६१७) निखलःया नं दिगुद्यः हनी । थुकथं थुपिं स्यस्यःया मचा धैगु सीदु ।
माय्केँ (६१८) संस्कृतया मासकेँया अनुवाद थें च्वंसां थ्व मास्केया परिवर्तित रूप खनेदु (स्वयादिसँ मास्केँ)। थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – मासकेँ – मास्केँ [अक्षर क्षये] – माय्केँ [व्यञ्जन क्षय] । थिमि भुलांखेलं कस्मातुंथि वनेगु ननियात माय्केँ ननी धाइ । येँया मास्के हे थिमिइ वःगु धाइ । विजेश्वरी दिगुद्यः पुजा याइपिं बोडेया खमु, चाँसि, तःमि खलः आदि नं मास्के वा माय्केँ खः । म्हारि (६१९) मरिया पुलां नेवाःभासं धाइगु खँग्वः खः । मरि छुनाः मीपिं स्यस्यःया म्हारी बिनां जुल ।
हाम्वः (६२०) यात संस्कृत भासं तील धाइ । तील तिसिनाः पिहां वइगु चिकंयात तैल धाइ । थ्व हाम्वः, घ्यः, तछ्वलिसे ल्वाकछ्यानाः चरू दयेकाः होम याइ । श्राद्धया पीण्डय् हाम्वः हाऽ यानाः ज्याइ । थुकथं थ्व पवित्र अन्न दुपिं स्यस्यःयात हाम्वः धाल । मेगु धापूकथं थिमि लाय्कूया भालिंदुवाः जुयाः धाः वनीपिं जुयाः हाम्वः धाःगु जुइमाः । थौं नं मसःतूसां वइम्ह पाहांयात हाय्म्वः पाहां धाइ । दोलखा नेवाः भासं हाय् धैगु ‘धाये’ खः । न्हापा न्हापा भ्वय्पौ मदुबलय् भ्वय् धाः वनीम्ह मनूयात हाम्वःसि धाइ । हाम्वःसि जेलाः हाम्वः, अनं हाम्वः जुल । मचा यक्व ख्वल कि हाम्वःद्यः पुजा याकीगु प्रचलन दु । हाम्वःद्यःपाखें हे हाम्वः जूगु जुइफु । हाम्वःद्यः हनुमानद्यःया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – हनुमान – हलुमान [पार्श्चिचकीकरणे] – हल्मान [स्वर पश्चकरणे] – हमान [ल क्षये] – हमां [नासिकीकरणे] – हमों [स्वरवृद्धिे] – हाम्वः [स्वरक्षये] – हाम्वः [नासिक्य लोपे] । हाम्वःलिसे द्यः स्वानाः हाम्वःद्यः जुल ।

नां
मनूया नां दनाः वा थीथी कारणं बिनां जूगु खनेदु । थुज्वःगु प्रक्रियायात प्रवर धाइ । उच्चारण याइबलय् आखः लोप जुइगु वा त्वःफीगुलिं ताःहाकःगु नां चीहाः जुयाः बिनां जुइ । किरसिं (६२१) कृष्णसिंहया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कृष्णसिंह – कृष्णसिं [नासिकीकरणे] – कृणसिं [मूर्धाक्षये] – किरिनसिं [इ आगमे] – किरिंसिं [नासिकीकरणे] – किरसिं [स्वरक्षय] । थ्व थिमि स्यस्यःया बिनां खः ।
चन्छिकः (६२२) चण्डी व शंकरया मंकाः नामं वःगु स्यस्यः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – चण्डी – शंकर श्- चण्डीशंकर – चन्जिशंकर [स्पघर्षिकरणे] – चन्छिशंकर [अघोषिकरणे] – चन्छिकर [प्रकट समीभवने] – चन्छिकः [अन्तिमवर्ण लोपे] ।
जयना (६२३) जयनारायण नां दुम्ह पात्रया चीहाकःगु रूप खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – जयनारायण – जयनारान [श्रुतिवर्ण लोपे] – जयानारां [नासिकीकरणे] – जयनाः [अन्तिम वर्ण क्षये] – जयना [दीर्घता क्षये] । जगिस्व (६२४) यज्ञेश्वरया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यज्ञेश्वर – जज्ञेश्वर [स्पघर्षीकरणे] – जज्ञेश्व [अन्तीमवर्ण लोपे] – जगिस्व [स्वर वृद्धिे]।
तिनसिं (६२५) त्रिनरसिंहया व्युत्पादित स्यस्यः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – त्रिनरसिंह – त्रिनरसिं – [नासिकीकरणे] – त्रिनसिं [र लोपे] – तिनसिं [वर्ण य्कीकरणे] । धनके (६२६) धनकेशरीया चीहाकःगु रूप खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – धनकेशरी – धनकेश [अन्तिम वर्ण लोपे] – धनके [अन्तिम वर्ण लोपे] । धनवि (६२७) धनवीरया व्युत्पादित स्यस्यः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – धनवीर – धनवी [अन्तिमवर्ण लोपे] – धनवि [दीर्घता क्षये] ।
बासु (६२८) वाशुदेवया चीहाकःगु नां खः । थ्व हे नां साय्मि कुनां नं दु (स्वयादिसँ; साय्मि वासु) । भासिंक (६२९) भानुसिंह कसः स्यस्यःया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भानुसिंहकसः – भानुसिंहकः [अन्तिम वर्ण लोपे] – भानुसिंकः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – भानुसिंक [दीर्घता लोपे] – भानसिंक [स्वरक्षये] – भांसिंक [नासिकीकरण क्षये] – भासिंक [नासिक्यक्षये] ।
भिंदुवा (६३०) भीमदत्त कर्माचार्य दुवालया व्युपादित स्यस्यः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भीमदत्त कर्माचार्य दुवाल – भीमदत्त दुवाल [मध्यपद लोपे] – भीमदुवाल [अन्तिमपद लोपे] – भींदुवाल [नासिकीकरणे] – भिंदुवाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घतो] – भिंदुवा [दीर्घता क्षये] ।
मनछिकः (६३१) मणिशंकरया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे दु – मणिशंकर – मनशंकर [स्वरक्षये] – मनछंकर [स्पघर्षिभवने] – मणिछिंकर [स्वर वृद्धिे] – मनछिकः [अन्तिम वर्ण क्षये] ।
सिनारीं (६३२) सिद्धिनारायणया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – सिद्धिनारायण – सिधनारायण [य्काक्षरीकरणे] – सिरनारायण [रकारीभवने] – सिलनारायण [लकारीभवने] – सिन्नारायण [नकारीभवने] – सिनारायण [नवर्ण क्षये] – सिनाराण [श्रुतिवर्ण लोपे] – सिनारां [नासिकीकरणे] – सिनारीं [–इ प्रत्यय आगमे]।

पदप्रतिष्ठा
जल्थी (६३३) जल्लथीया परिवर्तित रूप खः। थुकिया अर्थ थिमिदेस जल्ल थीकेत ज्या याःम्ह जुइ ।
था (६३४) थाय्पाया चीहाकःगु रूप खनेदु । थापा (६३५) थाय्पाया हिलावःगु रूप खनेदु । थिमिया लाय्कुली सल्लाहकार थुज्वःगु हैसियत दुपिं स्यस्यःयात थाय्पा धाइ । थ्व थास ‘थाय्’ पाल ‘मनू’ खँग्वलं हिलावःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– थास – पाल – थासपाल श्- थाय्पाल [आदिपदान्त व्यञ्जन लोपे] – थाय्पाः [क्षतिपूरक दीर्घे] – थाय्पा [दीर्घता क्षये] – थापा [मध्यस्वर लोपे] ।
पानप्रधान (६३६) खय्भाय्या ल्याखं न्याम्ह पःमाः जुइमाःगु खः । थिमिया भासं लँ पंम्ह प्रधान जुइ । पँ धातु थन पाँ जुइ । उकिया तीर्यक रूप वयाः पान जुल । उकी प्रधान तँसा च्वनाः पानप्रधान जुल । प्रधानाङ्ग (६३७) प्रधान व अङ्ग खँग्वः जानाः वःगु खँग्वः खनेदु । थ्व खँग्वः चन्द्र समशेरं माष्टर जगतसुन्दर मल्लया नामय् दुगु मल्ल चीकेत बीत छ्यःगु खँग्वः धाइ । थ्व स्वयाः न्ह्यःतक वय्कःपिंसं मल्ल हे छ्यलावःगु खनेदु । वय्कःपिं मल्ल जुजुपिनि सन्तान धैगु वंशावलीं क्यनाच्वंगु दु । माहाँ (६३८) महाजुया हिलावःगु रूप खनेदु । माहाया शाब्दिक अर्थ थिमिया सिपाही स्यस्यः खनेदु ।
राजलवत (६३९) वा लाय्लः (६४०) मल्ल जुजुया मथ्याःम्ह कलाःपाखें दुम्ह मचा खः । लाय्लः राजलवतया हिलावःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – राजलवत – राय्लवत [आदिपदान्त व्यञ्जन लोपे] – लाय्लवत [लकारीभवने] – लाय्लवः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घतो] – लाय्लः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घतो] । होना (६४१) या अर्थ स्वापू तइपिं खनेदु । थनया स्यस्यःतय्सं छपुचःयात मेगु पुचःलिसे होना बीगु जूगुलिं होना बिनां जुल । थ्व हे बिनां कुमा नं दु (स्वयादिसँ, कुमाः होना) ।

विशेषण
थुकी आकृति, मात्रा, सामथ्र्य व स्वभाव दुथ्याइ ।

आकृति
मनूया शारीरिक ख्वाः, म्हबां स्वयाः नं बिनां तइ । खिमु (६४२) खिम्हुया अल्पप्राणीकृत आकृति थुइकीगु विशेषण खः । खुपतिं (६४३) खुपतिं दुम्ह, ग्वाय्ताहा (६४४) ग्वाय् ताहाकःम्ह, ग्वाय्मरु (६४५) प्राकृतिक रुपं ग्वाय् मवःम्हसित धाइ । घो (६४६) घोरीया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया अर्थ छ्यंगूया ल्वय् दुपिं जुइमाः । जयखु (६४७) या अर्थ त्याजिक सीके मफुसां जव तुति खू काःम्ह जुइफु । तपि (६४८) या अर्थ तप्यंगु जुइफु । तुइतःरि (६४९) तुइसे च्वम्ंह तःरिम्हसित धाइ ।
न्हा (६५०) या अर्थ प्याःगु जुइफु । थ्व न्हसिया व्युत्पादन खनेदु । न्हसिया अर्थ प्याःगु जुइ । थुकियात न्ह जक नं धाइ । न्ह ख्वपभाषाय् न्हा जुइ । न्हाय्ताहा (६५१) न्हाय् ताहाकःम्हेसित धाइ । बाके (६५२) या अर्थ बेक्वःम्ह मनू जुइ ।
बागः (६५३) म्ह चीधिकःम्ह मिजं जुइ । बुरा (६५४) वैंश वंम्ह वा म्हयात मल्वय्क खँ ल्हाइम्हसित धाइ । भारंग्वारा (६५५) भाजं थें हाकुयाः ग्वाराम्हसित धाइ । भुइ (६५६) भुयूम्ह, हाकुकसा (६५७) हाकुम्ह कसा, हाकुतःरि (६५८) हाकुसे तःरिम्ह, ह्यामुथकू (६५९) ह्याउँम्ह थकू मनूया ख्वाःया वर्ण स्वयाः छुनातःगु बिनां खः । सुकू (६७०) गंसिम्ह मनूयात धाइ ।

मात्रा
जिमा (६७१) झिमाःया हिलावःगु रूप खनेदु । थुकिया अर्थ स्वांमा वा लामा झिमा दुम्ह जुइफु । तःमि (६७२) या अर्थ धनी वा समृद्ध खः । तमिजिव (६७३) तःमिम्ह मनू खः । तमिदेवा (६७३) तमिदुवाःया हिलावःगु रुप खनेदु । थुकिया सुत्र थथे खनेदु – तःमिदुवाल श्र तःमिदुवाः ृअन्तिम वर्ण क्षये श्र तमिदुवाः ृदीर्घता क्षये श्र तमिदेवाः ृस्वरक्षये श्र तमिदेवा ृदीर्घता क्षये ।

सामथ्र्य
मनूया सामथ्र्य स्वयाः बिनां छुइ । कुतु (६७४) तसकं धिसिलाःम्ह, बल्लाःम्ह पहलवान, क्यातु (६७५) नाइसेच्वंम्ह क्यातुम्हेसित धाइ । थिकू (६७६) म्ह बकूलाःम्ह, छ्यं थिकुम्ह, ल्वहंकपाः (६७७) ल्वहं थें कपाः बल्लाःम्ह, सिंछ्योँ (६७८) सिँ थें छ्यं छाःम्ह मनूया बिनां जुल ।

स्वभाव
मनूया बानी व्यहोरायात स्वभावकथं काइ । थ्व स्वभावया कारणं बिनां जुइ । काचि (६७९) मबूगु बस्तु, खुपुनसिं (६७०) खुयाः जक नइम्ह, खाखः (६७१) खँ ल्हाइबलय् खेखेतूम्ह, खाँसः (६७२) यक्व खँ सःम्ह, धाःगु तेरे मदुम्ह, धेके (६७३) जिद्दिम्ह, धमाथू (६७४) धाःगु मथूम्ह, नाइजु (६७५) नाइक व्यवहार याइम्ह, नानिचा (६७६) मिसा पह वःम्ह, न्यासि (६७७) न्यासिचाःम्ह, पाकः (६७८) नवाये मसःम्ह, फय्कु (६७९) सितिकं वंगु खँ ल्हाइम्ह वा प्वाथय् फसं दंम्ह, बाज्यः (६८०) ल्याय्म्ह–ल्यासे वैँश पुलेत्यंम्ह, भतां (६८१) मनय् खँ मथाःम्ह, सिचु (६८२) याउँक खँ ल्हाइम्ह, सुत्रु (६८३) सुतिं च्वनीम्ह, हेक्का (६८४) ह्ययेकाः काइम्ह वा हेक्साद्यःयात धाइ । ज्यापुसो (६८५) ज्याया प्रवृत्ति थुइकीगु क्रियाविशेषणं वःगु नां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापुसोक श्र ज्यापुस्वः ृअन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घतो श्र ज्यापुसो ृदीर्घता क्षये ।

बंजाः
बंजाः (६८६) सामान्यतः व्यापारी खः । थिमि छगू व्यापारिक केन्द्र जूगुलिं थिमितय्गु लजगाः बनेज्या खः । थिमिइ न्हापा बंजाःत मुनाः भाः क्वछीगु छगू भाः फल्चा हे दु । थ्व थासय् शंखधर साख्वाःया झ्वाता तयाः शंखधरचोक नां छुइधुंकल । थिमिया बंजाःत विशेष यानाः बूबःया व्यापारी खनेदु । बूबःमध्ये नं कय्गूयात अन्नया जुजुकथं काइ । कय्गुलिं कःछेँ पिथनी । कय्गुलि कसगुलिया व्युत्पादन खः । कसगुलि पीपिं कसपाल (६८७) खः ।
कःसूबंजाः (६८८) कसगुलि वा कय्गू बंजाः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – (क) बन्जार – बन्जाः [अन्तिम वर्ण क्षये] – बंजाः [नासिकरणे] । (ख) कछेँगुलि – कछगुलि [स्वरक्षये] – कसगुलि [संघर्षिभवने] – कय्गुलि [अघोषीकरणे] – कय्गू [अन्तिम वर्ण क्षये] । कय्गू ह्वलीगु तारयात कौसलतार धाइ । उकिया व्युत्पत्ति थथे खनेदु – (ग) कसगुलितार – कसउलीटार [अघोषिकरणे] – कउसलिटार [विपर्ये] – कउसलटार [स्वरक्षये] – कौसलटार [द्वीस्वरीकरणे] ।
घाँय्बंजाः (६८९) गुँया घाँय् मीम्ह बंजाः खः । थुमिगु मेगु बिनां दानपति खः। चिकंबंजाः (६९०) साय्मितय्त तू बियाः चिकं कयाः मीम्ह खः । छाताबंजाः (६९१) बूबःयात क्यलाः निफलाः दयेकातःगु मीम्ह बंजाः खः । थुपिं थिमिया सिवाः त्वाःया मनू खः । जाकिचुंबंजाः(६९२) मीम्ह बंजाःयात धाइ । जाकिचुंयात पोताय् धाइ । पोताय् छुं नं पुजाय् मन्दः च्वयेत माः । जाकि घतय् क्यलाः जाकिचुं दयेकी ।
तामसः (६९३) तनेपसःया व्युत्पादन खनेदु । छगू थासं मेगु थासय् वनाः पसः तइपिं स्यस्यः बन्जाः नं दइ । अथेसां पसःया नामं बिनां जूगु उलि खने मदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – तनय्पसः – तनेपसः [गुण सन्धिे] – तानेपसः [स्वरक्षये] – तामेपसः [द्वयष्ठीकरणे] – तामपसः [स्वरक्षये] – तामसः [प्रकट समीभवने]।
तूबंजाः (६९४) चिकं दयेकेत माःगु तूया बनेज्या याइपिंत धाइ । तूया बंजाः जूगुलिं थुमिसं तू साय्मितय्त बियाः चिकं यंकाः नं मी । उकिं स्यस्यः तूबंजाःयात चिकंबंजाः (६९५) नं धाइ । धालचाबंजाः (६९६) चाया धालचा दयेकाः मीम्ह स्यस्यः बंजाःयात धाइ । पुजा वनीबलय् थ्वँ तइगु थलयात धालचा धाइ ।
पौगाबंजाः (६९७) पौगा थानाः मीम्ह स्यस्यः बंजाःयात धाइ । कय्तापुजा वा जंकुबलय् पाछाइगु कपाय्या छता गा दइ । कपाय्यात कचिकां चिनाः ह्याउँगु व तुइगु बालाबाला यानातःगु थुज्वःगु गायात पौगा धाइ । थौंकन्हय् थुमित पंभसा धाइगु जुइधुंकल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – पतिगाबंजाः – पइगाबंजाः [आदिपदान्त व्यञ्जन लोपे] – पौगाबंजाः [पश्चकरणे] – पौबंजाः [आदिपदान्त लोपे] – पौभंजाः [महाप्राणिभवने] – पभंसा [संघर्षिभवने] ।
बजिबंजाः (६९८) बजिया स्यस्यः ब्यापारी खः । बजि मजिमगाःगु नेवाः नसा खः । वा मनाः बजि ल्हुइ । न्हापा तःधंगु भ्वय् नकेत लछि, निला न्ह्यःनिसें चुक, ननिइ च्वनाः बजि ल्हुइ । थुबलय् बजिया बनेज्या याइ । बरंबंजाः (६९९) बरांया स्यस्यः बंजाः खः । विशेष यानाः चिकुलाया इलय् निभालय् च्वनाः बरं प्वलाः नइ । नयेबलय् माकुसे च्वनीगु बरंया साँस्कृतिक रुपं भूमिका मदुसां बरंया बनेज्या याइपिं दु ।
भगिमसिबंजाः (७००) भगिमसि मीम्ह बंजाःयात धाइ । भगिमसिया अर्थ सीमदुनि । भुतूबंजाः (७०१) कुमालं दयेकातःगु चाभुतू मीम्ह कुमाःयात धाइ । छेँखापतिकं नसात्वँसा ताःलाकेत भुतू माः । छेँया भुतू अप्पां दनाः चां इलातइ । थ्व भुतू उखेथुखे संके मजिउ । तर कुमालं चां छिनातःगु भुतू माःथाय् यंकेजिउ । थुज्वःगु भुतू विशेष यानाः दान बीत छ्यली ।
लुँबंजाः (७०२) थिमिइ स्यस्यः बिनां खः । लुँया ज्या वज्राचार्य वा शाक्यतय्सं याइ । अथेसां थिमिइ थ्व ज्या स्यस्यःतय्सं याइ । सायद थुपिं लुँज्या याइपिंत कचिगु लुँ मीपिं जुइमाः । सिँबंजाः (७०३) सिँ मीम्ह स्यस्यः खः । धौबंजाः व सिँबंजाःया दिगुद्यः छम्ह हे जूगुलिं थुपिं दाजुकिजा नं धाइ । छुं पुस्ता न्ह्यः तक नं सिँबंजाःयात कुमाः धाइगु खः ।

विविध
मगः (७०४) मगः लिक्क च्वंम्ह मनू जुइ । थिमि देसय् सिम्रौनगढं नेपाः गालय् हताः वइपिं सिपाहीमध्ये मगःत तःगु इतिहास दु । व मगःत जःलाखःला जूगुलिं थ्व हे बिनां जूगु खनेदु ।
लछिक (७०५) लक्ष्मीकसः स्यस्यःया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – लक्ष्मीकसः श्र लछिंकस ृनासिकीकरणे श्र लछिकस ृअननुनासिकीकरणे श्र लछिकः ृक्षतिपूरक दीर्घतो श्र लछिक ृदीर्घता लोपे । लामा (७०६) सँय् थें खनेदुसां थ्व लाया माः खःला थें च्वं । थ्व स्यस्यः व कुमाः निथासं दु (स्वयादिसँ, कुमाः लामा) ।
सोपु (७०७) स्वयेगु पह ख । सोफोकोफो (७०८) अनुकरणात्मक खँग्वः खः । थ्व मरि फ्वंगाइबलय् छ्यलीगु खँग्वः खः ।
हः (७०९) सकारात्मक निपात खः । थ्व ज्या याइबलय् वा खँल्हाइबलय् वक्तां धाःथे जुल कि धाइगु निपात खः । ह्वाँय् (७१०) ख्वइगु सः खः । ह्वाः (७११) कौ म्हितीबलय् ह्वाइगु बानी थुइकेत छ्यलीगु
खँग्वः खः ।

यल जिल्लाया दक्षिणय् च्वंगु छगू ऐतिहासिक बस्ती थेचो खः । मध्यकालय् थ्वयात शुलुंथि, दुंथलि व दुंथरि धाइगु खः । लिपा ‘थेचो’ धायेगु यात । मध्यकालया उतराद्र्धनिसें छ्यलावःगु आः तकं छ्यला वयाच्वंगु दु । राजेन्द्र विक्रम शाहं वि.सं. १८८३ य् याना ब्यूगु लालमोहर भ्वँतय् ‘थेचो’ धयातःगु दु । अथेहे वि.सं. १९९८ दँय् जग्गा न्याना काःगु राणाकालीन लिखतय् ऋणीयागु थाय्बाय् ‘ललितपुर इलाका थेचो’ च्वयातःगु दु ।
थन ७०० खा छेँयागु बस्ती दयेकूगु धकाः देवमाला वंशावलीइ च्वयातःगु दु । थन नवदुर्गागण पलिस्था यानाः दँय्दसं यल लाय्कुली यंकाः मूलचोक व यलया थीथी थासय् प्याखं ल्हुइकेगु चलन दयेकल । नवदुर्गागण ख्वपय् नं दु । रायमल्लया काय सुवर्णमल्लं देशय् अनिकाल जूगुलिं सहकाल हयेत ख्वपय् नवदुर्गागण पलिस्था याःगु धाइ । उगु हे इलय थेचोय् नं नवदुर्गागण पलिस्था याःगु जुइफु ।
थेचो बस्तीं करिब छगू किमि ति क्वय् सुनाकोठी नापं छगू चीधंगु बस्ती दु । वयात नेवाः भासं ‘देचा’ धाइ । थौंकन्हय् थेचोय् च्वंपिं मनूत सकलें न्हापा ‘देचा’य् च्वंपिं खः । अन छक्वः तसकं महामारी जुयाः अन च्वंपिं सकलें मनूत थौकन्हय्या थेचोय् च्वंवल । थेचो बस्ती
देचा सिबें च्वय्पाखे लाःगुलिं थ्वयात ‘देचो’ धायेगु यात । वहे देचो खँग्वः अपभ्रंश जुयाः थेचो जुल धइगु धापू दु ।
यलया गोदावरी नगरपालिका दुने लाःगु थ्व बस्तीया पूर्वय् धापाखेल व झरूवासी, पश्चिमय् बुङ्गमती व छम्पी, उत्तरय् सुनाकोठी व दक्षिणय् वादे (चापागाउँ) या सीमा लाः । थेचो बस्ती दुने मालिगां, साल्चा, लाछि, कुझो, धोखल्पु, ग्वाननि, लय्झ्वः, दगमननी, न्हसत्वाः, दुरुख्यः, त¥हंख्यः आदि त्वाः दु । थ्व बस्तीया पूर्वय् कर्मनासा व पश्चिमय् नख्खु खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थेचोय् नवदुर्गाद्यःयात ‘गंद्यः’ धाइ । थुकी अष्टमातृकादेवी बाहेक गणेद्यः, भैलद्यः, सिंहनी, ब्याघ्रणी सहितया छगू गण जुयाः ‘गंद्यः’ धाइगु खः । थेचोयागु थ्व नवदुर्गागणयात थेचों पिने यंकाः नं प्याखं ल्हुइकीगु चलन दु । झिंनिदँय् छक्वः गथांमुगः चः¥हेनिसें मेगु दँया दिल्लागा द्वितीया तक विशेष मेला जुइ । थन बालकुमारी व ब्रह्मायणी द्यःया जात्रा जुइ । थ्व जात्रा दँय्दसं थिंलापुन्हि कुन्हु जुइ । वहे इलय् नवदुर्गा गणयात त्वाःत्वालय् यंकाः प्याखं ल्हुइकीगु चलन दु । थ्व जात्रायात ‘देसा च्यायेगु’ धाइ ।

थैब यलया छगू ऐतिहासिक बस्ती खः । यल नगरया पश्चिमपाखे लाःगु थ्व नेवाः बस्तीया पूर्वपाखे गोदामचौर, दक्षिणपाखे धापाखेल व झरूवारासी, उत्तरपाखे हरिसिद्धि, दक्षिणपाखे झरूवारासी व गोदावरी लाः । मध्यकालय् थ्व थाय्यात ‘थसिव’ धाइ । शाहकालय् वयाः उगु नां अपभ्रंश यानाः ‘ठैवु’ धाल । राजेन्द्र विक्रम शाहं १८७६ वि.सं. (ने.सं. ९४०) य् तया ब्यूगु सिजःपतिइ ‘ठैवु’ धयातःगु दु । आः थैव धाल ।
थैबयात गोदावरी नगरपालिका वडा १४ य् दुथ्याकातःगु दु । श्रेष्ठ, महर्जन, नापित, कपाली, पुतुवार, खड्गी आदि थीथी थरयापिं नेवाःतय् बसोबास दुगु थ्व बस्तीया दुने तुँझो, वाकुत्वाः, ध्वाकाननि, लुसीझोल, पैननि, ब्यांगां, सोभाननि, क्वाननि, टाँगाध्वाका, लाखेत्वाः, माकःननि, कोठाननि, पुखुसि, कँडवा आदि नांया त्वाः दु । थैबया श्वेतवाराही, बुद्ध, गणेद्यः, फुलचोकी, वैष्णवी थनया नांजाःगु देगः खः ।
थ्व बस्ती दुने बाडेगां (बाडेगाउँ) नांया मेगु ऐतिहासिक बस्ती दु । थन च्वंगु मल्ल जुजुपिनि शिलापत्रय् थ्व थाय्यात वंदेगां, वंदेग्राम, वंधपुलिदेस धयातःगु दु । थुकिं यानाः थ्व थाय् मध्यकालय् व्यवस्थित जुइधुंकूगु खनेदु । नगरं पिने च्वंगु चीधंगु बस्तीयात ‘गां’ धाइ । बरेतय्सं थन बसोवास प्रारम्भ याःगु जुयाः न्हापां थ्वयात ‘बरेगां’ धाःगु धाइ । वहे नां अपभ्रंश जुयाः थौंकन्हय् बाडेगाउँ धायेगु यानाहल । थुगु थासय् तःधंगु बौद्धचैत्य दु ।
थैवय् वैष्णवी व फुलचोकीमाईया खः जात्रा न्यायेकीगु चलन दु । वैष्णवीदेवी जात्रा थिंल्लाथ्व (मार्गशुक्ल) पुन्हि कुन्हु हनी । अथे हे पूmलचोकी माईया जात्रा चिल्लाथ्व (फागुनशुक्ल) पुन्हि कुन्हु न्यायेकी ।