भौगोलिक ल्याखं पूर्वपाखे सेतीदेवी, पश्चिमपाखे टल्कुडुडेचौर, उत्तरपाखे शेषनारायण व दक्षिणपाखे छैमले व यल जिल्लाया सिमानाया दथुइ च्वंगु दक्षिणकाली बस्ती नं ऐतिहासिक नगर फर्पिङया छगू लागा खः । पञ्चायतकालय् नापनापं च्वंगु थीथी लागा स्वानाः दक्षिणकाली बस्ती नां छुनाब्यूगु खः । थ्व नां थुगु लागाया धार्मिक व ऐतिहासिक शक्तिपीठ दक्षिणकालीया नामं च्वंगु खः । थ्व थाय् धार्मिक शक्तिपीठ, जैविक विविधता व प्राकृतिक सम्पदां जाः ।
थौंकन्हय् दक्षिणकाली नगरपालिका वडा नं ६ व ७ दुने लाःगु थ्व बस्तीइ फर्पिङ नगरया बच्छि थें लागा दुथ्याः । फर्पिङ नगरया कोटालत्वाः, कोछुत्वाः, गोपालेश्वर, तिपीत्वाः व थल्कुत्वाः नापनापं कोपुगां, युतिकी, देवीगां, मिनीत्वाः, इकोडोलटार, पूmल्चोकत्वाः फुक्कं दक्षिणकाली बस्ती दुने लाः । थ्व थासय् ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य व शुद्र प्यंगुलिं वर्णया श्रेष्ठ, बलामी, कर्माचार्य, राजोपाध्याय, महर्जन, मानन्धर, ताम्राकार, खड्गी, प्रधान, नापित, रञ्जितकार, पोडे आदि थरया आवादी दु ।
दक्षिणकाली बस्तीया सम्पदा भिंद्यः, बालकुमारी, गोपालेश्वर, मनकामना, नीलबाराही व दक्षिणकाली खः । थुकी मध्ये दक्षिणकाली तसकं नांजाःम्ह देवी खः । मध्यकालय् दक्षिणकालीमाई धकाः वज्रयोगिनी जङ्गलय् दुने पुजा याइगु खः । उगु थासय् छगू जक पीठ दु । थौंकन्हय् थ्व पीठयात पुलांगु दक्षिणकाली धायेगु याना वयाच्वंगु दु । मध्यकालय् येँ देय्या जुजु प्रताप मल्लं थौंकन्हय् दुगु दक्षिणकालीया देगः व झ्वाता पलिस्था याःगु खः । थुम्ह द्यः कान्तिपुरया दक्षिणपाखे च्वंम्ह जुयाः थ्वयात दक्षिणकाली धाःगु खः । दक्षिणकाली देगः उत्तरपाखे उद्वारवति व दक्षिणपाखे पूर्णावति गंगा निगू खुसिया दथुइ लाः । उगु खुसि क्वय् वनाः करुवालय् ल्वाकज्याः वनी ।
दक्षिणकाली बस्ती फर्पिङया छगू तःधंगु ब्व जूगुलिं थन नं थःगु बिस्कं संस्कृति व परम्परा दइगु हे जुल । थन थीथी कथंया नखःचखः हनेगु याइ । उकिया नापं हरिशङ्कर जात्रा नं याइ । थ्व जात्राय् ब्वति काइगु न्हय्गू खः मध्ये दक्षिणकाली बस्तीं प्यंगू खः छसिकथं कोटालत्वाःया गोपालेश्वर, कोछुत्वाःया बालकुमारी (तिलविक्रमेश्वर), तिपीत्वाःया दक्षिणकाली (कन्केश्वर) व थल्कुत्वाःया नीलबाराही (अघोरेश्वर) या खः सहभागी याकी । दँय्दसं ञलाथ्व चतुर्दशीनिसें ञलागा चतुर्दशी अर्थात् झिंन्यान्हु तक हनीगु थ्व जात्राय् शेषनारायण बस्तीपाखें शिखरनारायण व दक्षिणकाली बस्तीइ च्वंम्ह गोपालेश्वर निम्ह द्यःया संयुक्त जात्रा जूगुलिं थ्वयात हरिशङ्कर जात्रा धाःगु खः ।

तःधंगु वा चीधंगु नेवाः वस्तीइ परम्परागत सांस्कृतिक ज्याझ्वःत न्ह्याकेत मू लँपु स्वयाः निकूत्या तजाःगु प्यकुंलाःगु थाय् दबू कथं दइ । सिथय् मन्दःपाः व दथुइ ल्वहं वा चिकं अप्पां सियातःगु थुज्वःगु दबुलिइ ल्यूनेपाखे नासः धकिं खानाः बाजं व म्ये हालीपिं पुचः च्वनेगु सुविधा दइ । दबुलिं नखः, जात्रा वा पर्व कथं ख्वाःपालं पुयाः परम्परागत द्यःप्याखंत ल्हुइकीगु जुइ । इलय् ब्यलय् लाय्कूपाखें नाय्खिं च्वयेकेत थुज्वःगु दबूयात छ्यली । नगरीय वासिन्दातय्गु निंतिं दयेमाःगु सुविधा व मनोरञ्जनया केन्द्र कथं बिचाः यानाः थुकथं दबूया व्यवस्था जुयाच्वंगु खः धकाः थुइकेफु । छगू कथं उच्च सांस्कृतिक चेत अले सुसभ्य सामाजिक संरचनाया चिं कथं दबूया अस्तित्व दयाच्वंगु खनेदु ।

येँया पश्चिमय् च्वंगु दहचोक यक्व पुलांगु बस्ती खः । थन ‘इन्द्रदह’ नांया छगू पुखू दु । भगवान इन्दं्र उगु पुखुलिइ स्नान याःगु जुयाः थ्वयागु नां ‘इन्द्रदह’ जूगु धाइ । नेपालभाषाया ‘द्यःच्व’ खँग्वःपाखें दहचोक जूवःगु खनेदु । भगवानयात ‘द्यः’ व डाँडायात ‘च्व’ धाइ । थन डाँडाया च्वय् द्यः दुगुलिं थुगु थाय्यात ‘द्यःच्व’ धाःगु व लिपा वहे नां अपभ्रंश जुयाः ‘दहचोक’ जूगु धाइ । थन डाँडाय् दह दुगुलिं नं थ्व थाय्यात ‘दहच्व’ धायेगु यात । वहे नां परिमार्जन जुयाः दहचोक जूवंगु नं धाः ।

दाप्चा काभ्रेपलाञ्चोकया नमोबुद्ध नगरपालिका वडा ९ दुने लाःगु छगू प्राचीन नेवाः बस्ती खः । थ्व थाय्यात दाप्चा छत्रबाँझ अर्थात् दाप्चा काशीखण्ड नं धाः । दाप्चा मल्लकालय् हे विकास जूगु बस्ती खः । थ्व थाय् धौख्यलं करीब १५ किमि दक्षिणपूर्वय् लाः । दाप्चा पूर्व वनेगु मू लँपु अर्थात् मू व्यापारिक केन्द्र नं खः । लिपा सिन्धुली राजमार्ग खुले जुइवं थनया मू लँपु बन्द जुल । २०६८ सालया जनगणनाकथं थनया जनसंख्या २९,९२६ दु ।
दाप्चाय् नेवाः, तामाङ व पहाडी ब्राम्हणतय्गु बाहुल्यता दु । थनया कुल १२ प्रतिशत नेवाःत मध्ये ११.२ प्रतिशतं नेवाः भाय् ल्हाःनि । दाप्चा छत्रबाँझ येँ लाय्कुलिं ४२.३ कि.मी. दक्षिण–पूर्वपाखे लाः ।
थनया नमोबुद्ध चैत्य अतिकं नांजाः । दाप्चा बजारय् कृष्ण देगः व यक्व फल्चात दु । थन कृष्ण जन्माष्टमी कुन्हु कृष्ण द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । थन हिले जात्रा, भिमसेन जात्रा व थीथी देवदेवीपिनिगु प्याखं नं ल्हुइकी । नेवाःतय्सं मोहनि, स्वन्ति, सिथि नखः, योमरि पुन्हि, सकिमना पुन्हि, गथांमुगः आदि नखःचखः थौंतक नं माने यानाच्वंगु दु ।

नेवाः वस्ती दुनेया सुं नं मनू मदयेधुंकाः संस्कृति, परम्परा व रीति कथं वयागु सद्गतिया अन्तिम क्रिया यायेत दीप वा मसांया व्यवस्था यानातःगु दइ । थुज्वःगु दीप वा मसां वातावरणीय खँयात ध्यानय् तयाः अप्वः धइथें वस्तीं पिने खुसिया सिथय् व्यवस्था जुयाच्वंगु दइ । गनं गनं खुसि मदुगु थासय् धाःसा चकंगु ख्यःया सिथय् नं मनूया दाह संस्कार यायेगु यानावयाच्वंगु खनेदु ।
मसां वा दीप कथं ब्यवस्था यानातःगु लागाय् पीठद्यः, महाद्यः अले गनेद्यः नं दइ । दाह संस्कारया निंतिं पिवाः च्वनेत माः कथं सतः व फल्चा नं दयेका तइ ।
प्रचलन कथं अन्तिम संस्कारया निंतिं दीपय् उइ म्वाःपिं समुदायया निंतिं धाःसा सीम्ह थुनेत सीगाःया बिस्कं व्यवस्था जुयाच्वनी । नापनापं माःगु संस्कार व कर्म मखंपिं मस्त मन्त धाःसा उज्वःपिंत गालय् ल्हाकेत मचागाःया नं व्यवस्था यानातइ ।

सीकय् बुकय् थीथी संस्कार व नखःचखःबलय् बँ थिलाः नीसी यायेत मदयेकं मगाःगु सियूचा म्यु वइपिंत दुइँ धाइ । दुइँतय्त दली नं धायगु याः । थुमिसं न्हापा सियुचा लिसें जङ्गलया सि, स्वां मीगु जक मखु, ज्यापुतय् बुइँ साःतय्त पहाड दुनेया चा म्हुयाः हयेगु, ल्वहं तछ्यायेगु, दू क्वबीगु, सिपाइँ लजगाः यायेगु नं या । थुमित पुतुवा, दली, नगरकोटी धाःसां राजवाहक धायेगुलि गौरव तायेकी ।
हल्च्वया आदिवासी दुइँत इचंगु, सितापाइला पुलांगुह्येश्वरी, धमाथू, गोकर्ण, सक्वया डाँछि, भद्रवास व आलापोत भ्वँत लिसें येँ नं सतीगु गुँ च्वकाय् च्वनेगु यानाच्वंगु दु । दँय्दसं येँयाःबलय् पिदनीगु सवभक्कु प्याखं व १२ दँय छक्व पिदनीगु हल्च्च भैरव प्याखं थुमिसं ल्हुया वयाच्वंगु दु । बौद्ध धर्मावलम्बी धाःसां सीबलय्या कर्मकाण्ड जुगित पाखें याइगु अजूचायापुगु परम्परा दु ।

नेवाः जात मध्ये छगू द्यःला खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने गन गन नेवाःत दु अन अन द्यःलात नं दु । थुमिगु ज्या द्यःपाः च्वनेगु, धकि, पिचा, लिमिचा, कलालि व खःमू थायेगु, झारफुक वैद्य ज्या यायेगु, झाक्री च्वनेगु, न्या लायेगु, बँ पुइगु, फा, हँय्, खा लहीगु आदि खः । किराँत, बौद्ध व हिन्दु धर्म माने याइपिं थुमिसं थःगु धर्म संस्कृतिकथं बाँसुरी पुइगु, कोंचाखिं थायेगु, म्ये हालेगु नं यानावयाच्वंगु दु ।