भौगोलिक रुपं दहचोकयात चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा १ य् लाकातःगु दु । थुगु लागाया वंताय् नैकाप नयाँ भञ्ज्याङ व बलम्बु, योताय् बाडभञ्ज्याङ व धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना, यंताय् भिमढुङ्गा व रामकोट, यिताय् थानकोट व महादेवस्थान बस्ती दु । दहचोक लागाया नांजाःगु त्वाः चौकिटार, मैलपानी, वाडर, झिँगतीघर, गैरीगां, दहडाँडा, पुरण्डी, इन्द्रस्थान, गहते, झाँगाझिटी खः । थ्व बस्तीया यितापाखे त्रिवेणी खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थन इन्द्र व वासुकी बाहेक नवदुर्गा, महाद्यः, त्रि–कन्या, कालीदेवी थेंज्याःगु सम्पदा नं दु । सांस्कृतिक दृष्टिकोणं दहचोकया थःगु हे महत्व दु । दँय्दसं यँयाः पुन्हि कुन्हु चान्हय् ‘इन्द्र दह’ दुथाय् तःधंगु मेला जुइ । थीथी थासं वइपिं भक्तजनत वयाः दहलय् म्वःल्हुयाः इन्द्र–वासुकीया दर्शन याइ । थुगु मेला दहचोकया नांजाःगु उत्सव खः । नापं चौलाथ्व (चैत्रशुक्ल) अष्टमीकुन्हु कालीदेवीथाय् मेला जुइ । भक्तजनतय्सं उकुन्हु कालीदेवीयात पुजा यानाः पशुपंक्षी नं बलि बी ।

भौगोलिक रुपं दहचोकयात चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा १ य् लाकातःगु दु । थुगु लागाया वंताय् नैकाप नयाँ भञ्ज्याङ व बलम्बु, योताय् बाडभञ्ज्याङ व धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना, यंताय् भिमढुङ्गा व रामकोट, यिताय् थानकोट व महादेवस्थान बस्ती दु । दहचोक लागाया नांजाःगु त्वाः चौकिटार, मैलपानी, वाडर, झिँगतीघर, गैरीगां, दहडाँडा, पुरण्डी, इन्द्रस्थान, गहते, झाँगाझिटी खः । थ्व बस्तीया यितापाखे त्रिवेणी खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थन इन्द्र व वासुकी बाहेक नवदुर्गा, महाद्यः, त्रि–कन्या, कालीदेवी थेंज्याःगु सम्पदा नं दु । सांस्कृतिक दृष्टिकोणं दहचोकया थःगु हे महत्व दु । दँय्दसं यँयाः पुन्हि कुन्हु चान्हय् ‘इन्द्र दह’ दुथाय् तःधंगु मेला जुइ । थीथी थासं वइपिं भक्तजनत वयाः दहलय् म्वःल्हुयाः इन्द्र–वासुकीया दर्शन याइ । थुगु मेला दहचोकया नांजाःगु उत्सव खः । नापं चौलाथ्व (चैत्रशुक्ल) अष्टमीकुन्हु कालीदेवीथाय् मेला जुइ । भक्तजनतय्सं उकुन्हु कालीदेवीयात पुजा यानाः पशुपंक्षी नं बलि बी ।

यलया ३० गू ज्यापु त्वाः थथे दु – गुइतः, लुँखुसि, च्यासल, मिखाबहाल, च्वय्बही, क्वय्बही, पूच्व, नःत्वाः, कुछिननि, छाःबहाः, तःननि, नःबही, सलिंछेँ, क्वालखु, कोन्ति, च्वःबु, गःछेँ, छुस्याफल, भिन्द्यःलाछि, खपिन्छेँ, कुतिसौगल, यनमुलि, चपात, सःक्व, सुबहाल, पिन्छेँ, दुपात, त्यागल, धालाछेँ, हःखा (श्रेष्ठ इ., २०१९, पृ. ३७) ।

ज्या
अवाः (६२) अतपाल खँग्वलं वःगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अतपाल – अतपाः [अन्तिमवर्ण लोप]- अःपाः [मध्यवर्ण लोप] – अःवाः [घोषिकरण] – अवाः [दीर्घता लोप] । थुमिसं अप्पा छिनाः अःगलय् उनाः मी । थुपिं यलया च्यासः त्वालय् ख्वातुक्क दु ।
आवाः (६३) पलिया आँय्पा वाइपिं यलया ज्यापु खः ।
माजु (६४) भुतिमालि दयेकीपिं यलया ज्यापु खः । भुतिमालिइ चीगु कायात माका धाइ । भुतिमालि ब्वयेकीगु सुकाय् तइगु जायात माजा धाइ । थन भुतिमालिया पुलांगु खँग्वः मा खनेदु । थुकिया ज्या याइम्हसित मान तयाः माजु धाःगु खनेदु ।
यँवा (६५) बुंगद्यःया रथ पौ (बेत) नं चीपिं ज्यापुतय्त धाइ । बुंद्यःया रथय् नकिं ताइमखु ।

पशु
खिखोंनिखलः (६६) पुलांगु खँ ल्हाइपिं गुइतःया ज्यापु खः ।
धोंखलः (६७) तसकं चलाख च्यासः त्वाःया ज्यापु खः । बुँइ चिकुलां द्यः बित कि जक ध्वं पिहां वइ । व ईतक ज्या याइपिंत धोंखलः धाइ ।
फैखलः (६८) छता हे जक खँ ल्हाइपिं लुँखुसि त्वाःया ज्यापु खः ।
बाराही (६९) सिँकःमि ज्या याइपिं ज्यापु खः। थुमिसं बुंगद्यःया रथ दयेकी ।

थाय्
कात्तिप्याखंया म्ये हालीबलय् वइगु कुनां थन वइ ।
आइपुनि (७०) छाःबहाःया पुं ज्याइम्ह मिसा खः ।
काँपुनि (७१) यलया यनमू त्वाःया काः पुइम्ह ज्यापुनी खः ।
किसिनि (७२) सुबहाः त्वाःया ल्ह्वंम्ह ज्यापुनी खः ।
कुमाःनी (७३) भिद्यःलाछि त्वाःया कुमाःनी खः ।
खासानि (७४) पिन्छेँया बुलुहुँ ज्या याइम्ह ज्यापुनी खः ।
ख्याःनि (७५) कुछिननि त्वाःया ख्याः खलःया म्ह्याय्मचा खः ।
गलःनि (७६) सलिंछेँ त्वाःया गलः दाःम्ह ज्यापुनी खः ।
गोंनि (७७) कुतिसौगः त्वाःया ग्वंया कलाः खः ।
छ्वालिनि (७८) नःत्वाःया छ्वाःम्ह (त्वाः न्ह्यःने वःम्ह) ज्यापुनी खः ।
ताकुनि (७९) गुइतः त्वाःया ताकुसे च्वंम्ह (दुधंम्ह) ज्यापुनी खः ।
त्यपेनी (८०) च्यासः त्वाःया पलः पीपिं खः ।
थुमिसं व्यञ्जनकार (८१) च्वइ (स्वयादिसँ; व्यञ्जनकार) ।
दलिनि (८२) खपिंछेँया ज्यापुनी खः ।
धंगू (८३) खलकं क्वाःबहा द्यःयात जा थुइ । थुमित सुवाः नं धाइ (स्वयादिसँ; सुवाःनी) ।
ध्याकुनि (८४) तःननिया ध्याक्वय् छेँ दुम्ह ज्यापुनी खः ।
धोंनि (८५) च्वःबुँया ज्यापुनी खः ।
नगःनि (८६) छुस्याफलया ज्यापुनी खः ।
नगैनि (८७) दुपात त्वाःया नाग थुज्वःम्ह ज्यापुनी खः ।
प्यँवाःनि (८८) नःबही, पिम्बहायाः ज्यापुनी खः ।
फसिलानि (८९) ग्वाथ्याग्वाथ्या च्वंम्ह हःखा त्वाःया ज्यापुनी बंक्वनी (९०) सःक्व त्वाःया ज्यापुनी खः ।
ब्यांख्वाःनि (९१) क्वय्बही त्वाःया ब्यांया ख्वाःवःम्ह ज्यापुनी खः ।
भालुनि (९२) त्यागः त्वाःया सँ यक्व दुम्ह ज्यापुनी खः ।
भ्यानि (९३) पिलाछेँया फै थें धाल कि धाल याइम्ह ज्यापुनी खः ।
मगःनि (९४) मिखाबहाःया मगःनी खः ।
माकःनि (९५) गःछेँया ज्यापुनी खः ।
सापुनि (९६) पूच्वया सापूया मिसा खः ।
सिंख्वाःनि (९७) च्वय्बही त्वाःया सिंहया थुज्वःगु ख्वाः दुम्ह ज्यापुनी खः।
सुवाःनि (९८) क्वालखुया सुवाःया कलाः खः। थुमित धंगू नं धाइ (स्वयादिसँ; धंगू) । मनूतय्सं धंगू व दगूया अन्तर मसियाः दंगोल च्वइपिं नं यक्व हे दु । येँया दंगोलया ज्या बुँ दायेगु खः। धंगूया ज्या यल क्वालखुया क्वाबहाः द्यःयात जा थुइगु खः ।

शेषान्त क्षेत्रं नेपालमण्डलय् दुहां वयाः बसोबास यानाः राज्यसत्तानाप सतिनाः प्रशासन, राजनीति, उद्योग, व्यापार, वैद्य ज्या आदि लजगाः याना वयाच्वंपिं जाततय्त स्यस्यः धयातःगु खः। न्हापा थुमि खुगू मूल जाति व ६८ उपजाति दुगु खः । तर लिपा लजगाः, थाय्बाय्, घटना परिस्थितिकथं अनेक उपजाति पिहां वयाः आः सच्छिं मल्याये धुंकल । धार्मिक ल्याखं थुमि नारायणशाक्त तन्त्र, शैवशाक्त तन्त्र, बौद्धशाक्त तन्त्र व विविध मतावलम्बी याना प्यंगू सम्प्रदाय दु । नेपालमण्डलय् येँ, यल, ख्वप, भोँत, धौख्यः, पन्ती, नाला, सांगा, धमाथू आदि थुमि मू वस्ती खः।