ने.सं. ११३० दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता मिन्जु शाही खःसा निर्देशक आर. एम. शाक्य व उपेन्द्र पौडेल खः । नरेन्द्र श्रेष्ठ (पुलां बाखंया लिधंसाय्‌)या बाखं हनातःगु थुगु संकिपाया छायाँकार एम एस माइकल व नरेश शाही खः । थुकी कलाकारकथं सिन्तिया सेन ताम्राकार, बासु शाही, सुरेन्द्र के.सी., पल्पसा डंगोल, श्यामसुन्दर शिल्पकार व अर्नेश्वरी शिल्पकार दुथ्याः । संकिपाय्‌ निग्ति खँय्‌ कलाःभाःत ल्वाये मज्यू धकाः क्यनातःगु दु ।

नटराज फिल्म प्रोडक्शनपाखें ने.सं. ११३१ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता परमेश्वर नारायण जोशी खःसा निर्देशक प्रकाशराज मानन्धर खः । थुकिया बाखं राजु महर्जन जुजु, संगीतकार परमेश्वर नारायण जोशी खःसा छायाँकार मदन महर्जन खः । थुकी कलाकारकथं देबिना महर्जन, अन्नपुर्णेश्वरी श्रेष्ठ, कृष्णभक्त महर्जन, सुरेन्द्र महर्जन, रत्न बेहोशी व परमेश्वर नारायण जोशीपिं दुथ्याः । संकिपाय्‌ छखा छेँय्‌ न्हूम्ह भौमचा दुहां वयेधुंकाः वइगु ह्यूपाः क्यनातःगु दु ।

मचाम्ह महाद्यः व पार्वती मूप्याखंम्वः जुयाः ग्वल, पशुपति, गुह्येश्वरी व चाबही लागाय्‌ स्वन्हुयंक हुइकीगु परम्परागत नेवाः ख्वाःपाः प्याखं खः– नाङ्गेचा प्याखं । खिंया स्वंगू बोल ‘नाङ’, ‘गे’ व ‘चा’कथं थ्व प्याखंया नां नाङ्गेचा प्याखं जूगु खःसा म्ह बाम्ह नाङ्गा जुयाः हुलीगु प्याखंकथं थुकियात नाङ्गेचा प्याखं धाःगु खः धइगु नं धापू दु । अथे हे महाद्यः जुयाः हुलीगुलिं थ्व प्याखंयात ‘नाङ्गेनाथ नाच’ नं धायेगु याः ।
नाङ्गेचा प्याखं दँय्‌दँसं गुंलागाः पारुनिसें तृतिया तक स्वन्हुयंकं बहनी ग्वल, पशुपति, गुह्येश्वरी व चाःबही लागाय्‌ हुइकी । थ्व प्याखं खिं, ताः, बभू, धाः, नाय्‌खिं भुस्याः, छुस्याःया चो, जति, प्रताल आदि थीथी तालया म्ये व मुहालिया धुुनय्‌ हुइकीगु खः ।
नाङ्गेचा प्याखंया अध्ययन याइपिन्सं थुकी किराँतकालया भेषभुषा खनाच्वंगु दुसा बाजं व म्यें थ्व प्याखंयात मल्लकालयागु धकाः क्यनाच्वंगु दु । ऐतिहासिक प्रमाणकथं शाह जुजु गीर्वाणयुद्ध वीर विक्रम शाहया वि.सं. १८७० या लालमोहरपाखें थ्व प्याखंयात व्यवस्थित याःगु खनेदु । व थें तुं थ्व प्याखंया म्येय्‌ शाह जुजु सुरेन्द्र वीर बिक्रम शाह व पृथ्वी वीर विक्रम शाहया नां वयाच्वंगु दु ।
निम्ह मिजं मस्त महाद्यः व पार्वती जुयाः थ्व प्याखनय्‌ उमिगु प्रेम, विछोड व मिलनया लु क्यनी । महाद्यः जुइम्ह प्याखंम्वलं स्वंगः मिखा, कपालय्‌ स्वध्वः तिलक व हाकुगु ग्वाय्‌ दुगु ह्याउँगु ख्वाःपाः पुइ । नाङ्गा म्हय्‌ वहःया सिखः क्वखानातइसा तुतिइ घंगला न्ह्यानाः तासया सुरुवाः न्ह्यानातइ । व थें तुं पार्वती जुइम्ह प्याखंम्वलं ख्वाःपाः मपुसे छ्यनय्‌ रत्नदुगु लुं सियातःगु मतू पुइ । अथे हे तासया भोतो व जामा सिनाः तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ ।
पार्वती थजाःम्ह तिरि दयेकं उखेंथुखें मेपिं मिसा स्वःजुइम्ह महाद्यःयात ख्याये थें गुरु नाट्येश्वरं पार्वती सुचुका बी । थः तिरि पार्वती मखनाः महाद्यः विरहं चांन्हिं सारा संसारय्‌ मालाजुइ । पार्वती मलूगु झोंकय्‌ वँय्‌ थें जुयाः महाद्यवं स्वकुमि मिस्तय्‌त हे पार्वती भाःपाः ह्ययेकः जुइ । सुचुकातःम्ह पार्वती लुसेंलि महाद्यवं आवंनिसें जितः त्वःतावने मते धकाः पार्वतीयात मतिना याइ । महाद्यःया प्याखं धायेवं ताण्डव प्याखंकथं आपाःसिनं थुइकीगु खःसा नं नाङ्गेचा प्याखनय्‌ मचापिं महाद्यः व पार्वतीया ल्वःवनापुगु भाव व अभिनयलिसे श्रृङ्गार रस, हास्य रस, विस्मय रस, करुण रस आदि थीथी रस स्वयेदु । महाद्यः व पार्वतीया आदिप्रेम क्यनातःगु थ्व प्याखनं मिजंपिनिगु उच्छृंखल पहलं छेँ स्यनेयः धइगु शिक्षा बियाच्वंगु दु । तिरि मदुम्ह मिजंया हालत गथे जुइ धकाः पार्वती लुइके मफुम्ह महाद्यःया चाला थ्व प्याखनय्‌ क्यनातःगु दु । शक्ति मदुम्ह शिव व शिव मदुम्ह शक्ति पूर्ण जुइ मखु धकाः नाङ्गेचा प्याखनं शिव व शक्ति मिलन थें तुं मिजं व मिसाया प्रेममय मिलनया महत्व क्यनातःगु दु ।
परम्पराकथं नाङ्गेचा प्याखंया व्ववस्थापन चाःबही चारुमती विहारया बज्रपाणी लोकेश्वर गुथिया शाक्यपिन्सं याना वयाच्वंगु खः । थ्व प्याखंया मूपात्र महाद्यः व पार्वती जुइपिं पशुपति, ग्वल, चाःबही लागाया शाक्य, वैद्य, सङ्गत, डङ्गोल नेवाः जातियापिं जुइ । व थें तुं थ्व प्याखनय्‌ बाजा थाइपिं, म्ये हालीपिं व मुहालि पुइपिं नं जुगि जातियापिं खः । थ्व प्याखंया आर्थिक व्यवस्था पशुपति अमालकोत कचहरीपाखें जुइगु जुयाः प्याखंया वसः, तिसा व बाजंज्वलं दक्वं पशुपति अमालकोत कचहरीया जिम्माय्‌ तइगु खः । थ्व प्याखनय्‌ माःगु मुहालि पुइपिनिगु व्यवस्था पशुपतिनाथ भण्डार तहविलं याइ । न्हिथं श्री पशुपतिनाथया भोग छाइबलय्‌ मुहालि पुइपिं जुगि जातिया कलाकारतय्‌संं हे नाङ्गेचा प्याखनय्‌ मुहालि पू वइगु खः ।
पशुपति विकाष कोष व चारुमती विहार बज्रपाणी लोकेश्वर गुथिया जःपिनि दथुइ कचवं जुयाः थ्व प्याखं छुं दँ दित । वयांलिपा येँ महानगरपालिकाया गुहालिं ११ म्ह दुजः दुगु नाङ्गेचा नाच संरक्षण समिति नीस्वनाः थ्व ऐतिहासिक प्याखं हाकनं न्ह्याःगु दु ।

न्हापांगु न्हि
नाङ्गेचा प्याखं परम्पराकथं गुंलागाः पारुकुन्हुनिसें न्ह्याइ । थ्वकुन्हु बहनी जय वागेश्वरी महासरस्वतीया पुजारिं अन आरति मत च्याकेधुंकाः पशुपति अमालकोत कचहरीया नासःचुकय्‌ नासःपुजा यायेव थ्व प्याखं विधिवतकथं न्ह्याइ । अनंलि थ्व प्याखं जय वागेश्वरी लागा, पशुपतिया नवग्रह न्ह्यःने, भुवनेश्वरी दबू, ख्वपया नवदुर्गा प्याखं हुइकीगु दबुलिइ हुइकेधुंकाः हाकनं अमालकोतया नासःचुकय्‌ द्यः ल्हायेधुनकि न्हापांगु न्हिया नाङ्गेचा प्याखं क्वचाइ ।

निन्हुया न्हि
नाङ्गेचा प्याखंया निन्हुया न्हि गुंलागाः
दुतिया कुन्हु खः । थ्वकुन्हु बहनी अमालकोतया नासःचुकय्‌ द्यः ल्हायेधुनकि पशुपति मूभट्ट व प्यम्ह भट्टपिनि छेँ न्ह्यःने थ्व प्याखं हुइकी । वयां लिपा पशुपति विश्वरुप न्ह्यःने द्यः ल्हानाः गुह्येश्वरी लागाय्‌ थ्व प्याखं पूवंकी ।

नाङ्गेचा प्याखंया लिपांगु न्हि
स्वन्हुयंक हुइकीगु नाङ्गेचा प्याखं लिपांगु न्हि गुंलागाः तृतिया खः । थ्वकुन्हु बहनी अमालकोतया नासःचुकय्‌ द्यः ल्हानाः पिहां वइगु थ्व प्याखं चाःबही मित्रपार्कया दुवातय्‌ पूर्व स्वयाः द्यः ल्हायेधुनकि चाःबहीया ल्वहंसला गनेद्यःया न्ह्यःने हुइकी । व धुनेवं चारुमती विहारया दबुलिइ पूवंक हुइकेधुंकाः हाकनं अमालकोतया नासःचुकय्‌ द्यः ल्हायेधुनकि उगु दँया नाङ्गेचा प्याखं क्वचाइ ।

नाङ्गेचा प्याखं स्यनेज्या
नाङ्गेचा प्याखंया मूप्याखंम्वः महाद्यः व पार्वती ग्वल पशुपति लागाया शाक्य, वैद्य, सङ्गत व डङ्गोल जातिया मिजंमस्त जक जुइ दइ । छक्वः ल्ययाः सयेकूम्ह प्याखंम्वलं खुदँतक प्याखं हुलेमाःगु चलन दु । नाङ्गेचा प्याखंया स्यनेज्या गुंलागाः पारु स्वयाः स्वला न्ह्यःनिसें न्ह्याइ ।
प्याखंम्वः जुइपिन्सं न्हापांगु न्हिखुन्हु
नासःद्यःया नामय्‌ किसली तयाः पुजाज्वलं व समय्‌बजि छाये हयेमाः । उकुन्हु सकसिगुं किसली छायाः नासःद्यः पुज्याये धुनेवं सकसितं प्रसादकथं समय्‌बजि इनी ।
स्वलातक प्याखं स्यनेगु झ्वलय्‌ बसुबारपतिं नासःद्यःयाथाय्‌ समय्‌ तयाः पुजा याः वनेमाः । स्यनेज्या लत्या दतकि बापुजा क्वचालकि तःजिक नासःद्यः पुजा यानाः भ्वय्‌ नयेधुनकि प्याखं स्यनेज्या क्वचाइ ।
महाद्यः

नाङ्गेचा प्याखंया महाद्यः बःचाधीम्ह मिजंमचा खः । महाद्यः जुइम्ह प्याखंम्वलं ह्याउँगु ख्वाःपाः पुइ । थ्व ख्वाःपातय्‌ कपालय्‌ छगः नापं स्वंगः मिखा व स्वध्वः पुण्डरिक दइसा हाकुगु ग्वाय्‌ दइ । छ्यनय्‌ तःहाकःगु च्वामुगु तपुलिं पुइमाःथें तुं तुतिइ घंगला न्ह्यायेमाः । नाङ्गेचा प्याखंया महाद्यवं म्हय्‌ लं मफिसे तासया सुरुवाः न्ह्यानातइ । नारिइ रुमाल चिनातइसा जँय्‌ वहःया झल्लर दुगु हाकुगु कापःया जनिखं चिनातइ । तिसाकथं महाद्यवं जय वागेश्वरी महासरस्वतीया १०८ चाः ह्वनातःगु वहःया सिखः क्वखायेमाः । थ्व सिखःयात छातिइतक थहां वयेक गःपतय्‌ कापतं चिनाः सायेकातइ ।

पार्वती
नाङ्गेचा प्याखं मू प्याखंम्वःकथं पार्वती जुइम्ह मिजंमचां ख्वाःपाः पुइ म्वाः । बरु छ्यनय्‌ रत्न थुनातःगु वहःया मतू पुइ । तासया भोतो व जामा पार्वतीया वसः खःसा जँय्‌ वहःया झल्लर दुगु हाकुगु कापःया जनी दइ । पार्वतिं नं तुतिइ घंगला न्ह्यायेमाः ।

संगीत पक्ष
नाङ्गेचा प्याखं मूलतः खिं, धाः व नाय्‌खिंया बोलय्‌ हुइकीगु खः । लिसें गुहालि बाजंकथं ताः, बभू (झ्यालि), भुस्याः व छुस्याः थाइ । खिंया बोलय्‌ च्वः, जति व प्रताल स्वंगू तालय्‌ प्याखं हुली थें तुं पार्वती तनेधुंकाःया लुइ धाः व नाय्‌खिंया तालय्‌ ताण्डव थें उग्रगु प्याखं हुली । प्याखं हुइकेत चो, जति व प्रताल तालया थीथी म्ये हालेमाः । थ्व म्येया भाय्‌ पुलांगु दापाम्ये थें मैथिली, संस्कृत, पुलांगु नेवाः भाय्‌ आदि ल्वाकज्याःगु खनेदु । थ्व प्याखंया म्येय्‌ शाह जुजुपिं सुरेन्द्र वीर विक्रम व पृथ्वी वीर विक्रमया नां नं दुथ्याना च्वंगु दु । व थें तुं मुहालिया धुनय्‌ बाजं थानाः नं थ्व प्याखंया थीथी लु हुइके माः ।

निर्माण आकृति कला केन्द्र, नेवाः आर्टपाखें ने.सं. ११२५स निर्माण जूगु थुगु संकिपाया बाखं व निर्देशक सनमकुमार श्रेष्ठ अले संगीतकार शिव शाही खः । थुगु संकिपाय्‌ कलाकारकथं राजु महर्जन जुजु, ज्ञानी शोभा महर्जन, पल्पसा डंगोल, सनिश श्रेष्ठपिं दुथ्याः । थुकी छम्ह मनू ग्वाज्यः जुल धाःसा छु छु जुइ धैगु खँ क्यनातःगु दु ।

घंगला पिस्ता बांलूगु दथु चिरिबाःगु कँय्या ग्वः दुने नँया गुच्चा तयाः संकलकि छ्यालाछ्याला सः वइगु बाजं खः । घंगलाया च्वकाय् दुगु चाःयात कापतय् घानाः माः थें दयेका तइ । द्यः प्याखं, चर्या याखं व मेमेगु प्याखनय् प्याखंम्वलं नारिइ, तुतिइ बाय् जँय् घंगला हिनाः प्याखंपाःलिसे ल्हाः तुति संकाः सः पिज्वयेकीगु खः ।

थवंथवय् ल्वाकेगु धातुया बाजंयात थ्व ब्वय् ब्वथले फइ । गथेकि ताः, बभू, झ्यालि, चिम्ताझ्यालि, गं, कँय्‌पु, सिँन्याल, स्वकुंलाः, घंगला आदि ।

चिराग फिल्मस् प्रा.लि.पाखें ने.सं. ११४१ य्‌् निर्माण जूगु संकिपाय घोषकया निर्माता रोशन बज्राचार्य व प्रेमा शाक्य अले निर्देशक अमृतचन्द्र खः । धर्मरत्न शाक्यया बाखं दुगु थुगु संकिपाया संगीतकार जिवित जल्मि व गोविन्द ह्यूमत खःसा छायाँकार लूजः सिंह व रवि साय्‌मि खः । थुकी कलाकारकथं किशोर चिपालु, राजेन्द्रमान शाक्य, पल्पसा डंगोल, अंजली शाक्य, प्रेमा शाक्यपिं दुथ्याः । थ्व बुद्धकालिन ऐतिहासिक संकिपा खः ।

येँय् तग्वः धिमय् नाप तालबाजंकथं तीसः वयेक थाइगु ख्वातुगु कँय्या भु थेंच्वंगु बाजंयात घौ/कँय्‌पु धाइ । थ्व बाजंयात खव ल्हातं छातिइतक खिपतय् ल्ह्वनाः जव ल्हातं सिँया कथिं दथुइ लाक्क ताइँ ताइँ सः वयेक थाइगु खः । थ्व बाजंया बोलकथं थुकियात ताइँनाइँ नं धायेगु याः ।
थ्यं मथ्यं २५ सेमि ब्या जुयाः ५ मिमि ख्वातुगु भिंगु कँय्या थ्व बाजंया सः तापाक्कंनिसें ताये दइ । छगूकथं हे छ्यलाबुलाय् वइगु जूसां घौ व कँय्‌पु निथी बाजं थें खनेदु । सिस्वयाः दथु ख्वातुगु चाकलाःगु बाजंयात घौ धाइसा छचालं उति हे ख्वातुगु व भु थें छखे तौ (सि) थकया तःगु बाजं कँय्‌पु/कँय्‌पुइँ/कँय्‌पुचा खः ।
येँय् बाहेक मेमेथाय् धिमय्‌लिसे घौ बाय् कँय्‌पु थाःगु खने मदु ।

उगु दँय् दिवंगत जूम्ह थः जःया उद्घार जुइमा धकाः आशिका यानाः गुंलां अर्नामेय्या ङकू पुयाः धाः थानाः स्वयम्भू महाचैत्य चाःहिलेगुयात ङकू पुयेकेगु धाइ । येँय् उराय्, ज्यापु व साय्‌मितसें थथे स्वयम्भूइ ङकू पुइकः वनीगु खः । स्वयम्भूया बुद्घाचार्यतय्‌गु गुंलाबाजं खलकं थःथाय् स्वापू तःवःपिनिगु नामं थथे ङकू पुयाबीगु यानाच्वंगु दु ।

बौद्ध तान्त्रिक साधनाकथं प्याखं हुलेत बाय्‌ प्याखं महुसे नं थीथी बौद्ध देव देवीया स्तुति यायेत बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनातःगु म्येयात चर्या म्ये धाइ । थुकियात दोहा, बज्रगीत, चर्यागीत व चचा नं धायेगु याः । साधारण थें च्वंसां चर्या म्ये दुग्यंगु गहन अर्थ दुगु उच्चकोटिया साहित्य खः ।
ईशाया न्हय्‌गूगु शताब्दिनिसेंया चर्या म्ये लूगु दु । ईशाया च्यागूगु शताब्दि दथुया बौद्ध तान्त्रिक शान्तरक्षितं बज्रधारा सङ्गीत धकाः बौद्ध म्ये रचना यात । अथे हे ईशाया झिंछगूगु शताब्दिया न्हापांगु ईया बौद्ध सिद्धा भुसुकुं नं तःपु बौद्ध उपदेश दुगु म्ये चिनाः स्वनिगलय्‌ प्रचार याःगु दसु दु । वयांलिपा सन् १०४२ पाखे भारतं नेपाः वःम्ह भिक्षु दिपंकर श्रीज्ञान अतिसं बज्रासन बज्रगीत, चर्यागीति व बज्रयोगिनी स्तोत्र आदि सफू च्वल । अथे हे चर्या सङ्ग्रह प्रदीप नं श्रीज्ञान अतिसया सफू खः । थुपिं सफू भिक्षु श्रीज्ञान अतिसया मांभाय्‌कथं बङ्गाली लिपिं च्वयातःगु दु ।
८४ बौद्ध सिद्धापिन्सं थःथःगु थाय्‌या प्रचलित भासं बज्रगीत चर्या म्ये चिनाः हालाः प्रचार यात । सलंसः दँया दथुइ चिनातःगु चर्या म्येया भाषा नं तःथी दु । संस्कृत, बङ्गाली, पुलांगु हिन्दी आदि भाय्‌या व यक्व अपभ्रंश म्येग्वः चर्या म्येय्‌ छ्यलातःगु दु ।
गथेकि सरहपा सिद्धाया दोहाया भाषा थथे दु ।
सरह भणइ वंग वाहिअ आलें
णिह सहावन लक्खिअ वालें ।
स्वनिगलय्‌ ८४ म्ह बौद्ध सिद्धापिं मध्यय्‌ सरहपा, कन्हया (कर्णापा), नारोपा, तिल्लीपा (तिलोपा) व दारिकापा सिद्धापिनिगु चर्या म्ये हालेगु याना वयाच्वंगु दु । थुपिं सिद्धातय्‌गु चर्यागीत स्वयाः नेपाःया तान्त्रिक बज्राचार्यपिन्सं नं यक्व चर्यागीत चिनातःगु दु ।
गथेकि वाकबज्र, लीलाबज्र, सुरतबज्र, रत्नबज्र, ॐकारबज्र, हुँकारबज्र, शाश्वतबज्रनिसें लिपांगु इलय्‌ वयाः गणेशराज बज्राचार्य, बद्रीरत्न बज्राचार्य व रत्नकाजी बज्रचार्यपिन्सं थीथी पुजाविधि व स्तुतिया निंतिं चर्या म्ये चिनाः थ्व परम्परा न्ह्याका वयाच्वंगु दनि । येँ, यल, ख्वप आदि थासंथाय्‌या चर्या म्येया म्येग्वलय्‌ छुं छुं पानाच्वंगु खनेदु ।
चर्या म्येय्‌ च्वमिपिनिगु नां नं दुथ्याकेगु चलनं म्येया च्वमि सीदइगु खः । गथेकि वाक्बज्रया नमामि नमामि जि धर्मधातु नांयागु चर्या म्येय्‌ थथे दु ।
श्री बज्राचार्य बन्धुदत्त आचार्य २
भनयि वाग्वज्र गी चरिता
अथे हे चर्या म्येया न्ह्यःने व म्येया रागया नां व गनं गनं ताल नं च्वयातइ । गथेकि वाक्वज्रयागु हे रक्तवर्ण नांयागु चर्या म्येय्‌ थथे राग व तालया नां नं दु ।
राग– नाट ताल– जटि
रक्तवर्ण भिणिलोयन सुन्दरी २
अष्टादश भुज प्रहरण किरणो ।
चर्या म्येया राग पटमंजरी, गौडआरु, गुर्जरी, देबक्री, देशाख, कामोद, धनाश्री, रामक्री, बलाडी, शबारी, मलारी, मालशी, मालशीगबुरा, बङ्गाल, भैरवी गोदाग्री, बसन्त, मंगल आदि दुसा तालया ल्याखं दुर्जमान, षटन्कार, चस्पति, प्रताल, जति, च्वः, लंताः, झपताल, माथ ताल, अस्त्रा, त्रिमान, चौमान आदि छ्यलातःगु दु ।
स्वनिगःया परम्पराय्‌ न्हिकं व दीक्षा दुपिं बज्राचार्य, शाक्य व उराय्‌ मिजंमस्तय्‌सं जक चचा हालेगु धकाः चर्याम्ये हाली । शाक्य व उराय्‌तय्‌सं थःथाय्‌ पुजा जुइबलय्‌ जक चचा हाली । बज्राचार्यपिन्सं जक मेथाय्‌ पुजा जुइथाय्‌ नं चचा हा वनी । आगंपुजा, दिसिपुजा, सीगु, लोकोत्तर श्राद्ध व मेमेगु फरमास बौद्ध पुजाविधिइ नं चर्या म्ये हालेगु याइ । हालेसः धायेवं न्ह्याथासं
चचा म्ये हाले मज्यू, हाली मखु । चर्या म्येया छगू झ्वःयात त्वाक व बागू झ्वःयात बात्वाः धाइ । बात्वाकय्‌ २ अंक व त्वाकय्‌पूर्णविराम दइ । चर्या म्ये क्वचायेकेत धुवा लिसा काये माः । गुगुं चर्या म्येय्‌ धाःसा चरणपतिं हे धुवा कायेमाः ।

चचापा
थःगु छेँय्‌पिने तःधंगु बौद्ध विधिया पुजा जुइथाय्‌ चचा हाःवनीपिन्त चचापा धाइ । बज्राचार्यपिं जक थथे चचापा जुयाः चचा हाः वनेगु चलन दु ।

चर्याचर्यविनिश्चय

थीथी ईया २३ म्ह बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनाथकूगु ५० पु चर्या म्ये मुना सपूmया नां खः– चर्याचर्यविनिश्चय । येँय्‌या वीर पुस्तकालयया ताडपत्रय्‌ च्वयातःगु थ्व सफू सन् १९०७ पाखे भारतया पण्डित हरप्रसाद शास्त्रिं लुइकूगु खः । प्रोटो बङ्गाली लिपिं च्वयातःगु थ्व ताडपत्रय्‌
निपु चर्या म्ये ब्वने मफयेक व छपु चर्या म्ये बच्छि जक ब्वने फइकथं भ्वाथः जुइधुंकूगु खः । लिपा प्रबोधचन्द्र बाग्चिं थुकी दुगु ५० पु चर्या म्ये फुक्कं ल्हासाया स्येङ्ग्यौर सफू कुथिइ तिब्बति भासं भाय्‌ हिलातःगु लुइकूगु खः ।
येँय्‌ लूगु चर्याचर्यविनिश्चय ताडपत्रय्‌ दक्वं पाद (पद्य)या न्ह्यः रागया नां च्वयातःगु दु । पटमंजरी, गौडआरु, गुर्जरी, देबक्री, देशाख, कामोद, धनाश्री, रामक्री, बलाडी, शबारी, मलारी, मालशी, मालशीगबुरा, बङ्गाल, भैरवी आदि रागया नां थुकी दुथ्याः ।

चच
भरतमुनिया नाट्यशास्त्रय्‌ दुगु जातिगानय्‌ चच्चत्पुटं, चाचपुटं, ध्रुवागान थें जाःगु खँग्वः दु । थ्व खँग्वः प्याखं हुलेत हालीगु म्येलिसे स्वानाच्वंगु दु । चच्चत्पुटं धयागु ८ गू मात्राया ताल खः गुगु यक्व जातिगानय्‌ छ्यलातःगु दु । उकिं लिपा वयाः चच्चत्पुटं धयागु हे जातिगान धया थें न्यनावन ।
थ्व हे चच्चत्पुटं खँग्वःयात नेवाःतय्‌सं चच्च जक धायेगु यातसा लिपा वयाः चच जू वल । स्वनिगलय्‌ हुइकीगु थीथी पुलांगु द्यःप्याखनय्‌ हालीगु म्येयात आः नं चच धाइ । यलया जल प्याखनय्‌ हालीगु म्ये थुकिया दसु खः ।

चचा
चर्या खँग्वः बृहत् नाट्य सङ्गीत थुइकीगु चच्च खँग्वःपाखें वःगु खनेदु । चच्च धायेवं यक्व लु व म्ये दुगु प्याखं थुइकीसा छम्ह जक द्यःया वर्णन दुगु म्ये व छगू जक लुया प्याखं धायेत चच्चचा धायेगु यात । चच्चचा खँग्वः हे कथहं चचा जुल ।

चह /चकाः
स्वनिगःया पुलांगु प्याखं हुइकेन्ह्यः व दथुइ च……..ह धकाः सकसिनं तायेक तःसलं हालेगु चलन दु । थुकियात चकाः बीगु धाइ । चकाः बिलकि प्याखं न्ह्याइन धयागु सी दइसा छुं मेगु नं संकेत बी । यलया जल प्याखनय्‌ न्हापांगु ब्वया देवी प्याखनय्‌ च……ह धकाः चकाः बीसा लिपा बिक्रमादित्य व रामायणया प्याखनय्‌ च………च धकाः चकाः बी । च…….ह या चकाः नं देवी प्याखं व च……….च या चकाः नं हरिया प्याखं न्ह्यानाच्वंगु संकेत बी । पँय्‌ताः व गनं गनं दापाय्‌ नं थथे चकाः बीगु चलन दु । चकाः बीबलय्‌ बाजं मथासे तालया स्वरुप क्यने थें दकलय्‌ लिपा ह धकाः तालया सम क्यनी ।

बौद्ध धर्मया बज्रयान तन्त्र साधना यायेत हालीगु बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनाथकूगु थीथी देव देवीया वर्णन दुगु मेयात चर्या मे धाइ । वथेंतुं आगंपुजा, दिसिपुजा, सीगू, लोकोत्तर श्राद्ध व मेमेगु फरमास बौद्ध पुजाविधिइ नं चर्या मे हाली । पुजा व तन्त्र साधनाया निंतिं चर्यामेया तालय्‌ थीथी देव देवीया मुद्रा ज्यानाः हुलीगु शास्त्रीय प्याखंयात चर्यानृत्य बाय्‌ चर्या प्याखं धाइ ।
नेपालमण्डलया बज्रयानय्‌ क्रियातन्त्र, चर्यातन्त्र, योगतन्त्र व अनुत्तरयोग तन्त्र यानाः प्यथी तन्त्र साधना न्ह्यानाच्वंगु दु । उकिइ मध्यय्‌ चर्यागीत व चर्यानृत्य चर्यातन्त्रया विधि खः । चर्यागीत हालाः चर्यानृत्य यानाः तन्त्र विधिकथं पुजा यायेगु प्रज्ञासहितया उपाय चर्या खः धयातःगु दु । चर्या धयागु छगू तान्त्रिक विधि व अनुष्ठान खः । चर्या खँग्वलं न्हिथं यायेमाःगु आचरण, ज्या बाय्‌ अनुष्ठानया अर्थ नं बी ।
चर्या मेयात बज्रगीत व चर्या प्याखंयात बज्रनृत्य नं धायेगु याः । बज्रयानया योगीपिन्सं परम आनन्दपूर्वक बज्रगीत हालेगु व बज्रनृत्य यायेगु याइ । बज्रगीत व बज्रनृत्यं थुगु हे जन्मय्‌ सिद्धि प्राप्त जुइ धयागु मान्यता दुसा बज्रगीत व बज्रनृत्य यानाः निर्वाणतक लायेफु धकाः न्ह्यथना तःगु दु । बज्रयानी पुजाय्‌ बज्रगीत व बज्रनृत्य मदयेकं मगाः ।
नेपालय्‌ लिच्छवि शासनकालय्‌ बौद्ध सङ्गीतया विकास जुल । सन् ६५९ पाखेया जुजु नरेन्द्रदेवया पालय्‌ हेचचा धकाः बौद्ध सङ्गीत न्ह्याःगु खने दु । स्वनिगःया बौद्धत तन्त्रयानया उपासक खः । थुकिइ थः आराध्य द्यःया मूर्ति स्वनाः पुजा यायेगु चलन दु । ईशाया च्यागूगु शताब्दि फुइथें च्वंकाः वःगु तन्त्रया सफू हेबज्रतन्त्रय्‌ सङ्गीतया माध्यमं याकनं द्यःयात लय्‌तायेके व याकनं मोक्ष वनेफइ धयागु खँ च्वयातःगु दु । हेबज्रतन्त्रय्‌ दकलय्‌ न्हापां चर्या खँग्वः छ्यलातःगु दु । थुगु सफुलिइ चर्यायात मे हालाः प्याखं हुलाः तन्त्र साधना यायेकथं उचित थासय्‌ विशेष वसतं पुनाः तान्त्रिक बज्रगीत हालेगु व हेबज्रया मुद्रा ज्यानाः प्याखं हुलेमाः धकाः च्वयातःगु दु ।
ईशाया झिंछगूगु शताब्दिया दिपङ्कर श्रीज्ञान अतिसं यक्व चर्या मे दुथ्याकाः चर्या सङ्ग्रह व चर्या गीत नामं सफू पिकाल । वयांलिपा यक्व बौद्ध सिद्धपिन्सं दयेकूगु तःपु पद्य चर्याचर्यविनिश्चय नांया सफुलिइ मुंकातल । थुकथं मे व सङ्गीतया माध्यमं बुद्ध दर्शन न्यंकेगु चलन वल ।
स्वनिगलय्‌ चचा धाइगु चर्यामे व प्याखं गुह्य व बाह्य निथी दु । गुह्य चर्यामे व प्याखं आगमय्‌ मेपिन्सं मखंक जक हाली बाय्‌ हुलीसा बाह्य चर्यामे व प्याखं पिने सकसिनं खंक हाले ज्यू, हुले ज्यू । गुह्य चचा हालाः गोप्य पुजा यायेमाःगुलिं झ्यालय्‌ झ्याःकापः तयाः व मेथाय्‌ गाछेँ खुयाः जक चचा हाली । चचा हालेत ताः थायेमाःसा राग काइबलय्‌ दबदब थाइ ।
गुह्य चर्या मे व प्याखं न्हिकं दुपिं व दीक्षा दुपिन्सं जक आगमय्‌ गोप्य पुजा व तन्त्र साधनाकथं छ्यली । थुपिं पिने सर्वसाधारणयात कने स्यने मज्यू धयागु मान्यता दु । गथेकि सम्बर, हेबज्र, बज्रनैरात्मा, चक्रसम्बर, नमामि योगाम्बर, महासम्बर आदि ।
बि.सं २०१३ पाखे नेपालय्‌ जूगु चतुर्थ विश्व बौद्ध सम्मेलनया झ्वलय्‌ येँ मूबहाःया हलंज्वलं व पौभाः ब्वयेगु व येँ झ्वाःबहाःया चिनियारत्न बज्राचार्य, मूबहाःया दिव्यरत्न बज्राचार्य व ॐबहाःया गुह्यहर्ष बज्राचार्य स्वम्हेसिनं लोकेश्वरया चचाप्याखं दकलय्‌ न्हापां पिने हुलाक्यंगु खः । बाह्य चर्यामे व प्याखं थौंकन्हय्‌ न्ह्याम्हेसिनं सयेकाः थीथी ज्याझ्वलय्‌ क्यनाच्वंगु दु । चर्या मे व प्याखंयात अझ ल्वःवनापुकेत ताः व दबदबलिसें मृदङ्ग, बाँसुरी, सितार, प्वंगा, पँय्‌ताः आदि बाजंया ताल व धूनय्‌, थीथी द्यःकथंया वसः, तिसां तियाः बाह्य चर्या प्याखं हुली । गथेकि महामञ्जुश्री, कुमारी, बज्रसत्व, लोकेश्वर, बज्रयोगिनी, पञ्चबुद्ध, कालभैरव आदि ।
चर्या मेया ताल व सूरकथं ल्हाः, तुति, छ्यं, म्ह संकाः याइगु नृत्यय्‌ ल्हातं कर्ममुद्रा, धर्ममुद्रा, समयमुद्रा व महामुद्रा ज्यानाः तुतिं आलीढ, प्रत्यालीढ व ताण्डव पद कयाः चर्या प्याखं हुली । प्याखंपाः कयाः मिजं व मिसा द्यःया अभिनय यानाः मिजंत हे प्याखं ल्हुइ । पुुजाया विधि विधान स्वयाः ख्वाःपाः मपुसे बाय्‌ ख्वाःपाः पुयाः प्याखं हुलीसा यक्व ल्हाः दुपिं द्यःपिनिगु ल्हाःया चित्र च्वयातःगु ल्हाःधी छुनाः प्याखं ल्हुइ । द्यःकथं गं, बज्र, धुपाँय्‌ मकः, खड्ग, पाश, दण्ड, पात्र, कर्र्तृ आदि ज्वँसा ज्वनाः चर्या प्याखं ल्हुइ ।
पुजाकथं गुगुं पुजाय्‌ मूलाचार्य छम्ह जक व गुगुं पुजाय्‌ दिगाचार्यपिं दिशा दिशाय्‌ छचाःख्यरं च्वनाः चर्या प्याखं ल्हुइमाः । थथे यक्वसिनं चर्या प्याखं ल्हुइबलय्‌ पँय्‌ताः माः । न्हापां पँय्‌ताःया सूरय्‌ मूद्यः ल्हानाः प्याखं ल्हुइ । वयांलिपा रागय्‌ प्याखं ल्हुइ । थ्व धुंकाः द्यःकथंया चर्यागीतया सूर तालय्‌ प्याखं ल्हुइ । थ्व धुनेव हाकनं राग काइ ।

मृत्यु संस्कारय्‌ चचा हालेगु
चर्या धैगु नृत्य जक नं मखु । मनुष्य मृत्यु जुइबलय्‌ नं थीथी हस्तमुद्रा ज्यानाः थीथी इलय्‌ थीथी लोकोत्तर पुजा याइ । थजाःगु अवस्थाय्‌ चर्या नृत्य याइ मखु, चर्या पुजाया नापनापं हस्तमुद्रा ज्यानाः चर्याक्रिया याइ । धर्मकर्मया ज्या माक्व याये मफया च्वंगु अवस्थाय्‌ लानाच्वंपिं अले धर्मया फल व पुण्य संचयया फल मगानाः याकनं मेगु जन्म काःवने मफया च्वंपिन्त उद्धार यायेगु थुकिया उद्देश्य खः । गथेकि दुर्गतिपरिशोधन पाठ, मध्यमेरु, गोकूदहण, मायाजाल आदि ।