नेवाः संस्कृति धार्मिक आस्थाया जगय्‌ दनाच्वंगु जुयाः छुं नं सङ्गीत, वाद्यवादन, प्याखं थजाःगु प्रस्तुति कलाया नं धार्मिक आस्थानाप क्वातुगु स्वापू दु । थ्व हे झ्वलय्‌ दबूप्याखं स्यल्लाक्क न्ह्यब्बयेया निंतिं नासःद्यःया आराधना यायेगु चलन दु । मूकथं सङ्गीत कलाया द्यः जूसां न्हियान्हिथं माःगु वाक्कलानापं फुक्क कथंया कार्यसिद्धिया निंतिं नासःद्यः पुज्यायेगु परम्परा नेवाः समाजय्‌ दु । सिद्धि व हिसिया द्यःकथं हनातःम्ह द्यः नासःद्यः नेवाःतय्‌गु बसोबास दुगु प्रायः थासय्‌ दइ । नासःद्यः पूर्वीय कलाशास्त्रय्‌ वर्णन यानातःगु ६४ गुलिं कलाया द्यः खः  ।
नासःद्यः व नाट्येश्वरया साधना छगू हे ताः ज्वनाः याइगु जुयाः थ्वयात छम्ह हे द्यःकथं कायेगु यानाहःसां नासःद्यःया नाट्येश्वरसिबें बिस्कं विशेषतात दु । नेवाःतय्‌गु मौलिक द्यः नासःद्यःया मूर्त रूप दइ मखु, अंगलय्‌ दयेकातःगु त्रिभुजाकार स्वप्वाः हे नासःद्यः खः । गनं गनं छप्वाः व न्याप्वाः दुम्ह नासःद्यः नं दु । नाट्येश्वर थें निश्चित सशरीर आकृति मदुगु द्यः जूगुलिं झ्वाता कीगु चलन वयेसिबें न्ह्यःनिसें अर्थात् नाट्येश्वरया अस्तित्व स्थापित जुइन्ह्यःनिसें हे थ्व द्यः पुज्यायेगु चलन वयेधुंकुगु खनेदु । नासःद्यःया स्वप्वाःयात सामाजिक सुरक्षा, बुद्धि व ज्ञानया स्रोतकथं कयातःगु दु ।
दबूप्याखंयात नासलं लीक अर्थात् हिसि दयेक क्यनेया निंतिं दबूप्याखं क्यनेया निंतिं पूर्वाभ्यास न्ह्याकेन्ह्यः नासः पुजा यायेगु चलन दु, अले नासः लित बीगु धकाः दबूप्याखं क्यने सिधयेका हानं पुज्यायेगु चलन दु । नासःद्यः पुज्यायेगु झ्वलय्‌ पुजाया सामान्य विधिया नापनापं दबूप्याखंया कलाकारतसें किसली छायेगु व मोहनि सिन्हः तीगु चलन दु । पुलां दबूप्याखं क्यनेन्ह्य नान्दी मे– नासःद्यःया मे) अनिवार्य कथं हालाः नासः द्यःया प्रार्थना यायेगु परम्परा दु ।

परम्परागत नेवाः बाजं मध्यय् दमोखिं छगू पुलांगु बाजं खः । दमोखिंया आकार प्रकार स्वयेबलय् ‘धाः’ बाजं नाप ज्वःलाः थें च्वंसां धाः स्वयां छुं भतिचा तःहाकः, तःजाः व तःग्वःगु खनेदु । थ्व बाजंयात ‘दमःखिं, दम्वःखिं, दबःखिं’ नं धाइ ।
सामान्य पाय्‌छि साइजया दमोखिंया हाकः अन्दाजी १७/१८ इञ्च व जाः १५/१६ इञ्च दइ । थ्व सिँया बाजं दथुु फुस्लुं जुयाः भतिचा भ्वरि पिहांवः थें फुके जुयाः खेँय् बांलू थें लू । नासः पाखेया चाः अन्दाजी ११/१२ इञ्च दैसा मांका पाखेया चाः थ्व स्वयां भतिचा तःचाः १३/१४ इञ्च दइ । दमोखिंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः छ्यंगूया हे बाला तं (तान) सालातइ ।
थीथी द्यः प्याखनय् गथेकि किपूया बाघ भैरव, येँया न्यतभुलु अजिमा, ख्वपया नवदुर्गा प्याखनय् थाइगु दमोखिं सामान्य स्वयां तःग्वः खनेदु । थेचोया नवदुर्गा प्याखनय् थाइगु दमोखिं मेमेगु स्वयां अझ तजाः, तग्वःया नापं पतिचिनाः (पकुचिनाः) बकुलाना च्वनी । थुकिया हाकः म्ह्वतिं नं २७/२८ इञ्च, जाः २०/२२ इञ्च व नासः मांकाया थासं नं १७/१८ इञ्च दइ ।
दमोखिं बाजं निखें (नासःमांकाः) पाल्हातं हे थाइ । नेवाः संगीत पद्धतिया मुख्यगु न्हय्‌गुलिं ताल (चो, जति, प्रताल, येकताल, गन्ध, ब्रम्हताल, पलिमा) थायेगु चलन दु । थ्व बाजं थायेगु स्वयां ५–७ मिनेट न्ह्यः निखेरं छुचुं/स्याःबजि, बजि, च्वकाबजि मध्यय् न्ह्यागुसां मांबुइक फ्वयाः न्हायाः मसला दयेकाः तिकेमाः । थाये सिधलकि खौ (तिकातःगु मसला) सुच्चुक प्वलाः लिकायेमाः ।
थ्व बाजं उप्वः थें पुलांगु द्यः प्याखनय् गथेकि यलया काति प्याखं, ख्वप व थेचोया नवदुर्गा प्याखं, येँया न्यतभुलु अजिमाया प्याखं, किपूया बाघभैरव प्याखं, पचली भैरव व भद्रकालीया खड्गसिद्धि प्याखं, ख्वनाया सिकाली प्याखं., जलया जलप्याखं (हरिसिद्धि) आदि दक्व धया थें द्यःप्याखनय् दमोखिं थाइ । थुकिया पासा बाजंकथं भुस्याः, ताः व सिँन्याल थाइ । गुलिखे प्याखनय् प्वंगा नं पुइगु चलन दु । बाजंया बोल, ताल, थायेगु पद्धति थीथी प्याखनय् थःथःगु हे कथंयागु जुल । थ्व बाहेक यलय् दँय्‌दसं गुंलाया झ्वलय् गुंपुन्हिया क्वन्ति महाद्यः (कुम्भेश्वर) पुखुली तइगु चान्हय्, न्यकू जात्रा (मतयाः)कुन्हु थ्व दमोखिं बाजंयात विशेष छाय्‌पाः यानाः द्यःपिं (भैरव, कुमारी, महाकाली) प्रतिस्थापन यानाः तःपाःगु कुसां कुइकाः यल लाय्‌कू न्ह्यः न्हय्‌गुलिं ताल व मेमेगु थीथी त्वाःया दबूपतिकं थीथी (निगू, स्वंगू) ताल न्ह्यब्वयाः सारा न्हिछिबिक्क निर्धारित लँपु जुयाः देय् चाःहुलेगु यायेमाः । थ्वया सतिकुन्हु हाकनं बुंगय् श्री करुणामय न्ह्यःने व थ्वयां नं कन्हय्‌कुन्हु स्वयम्भू महाचैत्य न्ह्यःने नं न्हय्‌गुलिं ताल थायेमाः ।

अबु महन्तबज्र बज्राचार्य व मां मुतिमाया बज्राचार्यया कोखं १०८९ कौलाथ्वः अस्तमि, सनिबारखुन्हु यलया नःबहिली जन्म जुयादीम्ह दया बज्राचार्य छम्ह बहुप्रतिभाशाली कलाकार खः । वय्‌कलं त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें आईकम तकया शिक्षा कयादीगु दु । थौंकन्हय्‌ वय्‌कलं हस्तकलाया ज्या याना च्वनादीगु दु । नेवाः जनसांस्कृतिक मंकाः गुथि, इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजय्‌ आबद्ध जुयाः राष्ट्रिय सभा गृह व मेमेगु दबुली थःगु प्रस्तुति बियादी धुंकूम्ह बज्राचार्यं नेसं ११२७ स गुथिया हे प्रकाशनय्‌ पिदंगु ‘बिद्रोहया सः’ सिडि म्येचालय्‌ म्ये हालादीगु दु । नापनापं ‘सवाः’ म्येचालय्‌ नं थ्वय्‌कलं थःगु सः बियादीगु दु । म्ये हालेगु जक मखु विसं २०५० सालय्‌ त्वाःत्वालय्‌ व गांगामय्‌ न्ह्यब्वःगु ‘खाल्डो’ सडक नाटकय्‌ थ्वय्‌कलं अभिनय नं यानादीगु दुसा नेसं ११२७ स पिदंगु ‘हिसिदुम्ह मय्‌जु’ नेवाः भिसिडिइ निर्देशन नापं यानादीगु दु । अधिकार प्राप्तिया आन्दोलनय्‌ नं सक्रिय जुयादीम्ह कलाकार बज्राचार्यं ०६२/०६३ या ऐतिहासिक जनआन्दोलनय्‌ नागरिक समाजया ग्वसालय्‌ न्ह्याःगु तत्कालीन सरकार विरोधी दबुली थःगु सः बियादीगु दु । थुकथं देसय्‌ जुयाच्वंगु अन्याय व अत्याचारया विरोधय्‌ थःगु कलाकारिता छ्यलाच्वंम्ह थ्वय्‌कलं नेवाः कलाख्यःयात नं तब्या यायेगु निंतिं लिपांगु इलय्‌ वयाः ‘संगीत प्रवाह’या ज्याझ्वलय्‌ थःगु प्रस्तुति बियाः सक्रिय भूमिका म्हिता च्वनादीगु दु ।

दर्शनदास श्रेष्ठ छम्ह प्याखंम्वःलिसें प्याखं, नृत्य व नेपालभाषाया संगीत ख्यलय्‌ तसकं योगदान दुम्ह वरिष्ठ सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०४३ गुंलाथ्वः दसमि, मंगलबारखुन्हुु येँया त्यःर त्वालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु नारायणदास श्रेष्ठ व मां मोहनमाया श्रेष्ठया स्वम्ह काय्‌ स्वम्ह म्ह्याय्‌ मध्यय्‌ न्हापांम्ह काय्‌ खः ।
मचाल्याय्‌म्ह इलंनिसें भजनय्‌ ववं अले थः कान्छाबाः मोहनबहादुर श्रेष्ठपाखें संगीतया ज्ञान कयादीम्ह थ्वय्‌कलं थःम्ह हे म्ये च्वयाः लसय्‌ चिनाः हालेगु नं यानादिल । प्रगतिशीलया विचारधारा नं दुम्ह थ्वय्‌कलं थः झिंन्हय्‌दँति दुबलय्‌ हे पासापिंलिसें जानाः त्वालय्‌ ‘ज्वालामाइ पद्म विद्यालय’ चायेकाः मस्तय्‌त सितिकं हे ब्वंकेगु यानादिल । वि.सं. २००७ सालय्‌ प्रजातन्त्र वयेधुंकाः छुं ई किसान संघय्‌ नं लगे जूसां लिपा संगीत ख्यलय्‌ हे सक्रिय जुयादिल । दबुली मिसा कलाकार मदुगु इलय्‌ थ्वय्‌कलं थः केहें जक मखु मेमेपिं नं आपालं मिसातय्‌त थनेहयाः न्हू पलाः छिनादीम्ह खः ।
थःगु हे छेँय्‌ म्ये संगीत स्यनेगु जक मखु वि.सं. २०१२ सालय्‌ नीस्वंगु म्ये खलः, प्याखं खलः व नासः खलःदुने थःगु योगदान यायेगु लिसें प्याखं, म्ये संगीत थपू यायेगुली गुबलें लिचिलेगु याना मदी । लिसें थ्वय्‌कलं जन नाट्य परिषद व सोभियत सांस्कृतिक संघलिसें मेमेगु खलःपुचलय्‌ थःगु योगदान यानादीगु दु ।
थ्वय्‌कः नेवाः म्ये संगीत व नाट्य ख्यलय्‌ ग्वहालि यायेत सदां न्ह्यचिलीम्ह खः । उगु इलय्‌ जुइगु नेवाः ख्यःया छुं नं ज्याझ्वलय्‌ थ्वय्‌कःया मू भूमिका दया हे च्वनी ।
पुलां पहलं जक मखु, न्हूपहलं नं नेवाः म्ये संगीत ख्यः विकास यायेमाः धकाः न्हू संगीतया तरज यानाः हालीम्ह अले हायेकीम्ह नं खः थ्वय्‌कः । छगू बखतय्‌ नेवाः म्ये संगीत ख्यलय्‌ थ्वय्‌कःया लसय्‌, दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय्‌ अले भृगुराम श्रेष्ठ सलय्‌ म्ये सिर्जना जुलकिं लोकंह्वाइगु खः । त्रिदेवकथं नालेबहःपिं थ्वय्‌कःपिं स्वम्हसिया कुलिचिनां आपालं म्येत सिर्जना जूगु खःसा गुलिखे म्येत झीगु न्ह्यःने मदये धुंकल । लोकम्ये, ज्ञानमाला, भजन व आधुनिक म्ये आपालं सिर्जना यानादीम्ह थ्वय्‌कलं छगू इलय्‌ थःम्हं च्वयागु व लसय्‌ हनागु म्ये मुनाः सफूत नं पिथना दीगु दु । थ्वय्‌कःया सिर्जनाय्‌ निपु प्यपु लोकंह्वाःगु म्ये दनिसां थौंया पुस्तां थ्वय्‌कःया म्ये न्यने मखंगुलिं म्हसीके मफुत । अथे खःसां पुलांपिनिगु मानसपटलं थ्वय्‌कःया नां थौंतक्कं हुयाः मवंनि । थ्वय्‌कलं म्हितादीगु अले दुर्गालाल श्रेष्ठजुं च्वयादीगु प्याखंत ‘ग्राम्य जीवन’, ‘पश्चाताप’ व ‘महासत्व’ आपालं लोकंह्वाःगु प्याखंत खः ।
वय्‌कःया थीथी स्वंगू सफू ‘लुमला’ (पिकाक– सोभियत सांस्कृतिक संघ), ‘प्रसाद’ (पिकाक– नासः खलः ने.सं. १०७६), ‘नेपालभाषा म्ये’ (मुंम्ह– दर्शनदास ने.सं १०७६) पिदंगु दुसा वय्‌कलं लय्‌ तयादीगु छुं छुं म्ये थुकथं दु– जीवन हरे क्षण खनिं (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), हाकनं छकः लिहां वःसा गुलि ज्यू (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), यः मैं ख्यालं ख्यालं ययेकां आः ला (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), का रे यः मां धयाब्यु वैत (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ख्वबि यंकेमते जिगु आशा (च्वमि, लय्‌ व सः दर्शनदास श्रेष्ठ), वाउँगु लप्ते तुयूबजि हाकु मुस्या (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दर्शनदास श्रेष्ठ, मालश्री लसय्‌), झ्यालय्‌ च्वना नक्कल यानाः (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि बासुपासा), म्वाःल जि ला स्यन छ जक भिनेमा (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि : दुर्गालाल श्रेष्ठ), गंगामाई निरमल लख फुति बिज्याक (ने.सं. १०७६ नासः खलःया ज्याझ्वलय्‌ हालादीगु), स्वः स्वःथासं फसलिसे लसतासे (सः सुशिलादेबी कंसाकार, च्वमि, लय्‌ : दर्शनदास), धायेधाःसा छु धाये मचा मखु ल्यासे गथे धाये (च्वमि, लय्‌, सः दर्शनदास), चायेकाः लुखा नुगःया फसं जितः छु धाःगु (सः सुशिलादेबी कसांकार, च्वमि, लय्‌ दर्शनदास), थौं वइ ला कन्हय्‌ वइ ला (च्वमि दुर्गालाल) । थ्वय्‌कःया न्हापांम्ह कलाः मदयेधुंका लिपा नानीमायालिसें इहिपाः जुल । थ्वय्‌कःपिनि पाखें निम्ह काय्‌ व निम्ह म्ह्याय्‌िपं दु । टि.बि. ल्वचं सिकिस्त जुजुं थ्वय्‌कः ने.सं.१०९६ बछलागा एकादसि, सोमबारखुन्हु मदुगु खः ।

दर्शनवीर शाक्य संकिपामि, संचारकःमिया लिसें वाङ्मय ख्यलय्‌ ल्हाः न्ह्याका च्वनादीम्ह साहित्यकार नं खः । अबु नरेशवीर शाक्य व मां प्रज्ञादेवी शाक्यया कोखं ने.सं. ११०० चौलागाः खस्थि, सोमबारखुन्हु जन्म जुयाः कलाकारिता ख्यलय्‌ मेच्वमि, संकिपा निर्देशक, संकिपा लेखककथं म्हसीका दुम्ह वय्‌कलं म्यूजिक भिडियो ख्यलय्‌ नं योगदान यानादीगु दु । आपालं म्यूजिक भिडियोया निंतिं निर्माण परिकल्पना यायेधुंकूम्ह दर्शनवीर शाक्यं निर्देशन यानादीगु न्हापांगु चिहाःसंकिपा सन् २०१४ य्‌ पिदंगु ‘द मिथ’ नांयागु चिहाःसंकिपा खः । वधुंकाः ‘द मिथ जिरो’ व ‘इन्द्रायणी’ नांयागु चिहाः संकिपा नं दयेके धुंकल । पेजथ्री बाःछि पौया सम्पादक नं जुयाः ज्या याना च्वनादीम्ह शाक्ययात मच्छिन्द्र क्लबपाखें ग्वसाः ग्वःगु कासाय्‌ ‘द मिथ’या निंतिं उत्कृष्ट निर्देशक, उत्कृष्ट च्वमि, उत्कृष्ट शर्ट फिल्मया सिरपाःया नापनापं नेपालभाषा टाइम्स चिहाःसंकिपा कासा ने.सं. ११३८ य्‌ ‘द मिथ जिरो’या निंतिं ल्यू सिरपाः, नेपालभाषा टाइम्स चिहाःसंकिपा कासा ११३९ य्‌ ‘इन्द्रायणी’या निंतिं लियांल्यू सिरपाः लाःगु खःसा इन्द्रायणीपाखें थर्ड एनसीआइ एफएफ संकिपा कासाय्‌ वेस्ट नेशनल फिल्म स्पेशल मेन्सन अवार्ड व स्पाइनी बाएबलर इन्टरनेशनल फिल्म फेस्टिभल सन् २०२३ य्‌ बेस्ट नेशनल शर्ट फिल्म नेपालभाषा अवार्ड त्याकेत ताःलाःगु खः । अथेहेतुं निक्वःगु नेपालभाषा स्टार म्यूजिक भिडियो अवार्ड २०२२ य्‌ बेस्ट भिडियो परिकल्पनाकारया सिरपाः नं त्याकूगु खः ।

छपा ल्हातं ल्ह्वनाः मेगु ल्हातं थाइगु बाजं दहयात पाकदुम्चा नं धाइ । मेमेगु जातियापिन्सं थ्व बाजंयात दम्फु धाइ । थ्यं मथ्यं ५० सेमि ब्याया सिँया चाकःयात छखे खौ मदुगु छ्यंगुलिं भुनाः थ्व बाजं दयेकी । थ्व बाजंया छ्यंगू द्यःने दथुइतक वयेक तिं बाला छबाला नं दइ । छपा ल्हाःतं बाजनय् दायाः व बाजं ज्वनेगु मेगु ल्हाःतं थ्व तिं बाला इलय्‌ब्यलय् तियाः थुकिं थीथी बोल पिज्वयेकीगु खः । दहयात बसन्त ऋतु व कामदेवलिसे नं स्वानातःगु दु । दह चाकलाःगु बाय् च्याकुंलूगु नं दइ ।

दादरा ताल नं ६ मात्राया जुइ । स्वंगू मात्राया निगू विभाग दइ । ताः थायेबलय् १ मात्राय् तिं ४ मात्राय् छु जुइ । धन्य धाये लोकेश्वर (मंगल धून)जनबहाःद्यःया मे, फुलफुल फुलफुल ससिवा छ वा धाःगु मचामे दादरा तालय् लानाच्वंगु दु ।
मात्रा/विभाग :
१ २ ३  । ४ ५ ६
तिं छु

नेवाः सङ्गीतया छगू पुलांगु स्वरुप दापा खः । खिं (दापाखिं÷देसिखिं÷लालाखिं), ताः (तं) व बभू (बमूचा÷बौ÷बपू)या गुहालिइ पुचः च्वनाः हालीगु भजनयात दापा धकाः थुइके फु । नेवाःपहःया शास्त्रीय सङ्गीतकथं न्ह्यानाच्वंगु थुगु ज्वः मदुगु सङ्गीत परम्परायात येँय्‌ दापा धाइसा यल, ख्वप आदि थासय्‌ दाफा धाइ । दापाया ज्याझ्वः न्ह्याकेगुयात दापा थायेगु धाइ । दापा छगू कथंया भजन हे खःसां थुकिया विधि परम्परा मेमेगु भजन स्ययां पाः । उप्वः थें द्यःया भजन म्ये हालीगु जुयाः दापायात तप्यंक आध्यात्मिक ज्याकथं जक व मुक्कं सङ्गीतकथं जक काये मछिं । दापां नेवाः समाज व तजिलजिइ थुलि हा काये धुंकलकि थ्व छगू नेवाः संगठनया स्वरुप व नेवाः पहिचान जुयाच्वंगु दु ।
तःजिगु व पुलांगु सङ्गीत परम्परा जूसां च्वयातःगु इतिहास मदुगुलिं दापा संस्कृति गुलि पुलांगु खः धयागु तप्यंक सी मदु । दापाय्‌ च्वयातःगु धयागु हे दापाम्ये सपूm खः । तिथिमिति सीदुगु दापाम्ये सपूm थ्यं मथ्यं निसः दँ पुलांगु जक लूगु दु । गुलिखे दापाम्येय्‌ जुजु व लानिपिनिगु नां दुगुलिं व म्येया ई सीके फु । दापाम्येय्‌ आःतक नां लूगु मध्यय्‌ दकलय्‌ न्हापायाम्ह जुजु महिन्द्र मल्ल जूगुलिं दापा थ्यं मथ्यं प्यसः दँ पुलांगु खनेदु । दापाय्‌ हालीगु संस्कृत कवि व संगीतज्ञ जयदेवं च्वःगु गीत गोविन्दया म्ये गुसःदँ पुलांगु खः । अथे हे मैथिलि महाकवि विद्यापतिं च्वयातःगु खुसःदँ पुलांगु म्ये नं दापाय्‌ हालाच्वंगु दु । तर गीत गोविन्द व विद्यापतिया म्ये नेवाःतय्‌सं गुबलय्‌निसें दापाय्‌ हालेगु यात धयागु सीमदु । न्हापा न्हापा ख्वाःपाः प्याखं व नाटकय्‌ नं दापा छ्लाबुलाय्‌ हइगु खः । थुकिं नं नेवाःतय्‌गु दापा तसकं पुलांगु खः धयागु क्यं ।
दापाम्येय्‌ येँ, यल, ख्वपया यक्व मल्ल जुजु व लानिपिनिगु नां दुकथं मल्लकालय्‌ दापा संस्कृति तसकं च्वन्ह्याःगु खनेदु । प्यम्ह न्याम्ह शाह जुजुपिनिगु नां नं दापाम्येय्‌ दुसां वयांलिपा खास हे न्हूगु दापा म्ये चिनातःगु खने मदु । बरु पुलांगु दापाम्येया लसय्‌ न्हूगु म्येग्वः तयाः छुं भचा दापाम्ये च्वयेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।
ततःधंगु देगलय्‌ न्हिथं दापा थायेत जुजुपिनिपाखें हे दापा खलःयात गुहालि यानातःगु दसि दु । देगलं त्वाः त्वालय्‌ न्यनावंलिसे त्वाः त्वालय्‌ दुगु फल्चा हे दापा थाइगु थाय्‌ जुल । नेवाःतय्‌गु दक्व धया थें बस्तिइ दापाया संस्कृति न्यनाच्वंगु दु । नेवाः संस्कृतिइ गुंला, ञंला, कार्तिक ला आदि थीथी बखतय्‌ जक मखु ततःधंगु जात्रा, पुजा व उत्सवय्‌ दापा मथासे मज्यू । न्हापा न्हापा गुलिखे नेवाः जातिइ भौमचा लँस्वः वनेत दापा मदयेकं मगाः ।
दक्व धया थें नेवाः जातिं थःथःगु थासय्‌ दापा खलः नीस्वनाः दापाया संस्कृति न्ह्याका वयाच्वंगु दु । स्वनिगः दुने व पिने बरे, उराय्‌, स्यस्यः, ज्यापु, साय्‌मि, नाय्‌, पुतुवाः, गोपालि, बलामि, गमाल, नापित, पोडे, द्यःला आदि नेवाः जातिं दापा थानाच्वंगु दनि ।
दापाय्‌ थाइगु मूबाजं खिं खः । छम्ह बाय्‌ इताथिता च्वनाः निम्हसिनं खिं मुलय्‌ तयाः निपा ल्हातं थाइ । ताल क्यनेकथं गं थें तिसः वइगु ताः थाइ । अले वयात गुहालि बभू थाइ । खिं थाइपिनि निखे निपुचः च्वनाः छक्वलं बाय्‌ पालंपाः दापाया म्ये हाली । वलिसें इलय्‌ ब्यलय्‌ प्वंगा नं पुइ । गनं गनं दापाय्‌ शंख नं पुइमाः । गुलिखे थासय्‌ आरति मत च्याकाः जक दापा थाइगु नं चलन दु ।
दापा थायेत दकलय्‌ न्हापा म्ये महासे दक्वं बाजं जक थानाः नासःद्यःया आह्वान याइ । थुकियात द्यः ल्हायेगु धाइ । व धुंकाः गुगु रागया म्ये हालेगु खः उगु रागया आलाप हाली । थुकियात राग कायेगु धाइ । राग कायेधुंकाः तिनि बाजं थानाः म्ये हाली । म्ये हाले क्वचालकि हाकनं राग कायेमाः । दापा थाये क्वचायेकेत हाकनं द्यः ल्हाइ ।
दापाय्‌ हालीगु म्ये निथी दु— ग्वारा व चालि । न्हापालाक ग्वारा हालीसा वयां ल्यू चालि हाली । दापा थायेबलय्‌ ग्वारा जक हालाः क्वचायेके मज्यू, चालि नं हालेमाः । बरु चालि जक हालाः दापा क्वचायेके ज्यू । दक्वं दापाम्ये छुं न छुं शास्त्रीय रागय्‌ चिनातःगु दु । दापाम्ये सफुलिइ रागया नामं हे दापा म्ये ब्वथला तइ । दापाय्‌ तःगूमछि मौलिक नेवाः ताल दु । स्वनिगःया मू स्वंगू देय्‌ येँ, यल व ख्वपया दापाया तालया नां व संरचना पाः । अथे हे म्ये नं थाय्‌कथंया देवदेवी व जुजुपिनिगु नां दुगु म्ये दइ । सलंसः दापा खलः दुपिं नेवाःतय्‌ दापा थायेगु पहःचहः थाय्‌पतिकं भचा भचा पाः । बाजंया बोल दापा खलःपतिं पाः । छपु हे म्ये नं थाय्‌पतिकं हालेगु पहः छुं भचा पाःगु खनेदु । शास्त्रीय पहः व पुलांगु सङ्गीत जूगुलिं मेमेगु परम्परागत नेवाः सङ्गीतय्‌ दापाया यक्व प्रभाव खनेदु । गथेकि गुंलाबाजा, न्यकूबाजा, बाँसुरी खलः, क्वंचाखिं बय्‌ आदि यक्व नेवाः सङ्गीतया विधाय्‌ दापाया पहःचहः खनेदु । दापा परम्परागत ल्याखं मिजंपिंसं जक न्ह्याका वयाच्वंगु खः । मेमेगु परम्परागत नेवाः बाजंख्यलय्‌ मिसापिं न्ह्यःने वःगु खनेदुसां दापाख्यलय्‌ मिसांपिं उलि खने मदुनि ।

दापा खलः
दापाया ज्याझ्वः न्ह्याकेत नीस्वना तःगु पुचःयात दापा खलः धाइ । थ्व नेवाः संगठनया छगू पुलांगु स्वरुप खः । छगूकथं गुथि हे धायेछिंगु दापा खलःया थःगु हे संरचना व नियम दु । यक्व थासय्‌ नासःपुजा गुथिपाखें दापा न्ह्यानाच्वंगु दु । ख्वप व भ्वँतया थीथी थासय्‌ विशेष दिनय्‌ दापालिसें नवबाजा (नौबाजा) नं थायेमाः । थुज्वःगु दापा खलःयात नवदाफा खलः धाइ ।
दापा खलकय्‌ गुरु, कजि व हामूया मू भुमिका दयाच्वनी । गुरुं दापाया बाजं व म्ये स्यनेकने याइगु व दापा थाइबलय्‌ नायः जुयाः माःकथं हःपाः बी । छगू दापा खलकय्‌ छम्ह जक गुरु मखसे खिं गुरु, राग गुरु, म्ये गुरु, प्वंगा गुरु धकाः दापाया थीथी कचापतिं तःम्ह गुरुपिं नं दयेफु । कजिं नं दापाया हलंज्वलं बिचाः यायेगुनिसें दापाया ज्याझ्वः न्ह्याकेत पुजा, भ्वय्‌ आदि माःकथं भाला कयाः सकसितं अह्रय्‌पह्रय्‌ याइ । हामूया ज्या धयागु दापा खलःया दुजःपिन्त माःगु खबर थ्यंकेगु खः । दापा खलःया म्येपिं जःपिन्सं थःथःगु सीपकथं दापाया ज्याझ्वः न्ह्याकेत म्ये हालेगु, बाजं थायेगु, भ्वय्‌ ज्वरे यायेगु आदि माःमाःगु गुहालि याइ ।
दापा म्ये हालेत म्येसफू ब्वने सयेके माःगुलिं न्हापा न्ह्याम्हसिनं आखः ब्वने मदुगु इलय्‌ नं दापा खलःया जःपिन्सं आखः ब्वनेदु । अथे हे झारा प्रथा दुगु इलय्‌ न्हिथं दापा थायेत सरकारं हे जिम्मा बियातःगु दापा खलःया दुजःपिन्त झाराया ज्याय्‌ यंकी मखु । थुकथं न्हापा दापा खलकय्‌ दुहां वनेगु तःधंगु सम्मान व सुविधाया विषय खः । बिसं. २०७३ सालं यलय्‌ जूगु नेपालमण्डल दाफा महोत्सवय्‌ स्वनिगः दुने व पिनेया थ्यं मथ्यं १६० दापा खलकं ब्वतिकाःगु खः । उगु महोत्सवय्‌ ब्वति मकाःगु नं यक्वं दापा खलः दयेमाः । थुकिं निसलं मल्याक दापा खलः आःतक नं न्ह्यानाच्वंगु अनुमान यायेथाय्‌ दु ।

दापाया राग
दापा नेवाः पहःयागु शास्त्रीय सङ्गीत खः । दापाया दक्वं म्ये छुं न छुं रागय्‌ चिनातःगु दु । अथे जुयाः दापाम्ये सफुलिइ रागया नामं हे दापाम्ये ब्वथला तइ । म्ये पतिकं च्वय्‌ उगु म्येया राग व तालया नां च्वयातइ ।
नेवाःतय्‌सं हालाच्वंगु दापा म्येया राग गुलि दु धयागु यकीन मदु । पूवंक दक्वं दापाम्ये छथासं दइ मखु । थःथःगु दापा खलकय्‌ मुनातःगु दापाम्ये कथंया रागया नां जक अन दइ । यलया छगु दापाम्ये सफुलिइ ९२ पु रागया म्ये मुंकातःगु दु । थ्व हे आःतक लूगु दकलय्‌ उप्वः दापा रागया ल्याः खः । मेमेथाय्‌ थ्व स्वयां म्ह्व जक रागया म्ये दु । दापा सङ्गीतया रागया सैद्धान्तिक खँ गनं च्वयातःगु मदु । रागमाला धकाः रागयात जात जातिकथं ब्वथलाः उकिया गुण वर्णन यानातःगु छुं छुं पुलांगु सपूm दुसां उकी रागया सिद्धान्त मदु । संगीतज्ञ व संस्कृत कवि जयदेवं च्वःगु गीत गोविन्दया गुलिखे राग दापाय्‌ नं छ्यलाबुला दु । गथेकि सोरथ, मालव, गुर्जर, बसन्त, विहाग, रामकलि, भैरवी आदि ।
गुलिखे दापाया रागया नां हिन्दुस्तानी शास्त्रीय सङ्गीतया रागया नांलिसे ज्वःलानाच्वंगु खनेदु । गथेकि श्री, भुपाली, रामकली, विभाष, सारङ्ग, बसन्त, यमन, भिमपलासी, विहाग, गौरी, सोरथ आदि । दापा रागया नां हिन्दुस्तानी शास्त्रीय रागया नां अपभ्रंश जुयाच्वंगु थें नं खनेदु । गथेकि राग भुपालीयात दापाय्‌ भुपारि÷भुपार, राग विहागयात दापाय्‌ ब्या÷व्याग÷व्याहाग, हिन्दुस्तानी शास्त्रीय राग भिमपलासीयात दापाय्‌ भिम्परास÷भिमफरास÷भिमप्रास, राग यमनयात दापाय्‌ इमन, राग बिलावलयात बेलावत च्वयातःगु दु । नां उत्थें च्वंसां दापाया राग व हिन्दुस्तानी शास्त्रीय रागया स्वरुप ज्वःला कि मलाः धइगु अध्ययनया हे विषय तिनि ।
दापा परम्पराया व्यवहारय्‌ राग व उकिया म्ये हालेगु ई बाय्‌ बखत क्वःछिना तःगु दु । मेबलय्‌ व रागया म्ये हाले मज्यू मत्यः धयातःगु दु । तर, थुकिया सैद्धान्तिक हुनि गनं न्यनेब्वने मदु । न्यनेकने दुकथं नेवाः परम्पराय्‌ रागया ई बाय्‌ बखत थथे दु–
राग गुञ्जली — ह्याउँनिभाःया ई
राग ब्यांचुलि, राग रामकलि — सुथया ई
राग विहाग — बाचा ईनिसें द्यः मलूतले
राग धनाश्री — कतिंपुन्हिनिसें सकिमिलापुन्हितक
राग कोला — बालाचःह्रे जःखः
बसन्त — श्री पञ्चमीनिसें खाइसंल्हूतक
राग मल्हार÷मल्लाः — वर्षा ऋतु
राग सोरथ — बुंग करुणामय रथय्‌ बिज्याःतले
राग मारसि/मालश्री — कायास्तमिनिसें कतिंपुन्हि
राग आरति — आरति मत च्याके धुनकि
राग मंगल — तःधंगु उत्सव, पुजाय्‌ मंगल हालेत
थ्व मान्यता नं दक्व थासं उत्थें मजू ।
दापा थायेगु पद्धति
थ्व वाद्यप्रधान संगीत खः । थुकी खिं बाजंया मू भूमिका जुइ । लिसें प्वंगा, ताः, बभू नं मजिमगाःगु धातुबाजं खः । अथेहे सहायक बाजंकथं पछिमा, नगरा, धोलक, कान्तां दबदब नं इलय्‌ ब्यलय्‌ थायेगु याइ । म्येयात परिस्थिति स्वयाः ताःहाकः यायेगु, चीहाकः यायेगु अले क्वचायेकेगु नियन्त्रण खिंबाजनं याइ ।
दकलय्‌ न्हापां छगू तालया ताःहाकःगु द्यः ल्हाइ । उकी स्वानाः त्वाःद्यः ल्हाइ । अले म्येया राग काइ । ग्वाराया छुमां काइ । जव पुचःपाखें विशेष यानाः दाफाम्ये गुरुपाखें म्ये छुनाहइ । दाफा खलकय्‌ दुथ्याःपिं मध्यय्‌ जवय्‌ खवय्‌ बच्छि ब्वथलाः पालंपाः म्ये हालेगु याइ । जवं म्ये छुनाहइ, खवं क्वचायेकी । गनं गनं जवं म्ये हालीपिन्त जवगायाँ व खवं म्ये हालीपिन्त खवगायाँ नं
धायेगु याः । व ग्वाराया निंतिं स्वथी खिंबोल रचना जुयाच्वंगु दइ । न्हापांगु बोल निक्वः काइ । मेगु छक्वः छक्वः कयाः क्वचायेकी । थ्व प्यधू तक छधू पतिकं दिनाः म्ये हाली । अनं लिपा घ्वं कायेगु सुरु जुइ । घ्वं काइबलय्‌ म्ये मदिक हाली । ग्वाराय्‌ दुथ्यानाच्वंगु थीथी तालय्‌ मिले जुइक बाजं थायेमाः । घ्वं धुंकाः हाकनं छक्वः लिपायागु ग्वारा (माधू÷क्वत्वाः) कयाः ग्वारा क्वचायेकी । थ्व भजनय्‌ ग्वारा चालिया पद्धतिकथं म्ये हालेगु याइ । ग्वारा हालेबलय्‌ छपु हे म्ये दुने थीथी ताल दुथ्याना च्वंगु दइ । चो, पलेमां, जति, प्रताल, लंताः, अस्तरा, ग¥हः आदि दाफा संगीतय्‌ दुथ्याना च्वंगु ताल खः । अपवादकथं जक गुलिं ग्वारा छगू हे तालय्‌ लानाच्वंगु दु ।
ग्वाराया रागया लिधंसाय्‌ छगू तालय्‌ चालि म्ये हालेगु सुरु जुइ । ग्वारालिसे स्वानावःगु चालि खःसा खिं बाजनं छुमां काये म्वाः । ग्वारा मदुगु चालि जक खःसा चालि छु तालयागु खः, व हे तालय्‌ छुमां कायेमाः । चालिइ छधूयात छचिलं धाइ । छचिलं दुने धुवा, न्ह्याः, कोलाः हालेगु चलन दु । चालि क्वचायेकाः नं हानं राग काइ । अले कोलाःद्यः (मध्यम) व त्वाःद्यः ल्हानाः क्वचायेकी । थः स्वयां थँजिपिं सकसितं भागि यानाः सत्कार न्ह्यब्वइ । कौला तुच्चा यानाः ज्याझ्वः क्वचायेकी ।

राग कायेगु
दापाया म्ये हालेन्ह्यः गुरु बाय्‌ सःम्हेसिनं याकः बाय्‌ पुचलय्‌ आलाप थें रागया स्वर हाली । थुकियात राग कायेगु धाइ । दापाय्‌ राग काइगुलिइ म्येग्वः दइ मखुसा छुं तालय्‌ नं लाइ मखु । रागया स्वर जक क्यनेकथं आ, ना, नाइँ, नय्‌, ता, रि, रित्, रिनां, हे, हां, आं आदि आखःग्वः जक हाली ।
छु रागया म्ये हालेगु खः, व हे रागया राग कायेमाः । थुकिं हालेत्यंगु म्येया रागया स्वरुप क्यनी । छपुं मल्याक म्ये हालीबलय्‌ म्येया राग हिलीगु जूसा हिक्वपतिं न्हूगु राग कायेमाः । दापा बाहेक मेमेगु छुं नं नेवाः सङ्गीत परम्पराय्‌ राग काये म्वाः । थुकिं दापायात छगू विशिष्टता ब्यूगु दु । दापाया प्रभावकथं गुंलाबाजाय्‌ ग्वाराया धून पुलकि दापाय्‌ थें राग नं पुइगु चलन दु ।
दापा थायेबलय्‌ स्वक्वः बाय्‌ निक्वः राग कायेमाः । न्हापांगु द्यः ल्हाये धुनेवं छक्वः छुवां, जाः व दिवां दयेक पूवंक राग कायेमाः । दापाया ग्वाराया न्हापांगु धू (माधू) सिधलकि जाः व दिवां जक राग कायेमाः । अथे हे दापाम्ये हाले सिधयेकाः क्वचाःगु द्यः ल्हायेन्ह्यः छुवां जक राग कायेमाः ।
दापा खलःपतिकं खिंया बोल पाः थें छगू हे नांया रागया राग काइगु नं दापा खलःपतिकं पानाच्वंगु दु । सयेके, सीके, थुइके व हाले थाकुगु जुयाः यक्व दापा खलकय्‌ राग कायेगु म्ह्व जुजुं वनाच्वंगु दु ।

दापाया ताल
दापाया परम्परा विशिष्ट नेवाः पहःया जूगु दापा म्येया ताल मौलिक जूगुलिं नं खः । दापाय्‌ छ्यलाबुला दुगु ताल मेमेगु सङ्गीत परम्परा स्वयां पाः । मेमेगु नेवाः परम्परागत सङ्गीतय्‌ नं फुक्कं धया थें दापाया हे ताल छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु । छुं छुं ताल जक हिन्दुस्तानी शास्त्रीय सङ्गीतय्‌ छ्यलाबुला दुगु ताललिसे ज्वःलाः । गथेकि दादरा, रुपक, झपताल आदि । नेवाः संगीत ख्यलय्‌ चौताल, पंचताल, कर्खा (कर्षा) ताल व खूटगंगा (ख्रंगा) आदि नं खास यानाः दाफा संगीतय्‌ चलनचल्ती खनेदु । व थेंतुं पुलां पुलांगु दाफाम्ये सफुतिइ थौंकन्हय्‌ मथुइ धुंकूगु प्रतिम, गद तालया नं म्ये दु ।
दापा परम्पराय्‌ छ्यलाबुला दुगु तालया नां व स्वरुप दक्वथासं छथी हे मजू । येँय्‌ उप्वः थें न्हय्‌गू तालया दापा म्ये हालेगु चलन दुसा यलय्‌ व ख्वपय्‌ गुंगू तालया म्ये थौंकन्हय्‌ चलनचल्तिइ दु । अथेसां यल व ख्वपय्‌ नं ताल पाः ।
येँय्‌ छपु निपु ग्वाराय्‌ झपताल व त्रकताल नं दु । गनं गनं रुप ताल नं च्वयातःगु दु । थ्व बाहेक पुलांगु दाफा सफुलिइ च्वयातःगु प्रतिम थें जाःगु तालया म्ये हाःगु व बाजं थाःगु न्यने मदु ।
यलया दापाय्‌ ग्वाराय्‌ छ्यलातःगु ताल छथी हे जक जुल धाःसा उकी ग्वःचाः (आवर्तन) दु व स्वयाः नां तयेगु चलन दु । गथेकि तुता, माथेमाँ व बाधा ।

दापाय्‌ छ्यलाबुला दुगु तालया धलः
येँ – यल – ख्वप
च्वः-,थकताः – च्वख
लंताः – एकतालि – एकताः
प्रताल -प्रताल- पर्ताल
जति/षजति – जति – जति
पलेमां- पलिमा – परिमां
अस्त्रा/अस्तरा – अस्त्रा/ ब्रह्मताल – अस्त्रा
गह्रः – धलंजति/गन्धः -थकताः
झपताल – रुप- षर्जति
त्रकताल – चौताल – लाँजति

स्वनिगःया स्वंगू मू थासय्‌ गुलिं गुलिं दापाया ताल (ताल च्वः, प्रताल, पलेमां, अस्त्रा) दुरुस्त हे ज्वःलाःसा गुलिं नां व हे जुयाः नं मात्रा पानाच्वंगु दु (ताल जति) । स्वथासं ज्वः मलाःगु ताल नं दुगु हे जुल । येँय्‌ यक्व छ्यलाबुला दुगु ताल लंताः यल ख्वपय्‌ मदु । येँय्‌ लंताः ताल च्वयातःगु म्ये अन एकताः (एकतालि) च्वयातःगु दुसां मात्रा दुरुस्त मजू ।
यल ख्वपया धलंजति, लाँजति, थकताल ताल येँय्‌ मदु । ख्वपय्‌ ताल जति व लाँजतिया मात्रा उलि हे जूसां तिं छु (तालि÷खालि) पानाः निथी ताल जूगु दु । षर्जति व थकताःया मात्रा व तिं छु (तालि÷छु) उत्थें जूसां निथी ताल जुयाच्वंगु दु । थुकथं दापाया तालय्‌ थाय्‌पतिकं यक्व हे विविधता दु ।

छुमां/छुमां कायेगु
दापा थायेबलय्‌ म्ये हालेन्ह्यः बाजनं जक हालेत्यंगु म्येया ताल थाना क्यनेगुयात छुमां कायेगु धाइ । यलय्‌ किपुलिइ थुकियात छातं बियेगु नं धाः । छुमां कायेबलय्‌ थाइगु बाजंबोलयात छुमां धाइ ।

जाः
दापाम्येया चिलंया न्हापांगु झ्वःयात जाःधाइ थें उगु म्येझ्वः हालीबलय्‌ थाइगु बाजं बोलयात जाः बोल धाइ ।

त्वाः ल्हायेगु
जाः बोल थाथां म्ये क्वचालकि दिपा काये थें बाजं बोल सिधयेकेगुयात त्वाः ल्हायेगु धाइ ।

न्ह्याः
दापाम्ये मदिक्क हालायंकेत थाइगु बोलयात न्ह्याः धाइ । थ्व बोल तःक्वः लिसा कयाः थानाच्वनी । दापालिसे प्याखं दुसा न्ह्याः बोलय्‌ प्याखं ल्हुइगु याइ ।

गौ/गौ कायेगु
न्ह्याः धुनेवं थाइगु विशेष बोलयात गौ धाइसा गौ बोल थायेगुयात गौ कायेगु धाइ । थ्व बोल स्वक्वः लिसा काइसा लिपांगु बोलया बच्छि निक्वः थायेमाः । गौ बोल थाइबलय्‌ प्वंगा पुइमाः । गौ बोल धुनेव खिंयात पाः हिले थें मेमेगु बाजं थाये ज्यू ।
चल्ति
गौ बोल थाये धुनेव चीहाकःगु व अःपुगु बाजंया बोल थाइ । थुकियात चल्ति धाइ ।

दिमां
दापाम्येया चिलं क्वचायेकेत थाइगु बोलयात दिमां धाइ ।

दाफा महोत्सव
नेवाः बस्तिपतिकं न्यनाच्वंगु दाफा संस्कृतियात तःब्याकेगु तातुनाः नेपालमण्डल टेलिभिजन व ललितपुर मल यलया मंकाः ग्वसालय्‌ ने.सं. ११३६ कौलागाः चःह्रे, सनिबारनिसें ११३७ चिल्लाथ्वः खस्थि, सनिबारतक नेपालमण्डल दाफा महोत्सव न्ह्याकूगु दु । नेपालमण्डल दुनेया १५३ गू दाफा खलकं ललितपुर मलया दबुलिइ दाफा बाजं थायेगु व म्ये हालेगुलिसें दापालिसे स्वाःगु प्याखं व मेमेगु संस्कृति न्ह्यब्वया क्यंगु खः ।
सम्माननीय राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीपाखें ने.सं. ११३६ कौलागाः त्रयोदसि, सुक्रबारखुन्हु उलेज्या जूगु थ्व महोत्सवय्‌ वाःया निन्हु सुक्रबार व सनिबार थीथी दाफा खलःया न्ह्यब्वया नेपालमण्डल टेलिभिजनपाखें १५३ घौ तप्यंक प्रशारण जूगु खः । थुगु महोत्सवं दाफा संस्कृतियात थवंथवय्‌ स्वये न्यनेगु अवसर ब्यूगु दुसा सकल नेपाःमिपिन्त दाफा सङ्गीत क्यनेगु अवसर ब्यूगु दु ।

परम्परागत सङ्गीत महोत्सव
दँय्‌दँसं ज्याःपुन्हिकुन्हु यल लाय्‌कूया कातिप्याखं दबुलिइ परम्परागत शास्त्रीय सङ्गीत महोत्सव नामं थीथी शास्त्रीय रागया म्ये हालाः दाफा थाइगु चलन दु । यलया कार्तिक नाच संरक्षण समितिया ग्वसालय्‌ न्ह्यानाच्वंगु थ्व परम्परागत दापा सङ्गीत ज्याझ्वलय्‌ यलया जुजु सिद्धि नरसिंह मल्लं च्वःगु राग मेघ मल्हारलिसे मेमेगु रागया ३१ पु म्ये हालीगु खः । थ्व कुन्हु जुजु सिद्धि नरसिंह मल्लया म्ये दुगु बिलंपौ व जुजुया लुँया सिंहासन नं यल लाय्‌कूया कृष्ण देगःन्ह्यःने ब्वयातइ ।

नेवाः पहःयागु शास्त्रीय सङ्गीत दापाय् थाइगु मू बाजं खिं खः । छम्हेस्यां जक थातकि याकःखिं, निम्हेस्यां थातकि ज्वःखिं, बाजनय् द्यः च्वयातलकि द्यःखिं, द्यः प्याखंया लिदबुलिं थातकि प्वंखिं, पिनेंवःगु बाजं धाये थें देसिखिं धाइगु थ्व बाजंयात ख्वपय् लालाखिं धाइ ।
तःताजि नेवाः भजन मध्यय् खिं थानाः याइगु भजनयात दापा धाइ । दापा थाइबलय् इताथिता च्वनाः मुलय् तयाः निम्हेस्यां छगू हे ताल व बोलय् निगः खिं थाइ । दापा थाइबलय् थुकिया गुहालि बाजं ताः व बभू खःसा इलय् ब्यलय् प्वंगा नं पुइगु याः । थीथी नेवाः द्यःप्याखनय् नं खिं थाइसा न्हापा न्हापाया दबू प्याखनय् (नाटक) नं मू बाजं खिं हे खः । खिंयात पौराणिक बाजं मृदङ्गया छगू रुपकथं नं कायेगु याःसा नेवाः बाजंया परम्पराय् खिंयात विशेष हनाबना तयातःगु खने दु । दापाया नियमकथं निम्हेस्यां ज्वःलाक बोल थायेमाःगु जुयाः खिं थाये थाकुगु नेवाः बाजंया धलखय् तयातःगु दु । खिं थ्यं मथ्यं ४५–५५ सेमि हाकःगु दथु भ्वरिखाःगु व फुस्लुंगु सिँग्वंया बाजं खः । थ्व बाजंया जवय् १५–१८ सेमि व खवय् २०–२४ सेमि ब्याया ह्वतय् छ्यंगुलिं भुनाः प्वः दयेका तइ । निखेंया प्वःयात छ्यंगू बालाया सतबत थें प्वताः (घेरा) दयेकाः छ्यंगू बालाया तं सायेका तइ । खिंया निखें छ्यंगुलिइ खौ इलातःगु दइ ।

खिंया छत्वाः बोल (येँ)
घें घ्नां घेंतिंऽदि नां
नां रगदिघेंदि रगतिंऽदि नां
दि रगदिघेंदि रगतिंऽदि नां
तिंना खनां खतिं रग ख्नां

खिं, ताः, बभू, प्वंगा, शंख (थाय्‌स्वयाः), मेमेगु गुहालि बाजं