धिमय् थायेगु तःताजि बोल दु । गथेकि द्यः ल्हायेगु, लँपो, तँपो, धुँन्यापो, मंगलपो, साँया पो, माँ तनेगु आदि । थुपिं गुलिं बोलत विशेष थासय् व इलय् जक थाये ज्यूसा गुलिं न्ह्याबलें नं थाये ज्यू । गथेकि धुँन्या हीकेत थाइगु धुँन्या पो, लँय् वनीबलय् थाइगु लँ पो, सायाःबलय् थाइगु साँयाःपो, धिमय् च्वः, परताल (प्रताल), पलेमां आदि थीथी तालय् थाइगु खः ।
ख्वपय् धिमय् बोलयात द्यः ल्हायेगु, च्वः/छुवां, न्ह्याः, गुँ, माः आदि थीथी ब्वथलातःगु दु ।

धिमय् थायेगु स्यनेगु नं विशेष विधि दु । चिग्वः धिमय् माःकथं फर्माइस थें न्ह्याबलें न्ह्याथें स्यनेज्यूसा तग्वः धिमय् धिमय् स्यनेज्याझिंनिदँय् छक्वः जक स्यनी । तग्वः धिमय् स्यनेत नासः सालाः किसली तयाः नासःमोहनी तिकाः विधिपूर्वक स्यने माः । चिग्वः धिमय् न्ह्याम्हेस्यां सयेके ज्यूसा तग्वः धिमय् सम्बन्धित त्वाःया नासःपुजा गुथिया दुजः व दुजःया वःलाः धुंकूपिं काय्‌मस्तय्‌त जक स्यनी ।

येँ दे्य्या ज्यापु जातिया काय् मस्त वःलाः सपना लाये धुंकाः झिंनिदँय् छकः धिमे स्यनी । धिमे स्यनेगु ज्या गथांमुगः धुंकाः आइतबार बाय् बसुबार लाकाः सुरु याइ । न्हापांगु दिनय् न्हूसिमि मस्तसें किसली व कलः तयाहइ । दक्वं कलः ल्हानाः मूगुरुं नासःद्यःयात पुजा याइ 
धिमे स्यनीबलय् धुँन्या दुगु त्वालय् धुँन्या क्वःथलेगु माः, बेताःमाः, माकःमाः, ल्हाःमाः, याकःमाः, सिखःमाः, सिँतुतिं चुइगुमाः व सिँहमाः आदि माःतनेगु स्यनी । सिँ तुतिं चुइपिं निम्ह दइ । माः तनीगु सकभनं छगू हे कथं मजुसे छुं भचा पानाच्वनेगु याः । माः तनीबलय् सिँया खः च्वय् च्वनाः तनेगु याइ । थौंकन्हय् धाःसा सिँखतय् च्वनाः माः तनेगु म्ह्व जुया वनाच्वंगु दु ।
बच्छि स्यने क्वचाल धायेव बापुजा याइ । मोहनि न्ह्यः धिमे पिदनेगु याइ । पिदनीकुन्हु दक्वं खलःपिं व न्हूसिमि मस्तय्‌त नं नासः मोहनि तिकी । पुजा याइबलय् मस्तय्‌त धिमे थाकी । दकलय् बांलाक सःम्हेसित मूधिमे थाकी । बांलाक धुँन्या हीके सःम्ह न्हूसिमि मचायात च्वमेलु/च्वमिना याइ । थुकुन्हु त्वालय् नासःद्यः न्ह्यःने माः तनी । थ्वयां लिपा सीघः, स्यंगु, पचली आदि थासय् माः तनेगु याइ । धिमे स्यनाः क्वचाल धायेव परंपरागत चलनकथं येँ देय्या दक्वं ज्यापु त्वालय् बसं वनेगु याइ । धुँन्या मदुगु त्वाःयापिनि धिमे व प्वंगा स्यने पिदनाः त्वाःब्याः वनेगु याइ । बापुजा पिदनीबलय् व नासः मोहनि लित तइबलय् नासःद्यः पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ । थ्व भ्वजय् त्वाःया दक्वं खलःपिं थ्याकी ।

धीरेन शाक्य नेपाःया नांजाःम्ह कलाकार खः । यक्व खस नेपाली भाय्‌या संकिपा म्हिताः लोकंह्वाःम्ह वय्‌कःया जन्म सन् १९६५ सालय्‌ पाल्पाय्‌ जूगु खः । वय्‌कःया मां सेतीमाया शाक्य व अबु प्रेम बहादुर शाक्य खः । धीरेन शाक्यं बिसं २०४६/४७ पाखे पाल्पाया पासापिन्सं दयेकेगु “नजाउ पुतली वन छोडी” व “छर्कि देउ लाशमाथि सिन्दूर” नांयागु निगु भिडियो फिल्मय्‌ नायः जुयाः कलाक्षेत्रय्‌ पलाः न्ह्याकादिल । बिसं २०४९ सालं चेतन कार्कीया निर्देशनय्‌ “पहिलो प्रेम” नांयागु संकिपाय्‌ नायः जुयाः वय्‌कलं तःधंगु संकिपाय्‌ म्हितादिल । वयांलिपा धीरेन शाक्यं हत्या, सिमाना, अवतार, प्रतीज्ञा, भीष्म प्रतिज्ञा, दाग लगायत आपालं संकिपाय्‌ नायःजक मखु मेमेगु भुमिकाय्‌ नं अभिनय यानादीगु दु । यक्व नेवाः म्येया म्युजिक भिडियो म्हितादीम्ह धीरेन शाक्यं “त्याग” नांयागु छगू नेवाः संकिपाय्‌ हिसिला महर्जन व भिन्तुना जोशीलिसे नायः जुयाः म्हितादीगु दु । बुद्धकालिन बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकूगु संकिपा “घोषक”य्‌ नं भाजु शाक्ययागु छगू मू भुमिका दु । धीरेन शाक्यया अभिनय दुगु म्युजिक भिडियो मध्येय्‌ थौं हाकनं छंगु लुमन्तिइ, यचुगु मन, पिया च्वने, सासःया पल्साथें जाःगु भिडियो लोकंह्वाः । नेपाल चलचित्र कलाकार संघया आजिवन दुजः धीरेन शाक्यया संकिपाय्‌ अभिनयया नापनापं संकिपा दयेकेगु सकतां हलंज्वलं बालं बिइगु कम्पनी छगू नं दु । धीरेन शाक्यं भारत, बेलायत, अमेरिका, दक्षिण कोरिया, जापान, हंगकंग, बैंकक लगायतया देशय्‌ थःगु कलाकारिता न्ह्यब्वयादी धुंकूगु वय्‌कःयात तःगू सिरपा व हनापतिं छायेपियातःगु दु ।

येँय् तग्वः धिमय् थाइपिनि न्ह्यः न्ह्यः छम्हेस्यां ल्हातं ल्ह्वनाः चाः हुइकीगु थीथीकथं छाय्‌पिया तःगु तःहाकःगु पंयात धँुङा/धुँन्या धाइ । धिमय्या विशेष बोल ‘धुङा पो’ थाइबलय् जक धँुङा हीकी । धुँङा हीकीम्हेस्यां धिमय्या तालय् निपाल्हातं थःगु जँ, ब्वहः व गःपः जक मखु अजूचायापुक छपा ल्हाःपाय् जक दिकाः नं धुँङा हीकी । धँुङा च्वकाय् हनुमान द्यः दइ धयागु विश्वास दुसा थुकियात विजयध्वजकथं नं कयातःगु दु । न्ह्यागुं जात्रा पर्वय् दकलय् न्हापा धुँङा दुगु धिमय् खलः वनेगु चलन दु । धुँङा थ्यं मथ्यं ५–६ मिटर हाकःगु पँथय् रंगं पानाः स्वकुंलाःगु चिचीकूगु ध्वाँय्या माः, घंगलामाः, च्वाम्वःसाया संकि धकाः न्हिप्यंप्वाँय् घानाः दयेका तइ । धुँङा च्वकाय् नं छकू च्वाम्वःसाया न्ह्प्यिं दइसा दथुइ निथाय् च्वाम्वःसाया न्हिप्यं निप्वाँय् घानातइ । व थेंतुं धुङाय् थीथी रंगया स्वकुंलाःगु ध्वाँय्‌माः व घंगला नं च्वकांनिसें क्वय्‌थ्यंक घानातइ ।
धुँङाय् घानातइगु च्वाःम्वसाया न्हिप्यंप्वाँय् थीथी रंगया दइ । उप्वः थें धुङाय् च्वय् तुयूगु व क्वय् हाकुगु च्वाम्वःसाया न्हिप्यंप्वाँय् दइसा गनं च्वय् तुयूगु व क्वय् ह्याउँगु व गनं निप्वाँय् नं तुयूगु बाय् हाकुगु नं दु । धिमय् नेवाः बस्ति व देय्‌पतिकं दुसां धुँङा येँया ज्यापुतय्‌गु परम्परागत ३२ गू त्वाः मध्यय् १८ गू त्वालय् जक दु । व बाहेक मेगु त्वालय् व मेगु जातिइ धुँङाया चलन खने मदु ।

झिंनिकु हाकः जुइ, भतीचा तीमा बां लुइ । छपु धुँन्याय् निगू च्वाम्वः दइ । दक्वं त्वालय् छगू हे रंगया च्वाम्वः जुइ मखु । गनं तुयूगु व हाकुगु दइ । गनं तुयूगु व ह्याउँगु तइ । गनं गनं धाःसा तुयू तुयूगु व हाकु हाकुगु नं जुइ । निपुं हाकुगु जूथाय् बाहेक दक्वभनं तुयूगु च्वय् लाइ । च्वं निसें क्वय्यागु च्वाम्वःतक पञ्च रङ्गया झल्लर तयाः कुछि कुछि पाक पताय् ची । घंघला घानातःगु पताय् च्वाम्वः नाप ची । धुँन्याया च्वकाय् संकि तयातइ ।

धुँन्या धेचुइकाः बँय् थी थें च्वंकेगु माः । मस्त निम्ह फ्यतुनाः जँ जँ ल्वाकाः कसिक्क च्वनी । च्वमेलुं इपिं निम्हसिगु ब्वहलय् निपा तुतिं चुयाः धुँन्या हीकी । च्वमेलु क्वहां वल धायेव म्हं छपु छपु धुँन्या बी । धिमे बोलया तालय् निम्हसिनं फ्यतुनाःतुं बुलुहुँनं धुँन्या धेचुइकाः बँय् थीथे च्वंकाः हानंं ल्ह्वनी । थथे जवं छकः खवं छकः याइ । बँय् धाःसा थीकी मखु । थथे याये सिधल धायेव दनाः न्ह्यातले धुँन्या हीकेगु याइ ।

नेवाः संस्कृतिइ दयाच्वंगु लोकम्ये दुनेया छथी विशिष्टगु म्ये खः— ध्याचू म्ये । समाजय्‌ दुगु मभिं मनिंगुयात कुले थें तप्यंक मधासे न्हिलाया रुपय्‌ आकर्षक ढङ्गं न्ह्यब्वयेगु हे ध्याचू खः ।
मनूतय्‌गु चरित्र व्यवहारया मगाः मचाःगु व मभिंगुयात कुलाः भिंकेगु तातुनाः न्हिला व ध्याचू ल्वाकछ्याना तःगु म्येयात ध्याचू म्ये धाइ । नेवाः लोकम्येय्‌ ध्याचूम्ये धकाः ब्वथला मतःसां म्येग्वःया भावं ध्याचूम्ये सीके फु । नेवाः समाज ध्याचूम्येया ल्याखय्‌ नं तःमि हे खनेदु ।
नेवाः ध्याचूम्येयात राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक व पारिवारिक ध्याचूम्येकथं ब्वथले छिंसा थाय्‌या ल्याखं येँ, यल, ख्वप, थिमि आदिया ध्याचूम्ये धकाः नं ब्वथले फु । गुलिखे ध्याचूम्येय्‌ राग व तालया नां न्ह्यथना तःगुलिं ध्याचूम्येय्‌ दापाया प्रभाव नं लानाच्वंगु खनेदु ।
नेवाःतसें नखःचखः हनेगु झ्वलय्‌ उप्वः न्ह्यइपुकेत ख्यालि म्ये, ध्याचू म्ये हालीगु खः । अथेहे ख्यालः, प्याखं क्यनीबलय्‌ नं दथुइ दथुइ स्वकुमिपिनिगु नुगः साले थें ध्याचू म्ये हालेगु चलन दु । गथेकि यलया कातिप्याखनय्‌ नं ध्याचूम्येया चलन दु ।
नेवाः समाजय्‌ सापारुयात हास्यव्यंग न्हिकथं हनाच्वंगु दु । व थेंतुं सिन्हाज्याया इलय्‌ नं नेपालभाषाया ध्याचूम्येय्‌ जुजुंनिसें सकसितं ध्याचू नकेगु यानातःगु खनेदु । समाज सुधारया चिचीधंगु खँनिसें देय्‌यात लिच्वः लाकीगु विषययात तक ध्याचूम्येय्‌ दुथ्याका तःगु दु । न्हापा न्हापा कविपिं उप्वः धया थें मिजंपिं जुइगुलिं मिसा व मिसापिनिगु चरित्र कुंखिना तःगु यक्व
ध्याचम्ये दु ।
मिसापिनिगु चरित्रलिसे समाज व देय्‌या स्वापू दुगुलिं नं मिसापिनिगु ध्याचूम्ये आपाः दुगु खः । ख्वपया जुजु जगज्योति मल्लं येँया जुजु प्रताप मल्लयात ध्याचू नकातःगु ‘गुलिदत नृपपति’ म्यें राज्यस्तरय्‌ नं ध्याचूम्ये छ्यलाबुला दुगु क्यं ।
ध्याचूम्येया अध्ययनं उगु ईया नेवाः जनजीवन, राजनैतिक अवस्था, आर्थिक अवस्था, ईलिसे भाय्‌ हिलावंगु, नेवाः लोकम्येया संगीत पक्ष आदि थुइकेत यक्वं गुहालि याइ ।
छपु ध्याचूम्ये
सिंहया धुसँ ज्वनाः ब्यानया ख्याल रे ।। धु ।।

अदुभुत जुल थनि संसारया ख्याल
न्या ब्वसे वने धाल नेन मदु सार ।।
सुमेरुया त्वापलसं गुँखिचाया बास
चलानं हुक खिचा निम्ह हाल ।।

निम्ह कलात द्यं वनम्हया फलचासं बास ।
जुय मतेव ज्ञानी गुणी जन मुरख दास ।। १ ।।

लिखायाव हय धकाः सपानि मुनव
उलि खँन लिस्य यावतल अपमान ।।

पार्थिव इन्द्र मल्लं ल्हाक थुगुलि विहाल
थव रिति थव स्वस्य याव विवाहार ।।

कातिप्याखंया छपु ध्याचूम्ये
राग धनाश्री ताल चो

निपा लाहातं फुंगल तस्य गलपोत स्याक ।
मतखि कुतिन वयात मिखान फछि स्याक ।। २ ।।

ज्वनेगु चु दुगु सिँया चाःयात छखे जक छ्यंगुलिं भुनाः चाःतूगु कथिं दायाः थाइगु बाजं ध्वँध्वंचा यलया न्यकूजात्राय्‌ नौबाजाया छताजि बाजंकथं जक नेवाःतय्‌सं थानाच्वंगु दु । थ्व बाजं छ्यं फुसय्‌ तयाः प्याखंपाः कयाः ल्ह्वनागु तुति तःलय्‌, म्ह ल्यूने यानाः ल्वःवनापुक थाइगु खः । मेमेगु जातिइ थ्व बाजंयात ढ्यांग्रो बाय्‌ झाँक्रिबाजा नं धायेगु याः ।

नगरा नेवाःलिसें मेमेगु जातिइ नं यक्व छ्यलाबुला दुुगु छ्यंगुलिं भुनातःगु बाजं खः । नगरा छगः जक, निगः बाय्‌ यक्व नं छथासं तयाः थाइ । भ्यगःथें गाःवंगु चा बाय्‌ सिजःया नगराय्‌ द्यःने चाकलाक्क छ्यंगुलिं भुनातइ । थुकियात निपा ल्हातं निपु कथि ज्वनाः थाइगु खः ।
नगराया पुलांगु नां दुन्दुभि, रणवाद्य, पटह, भेर आदि नं खः । नेवाः समाजय्‌ न्हापा थ्व बाजं जुगी जातिं थाइगु जुयाः नगरायात जुगीबाजं नं धायेगु याः । नगरा तःताजि दु । गथेकि दम नगरा, ज्वः नगरा, माझवाल नगरा ।
थाय्‌कथं नगरा पुजाय्‌, भजनय्‌ व मेमेगु सङ्गीतय्‌ थाइगु खः । न्हापा न्हापा थीथी बहाबही, बुंगद्यः, पिगंद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः व मेमेपिं द्यःयाथाय्‌ न्हिथं सनिलय्‌ मुहालि पुयाः नगरा थायेगु चलन दु । व थेंतुं पञ्चेबाजा धकाः इहिपाः, चुडाकर्म, ज्याःजंक्व आदिइ नं नगरा थाइगु पुलांगु चलन खः । थाय्‌थासय्‌ नगरायात हे मू तालबाजंकथं थानाः याइगु भजन नं दु । उकियात नगरा भजन धाइ । यल व ख्वपया नौबाजाय्‌ नगरा मदयेकं मगाः ।
ज्वः नगरा
तग्वःगु व चिग्वःगु छज्वः नगरायात ज्वः नगरा धाइ । छ्यंगुलिं भुनातःगु चाया निगः नगरा निथी हे सुरय्‌ दइ । छगःया सुर घोर जुइसा मेगुया सुर तीप जुइ । निपा ल्हातं निपु कथि ज्वनाः थीथी बोल पिकयाः ज्वः नगरा थाइ । स्वनिगःया थीथी भजन, बाजंखलः व जात्रा उत्सवय्‌ नगरा थाइगु नेवाः चलन खः ।

दम नगरा
येँय्‌ लाय्‌कुलिइ दुगु तःग्वःगु निगः नगरायात दम नगरा बाय्‌ देव नगरा धाइ । थ्यं मथ्यं १ मितर जाः व १.५ मिटर ब्या दुगु थ्व नगरा थनया तलेगु भवानीया सुथसिया पुजा याइगु इलय्‌ न्हिथं थायेगु याना वयाच्वंगु दु ।

ब्याः बाजं
यलया न्यकूजात्राया नौबाजाय्‌ थाइगु माझवाल नगरा छगः, ज्वः नगरा छज्वः, नाय्‌खिं व छुस्याः थाइगुयात ब्याः बाजं धाइ ।