नेवाः भजन पद्धतिइ छ्यलाबुला जुयाच्वंगु तःताजिया सहायक बाजात मध्यय् करताल नं छगू खः । करतालयात ‘कठताल’ नं धायेगु याः । थ्व बाजं सिँया ५/६ इञ्चया निगू कुचा परम्पर ट्याक्क ट्याक्क ल्वाकाः थाइगु छगू साधारण बाजं खः । गुलिं गुलिं करताल बाजाय् दथुइ ह्वःखनाः तार, नकिं तानाः दुछ्वयाः, लीपाता अन्य धातु पाताया सालुगु निगू निगू चक्की तयाः दयेकातःगु नं खंकेफु । थज्याःगु करताल थायेबलय् पातातकं छ्यालिं छ्यालिं सः पिज्वइ । थ्व बाहेक थौंकन्हय् मस्तय्‌गु न्ह्यवःसा थें यानाः नं प्लास्टिकया यक्व प्रकारयागु थज्याःगु बाजं बजारय् दु ।

यल दक्षिण भेगया कर्मनासा खुसिं पूर्वय्‌ व नखु खुसिं पश्चिमय्‌ दुगु छगू नेवाः खः– थेच्वय्‌ दुगु लोकंह्वाःगु ख्वाःपाः दुगु द्यः प्याखं खः— नवदुर्गा प्याखं । येँया पचलि भैरव व भद्रकालीया प्याखं, किपूया बाघ भैरव प्याखं व ख्वपया नवदुर्गा प्याखं थें तुं थेच्वया नवदुर्गा प्याखं नं नेवाः जाति गथु (माली) जातिं न्ह्याकीगु खः । मुक्कं ३४ म्ह गुथियारं थेच्वया नवदुर्गा प्याखं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । मुक्कं झिंछम्ह प्याखंम्वः थीथी द्यःया ख्वाःपाः पुयाः व हे कथंया वसः तिसा व ज्वँसालिसे नवदुर्गा प्याखं हुली ।
थेच्वया नवदुर्गा प्याखं अनया ब्रह्मायणी व बालकुमारी देवीया जात्रालिसे स्वानाच्वंगु दु । थिंलापुन्हिबलय्‌ जुइगु ब्रह्मायणी व बालकुमारी द्यः पीथय्‌ गमय्‌ स्वनाः कन्हय्‌कुन्हु लितहलकि नवदुर्गा प्याखं पिहां वइ । थ्वकुन्हु थेच्व द्यःननिया दबुलिइ च्यागू चरणया प्याखं हुलेमाः । अनं लसकुतिइ दिकातःगु ब्रह्मायणी द्यःखः चाःहुलाः नवदुर्गा देवगणं थेच्व चाःहुलेगु याइ । ब्रह्मायणी देगः थ्यनेवं छम्ह छम्ह द्यःपिं प्याखं ल्हुल्हुं वनी । अथे हे बालकुमारी द्यःखः दिकातःथाय्‌ नं नवदुर्गा द्यःपिं छम्ह छम्ह प्याखं हुली । लाछिया नवदुर्गा दबुलिइ थ्यंकाः प्यंगू चरण द्यः ल्हाकाः प्याखं दिकी ।
कन्हय्‌कुन्हु सुथ न्हापनं द्यः प्याखं हुइकी । जात्राया मू न्हि कथं हनीगु थुकुन्हुया प्याखंयात न्हिप्याखं धाइ । दकलय्‌ न्हापां भैरव प्याखं हुली । अले भैरवं दक्वं देवगणपिन्त पालंपाः म्हतिं म्हतिं पाःताःख्वला लःल्हाइ । गणेश, म्हासुख्वाः, कुमारी, वामुख्वाः, मनमय्‌जु, सिँम्हा, धुँम्हा कथहं प्याखं हुली । थ्व धुनेव कालिं भैरवयाके पाःताः ख्वला कयाः थ्वँ खुयाः त्वनेगु भाव क्यनाः प्याखं हुली । कुमारिं मखंक थ्वँ खुयाः त्वन धकाः कुमारी तं चायाः भैरवयाके च्वंगु खड्ग लाकाकयाः भैरवयात पालेत सनी । अनं कुमारी प्याखं ल्हुइधुंकाः प्याखं ल्हू वइम्ह वाराहिं बाजं थाइपिं व देवगण ३१ म्ह सकसितं हाकुथ्वँ तयाः पाःताःख्वला लःल्हाइ, थःम्हं नं त्वनी । भैरव व कालिं न्हापा हे थ्वँ त्वनेधुंकूगुलिं थ्व पुचलय्‌ दइ मखु । वयांलिपा खँ त्यलेगु व न्ह्वँलय्‌ दुनेगु धकाः गणेश प्याखं ल्हू वयेधुनेव प्याखं दिपाः काइ । सकलें देवगण नवदुर्गा द्यःया देगलय्‌ वनाः समय्‌बजि नःवनी ।
समय्‌बजि नयेधुंकाः कुमारी, वामुख्वाः, वाराही, सिँम्हाः, धुँम्हाः पालंपाः प्याखं ल्हूवइ । सकसिया पाः क्वचायेव भेला बुँ थनेगु व द्यः दुसालेगु धकाः भैरव प्याखं ल्हूवइ । थ्व धुनेव थुमेय्‌ छम्ह व हँय्‌ छम्ह तयाः पुजा यायेगु पाः वइ । पुजा धुनेवं असु थनेगु धकाः काली द्यः प्याखं हुली । अनं लिपा सकलें देवगण दनाः खड्ग व दण्ड ज्वनाः प्याखं हुलेवं न्हिप्याखं क्वचाइ ।

थेच्व नवदुर्गा प्याखंया झिंनिदँया मेला

थेच्वय्‌ नवदुर्गा भवानीया झिंनिदँय्‌ छक्वः तःधंगु मेला जुइ । थ्व मेला दिल्लागाः त्रयोदसिकुन्हुनिसें न्ह्याइ । थ्वकुन्हु ग्वंगः छम्ह हँय्‌ छम्ह बलि बियाः नवदुर्गा भवानीया पुजा यानाः भ्वय्‌ नयेधुनेव लच्छिया निंतिं देगःया मूलुखाय्‌ तालं ग्वइ । व दिनंनिसें थेच्वय्‌ झिंनिदँया मेला क्वमचाःतले इहिपाः, कय्‌तापुजा यायेगु व बाजं थाये मज्यू । तालं ग्वःगु लच्छि पुलेवं पुजा यानाः देगः चायेकी ।
अले नवदुर्गा देगःलिक्क दयेकीगु बलचाय्‌ प्याखं स्यनी । अनं लिपा आगंसिँ काःवनेगु धकाः नवदुर्गा प्याखं गुथिया ३० म्ह दुजःपिं यलया तिनपानी भञ्ज्याङय्‌ वनाः छमा सिमा पालाः गनं हे मदिकुसे हइ । वादेय्या धागद्यां धइगु थाय्‌तक थेच्वया बाजंखलः वनाः लँस्वः वनी । थुकथं लसकुस यानाः झिंछम्ह द्यःपिन्सं क्वबियाः आगंसिँ नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ थ्यंकी ।
कौलाथ्वः त्रयोदसिकुन्हु आगंखँ धकाः थेच्व नवदुर्गा प्याखं हुलीबलय्‌ झिंनिदँय्‌ छक्वः जक पिहां वइम्ह तुयूम्ह भैरव प्याखं ल्हुकी । थ्व सिधयेकाः सकलें देवगण यलय्‌ यंकेमाः । कन्हय्‌कुन्हु यलय्‌ नं न्हिप्याखं धकाः न्हिच्छि प्याखं हुइके माः ।

टिका वनेगु
थेच्व नवदुर्गा प्याखंया देवगण मोहनिया चालंकुन्हु टिका वनेगु धकाः यलया लाय्‌कुलिइ वनेमाः । देवगणया ख्वाःपाः पिचाय्‌ तयाः स्वकु दयेकी । अथे हे द्यःया वसः नं न्याकु दयेकाः कुबियाः सन्ध्या इलय्‌ यलय्‌ वनी । लगंख्यःया मासिमा थ्यनकि नीलः कयाः सकसिनं वसतं पुनी, ख्वाःपाः पुइ । यलया हःखाः महाद्यःयाथाय्‌ थ्यनकि यल लाय्‌कूया तलेजु भवानीया बौपाः ज्वना वइम्हेसिनं नवदुर्गा देवगणयात स्वचाः चाःहुलाः लसकुस यानायंकी ।
मंगलबजाःया दुवातय्‌ थ्यनेवं तलेजु भवानी बिज्यानाः नवदुर्गा देवगणया शिवनाप ख्वाः ल्वाकी । अनं लिपा भैरव, काली व वाराहीयात स्वांमाः
क्वखायेकी । अले तलेजु भवानीलिसे नवदुर्गा देवगण यल लाय्‌कूया मूचुकय्‌ दुहां वनी । अन भैरवं तलेजु भवानीयात तःसि व पसूका छाइ । तलेजु भवानी थःगु थासय्‌ यंकेव नवदुर्गा देवगणयात द्यः ल्हानाः दिपाः काइ ।

पायाः
मोहनिया चालंकुन्हु चान्हय्‌ छताः निताः इलय्‌ यलया लाय्‌कुली थेच्वया नवदुर्गा देवगण सहित पायाः पिहां वइ । लाय्‌कुली पिनातःगु नःलास्वां स्वःगु दिशाय्‌ थ्व पायाः वनीगु चलन दु । निम्ह थुमेय्या छ्यंलिसे ल्हातय्‌ खड्ग ज्वनाः म्ह खाकाः यलय्‌ भाजु (पाँडे) माःगु दिशाय्‌ वनाः मूचुकय्‌ लिहां वइ । व धुनेव नवदुर्गा देवगण नं पायाःलिसे नापनापं वनी । मूचुकय्‌ लिहां वयेधुनेवं पायाः व नवदुर्गा देवगणयात ताय्‌ व स्वां तयाः सिँफँ लुनाः लसकुस यानाः दुकाइ ।

पुजा याइगु तिथि
थेच्वया नवदुर्गा भवानीयात विशेष पुजा याइगु न्यागू तिथि थुकथं दु–
अक्षया तृतिया– अजूस्वां छायाः विशेष पुजा याइ ।
दिल्लागाः त्रयोदसि– चस्वां छायाः विशेष पुजा याइ ।
गुंलागाः त्रयोदसि– पलेस्वां छायाः विशेष पुजा याइ ।
मोहनि– विशेष पुजा याइ ।
थिंलापुन्हि– विशेष पुजा याइ ।

प्याखं गुथिया ३४ म्ह दुजःया धलः
द्यःबु १
दबःखिं था १
मू ताः धं १
कय्‌ थाः १
कचा ताः धं १
भैलः (भैरव) १
काली (दक्षिणकाली) १
वाराही (बज्रवाराही) १
कुमारी (बालकुमारी) १
गणेश १
म्हासुख्वाः (ब्रह्मायणी) १
तुयूख्वाः (गंगादेवी) १
वामुख्वाः (विष्णुदेवी) १
मनमय्‌जु (महालक्ष्मी) १
सिँम्हा (सिंगिनी) १
धुँम्हा (ब्याघ्रिनी) १
नायः ३
प्वंमि ११
मू मुस्याः ज्वनीम्ह १
कचा मूस्याः ज्वनीम्ह १
पुजावारी १
प्वंमि
थेच्व नवदुर्गा प्याखनय्‌ द्यः जुयाः प्याखं हुलीपिन्त गुहालि व सेवा याइपिन्त प्वंमि धाइ । झिंछम्ह देवगणया म्हतिं छम्ह छम्ह प्वंमि दइ ।

सुखावति फिल्म्स् प्रोडक्शनपाखें ने.सं. ११३४ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता रबिन्द्र शाही निर्देशक भोगेन्द्र मानन्धर खः । सुरेन्द तुलाधरया बाखं दुगु थुगु संकिपाया छायाँकार सुवर्ण खः । कलाकारकथं भिन्तुना जोशी, रवि डंगोल, मञ्जु श्रेष्ठ, प्रबोध कसाः, रोजिना सुवाल, सिर्जना महर्जन, गंगाराम डंगोल, मानकृष्ण वावा व नस्वाः जोशीपिं दुथ्याः । संकिपाय्‌ छम्ह अपहरणय्‌ लाःम्ह मिसामचां साहसपूर्वक थःत बन्धनं मुक्त याइगु स्टाइल ब्वयातःगु दु ।

झीथाय्‌ न्हापांनिसें दबू प्याखं क्यनेगु चलन दुगु खः । थौंकन्हय्‌ थ्व चलन मदये धुंकल । न्हापा न्हापा दबू प्याखं धार्मिक बाखनय्‌ क्यनीगु आपालं चलन दु । उकिसनं धार्मिक बाखंयात कयाः म्येप्याखंत क्यनीगु नं आपालं दु । गथेकि ख्वपया ङा लाकीगु, येँया दश अवतार प्याखं । यलय्‌ क्यनीगु कातिप्याखनय्‌ बाखं, हुलाप्याखं व म्ये संगीत नं दु । दबूया प्याखं लिपा लिपा आधुनिक न्हू बाखनय्‌ क्यनीगु यानाहल । यँयाःपुन्हिया इलय्‌ थासंथासय्‌ दबू प्याखंत क्यनीगु खः । दबू प्याखं च्वयेगु, स्यनेगुलिसें म्ये संगीत चिनेगुली आपालं नांदंपि सर्जकत उतिकं लोकंह्वाः । गथेकि– यलय्‌ जगमोहन वामि, विष्णु जल्मि, रत्न बेहोशी, येँय्‌ बेखाचा, गोबिन्द चिकंमू, सुवर्ण शाक्य, ख्वपय्‌ काकाभाइ मानन्धरपिं लिसें आपालं दु ।
दबू प्याखनय्‌ न्हापा पुलां म्ये संगीतं हे आपालं थाय्‌ कयाच्वंगु खःसा लिपा भारतीय संकिपाया म्ये संगीतया प्रभावं उकिया हे लसय्‌ नेवाः म्ये चिनाः न्ह्यब्वयेगु नं याइगु खः । थजाःगु म्ये संगीत नं स्वकुमिपिन्सं आपालं ययेकू । लिपा मौलिक म्ये संगीतं नं थाय्‌ कयाहल । व हे मौलिक म्ये संगीत लोकंह्वाःगुलिं दबू प्याखनय्‌ बाहेक नं मेमेगु ज्याझ्वलय्‌ हालेगु याःगु खनेदु । नेपाःया वरिष्ठ संगीत सर्जक शिवशंकर मानन्धरं नं दबू प्याखनय्‌ संगीत तयादीगु दु । अजाःगु हे दबू प्याखनय्‌ दुथ्याःगु छपु म्ये खः– ‘छंगु हिसि ततःक्यनाः हित्तुमत्तु हिनाः’ । थ्व मे दबू प्याखनय्‌ सुनां हाल मस्यूसां लिपा दबुली द्वारिकालाल जोशिं हालातःगु रेकर्ड दूगु जुल । थ्व हे शिवशंकर मानन्धरया झीगु न्ह्यःने दुगु छपुयां छपु नेवाः म्ये खः ।

नेवाः समुदायस प्याखं धायेबलय्‌ हुलाप्याखं व दबूप्याखं नितांयात कयेच्याः । नेपालभाषाय्‌ नाटक व नृत्य निगुलिंयात प्याखं धाइ । थ्व धाःगु कारण खँग्वः मगानाः मखु, थ्व नितां नाटककाव्य व नृत्य कलायात छगू हे कला भाःपाः छगः हे खँग्वलं गाकातःगु खः । थौंकन्हय्‌ धकिनय्‌ यान्त्रिक माध्यमं स्वयेगु चलचित्रयात नं संकिपा बाय्‌ किपाप्याखं धायेगु यानाहःगु दु । अथे जुयाः प्याखं धायेबलय्‌ क्यनेगु व स्वयेगु ज्या नापनापं जुइगु कला धकाः थुइके माः धाःसा दबूप्याखं धायेबलय्‌ छुं बाखंयात जीवन्तकथं दबुली ब्वइगु कला धकाः थुइके माः । सत्यमोहन जोशीजुं नाटक वा प्याखंयात खंल्हाप्याखं धयादीगु दु । अथे हे दबूयात आखा धयादीगु दु ।
छगु हे अंकय्‌ लु मह्युसे धकिं तिनाः वा मत्यूसे सिधइगु दबूप्याखं छधाः प्याखं खःसा लु हिलाः धकिं तिनाः वा मत्यूसे सिधइगु दबूप्याखं पूधाः प्याखं खः । ख्यालिं जाइगु दबूप्याखंयात ख्यालः धाइ धाःसा संवादयात मेकथं न्ह्यब्वइगु दबूप्याखंयात मेप्याखं (अपेरा वा गीति नाटक) धाइ । थौंकन्हय्‌ निश्चित दबू मग्वसे न्ह्याथाय्‌ नं क्यनेज्यूगु दबूप्याखं अर्थात् सडक नाटकया चलन नं वःगु दु ।
साहित्य च्वयेगु चलन न्ह्यायेसिबें न्ह्यः हे नेवाः समाजय्‌ दबू प्याखंया अभ्यास न्ह्यायेधुंकूगु खनेदु । अथे जुयाः दबू प्याखं नेवाः सभ्यताया दकलय्‌ पुलांगु सिर्जनात्मक विधा खः । न्हापा न्हापा दबूप्याखं च्वयातयेगु चलन मदुगुलिं थ्व परम्परा थुलि हे पुलां धाये मफुसां निद्वः दँ न्ह्यःनिसें नेवाः समाजय्‌ दबूप्याखं क्यनेगु चलन दु धइगु खँया दसु जल प्याखं खः । पुलां पुलांगु नेवाः दबूप्याखं संवादप्रधान मजुसें नृत्यप्रधान जू धाःसा इलं हःगु ह्यूपाः नापनापं नेवाः दबूप्याखं संवादप्रधान जुयावःगु खनेदु ।
प्रारम्भिक कालय्‌ थीथी बाजंयात तालय्‌ थीथी धार्मिक पात्रया भावनृत्यया माध्यमं दबूप्याखं न्ह्यब्वयेगु याःगु खनेदु । उकी पात्रतय्‌सं संवाद ल्हाइगु मखसे पृष्ठभूमिइ थ्वइगु में वयागु बाखं नवाना च्वंगु दइ । मल्ल कालय्‌ वयाः पात्रतय्‌सं हे संवाद नवाइगु चलन वल । पुलां दबूप्याखं अप्वः धया थें धार्मिक बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु दु धाःसा आधुनिक कालय्‌ वयाः सामाजिक घटनाक्रमत दबूप्याखंया विषयवस्तु जुयावःगु दु ।  

नेवाः दबूप्याखं परम्पराय्‌ धें धें बल्लाः कासा यायेगु चलन मल्ल कालंनिसें हे न्ह्याःगु खनेदु । मल्ल कालय्‌ थीथी लसताय्‌ देय्‌ दुने जक मखसे मेमेगु देय्‌ नं कय्‌च्यानाः दबूप्याखंया धं धें बल्लाःया ग्वसाःग्वयेगु जक मखसे दकलय्‌ बांलाःगु दबूप्याखंयात सिरपाः बीगु याःगु नं खनेदु ।
भूपतीन्द्र मल्लया इहिपाः व रणजीत मल्लया इहिपाःया धरःपौकथं राजकुमारपिनिगु इहिपाःया लसताय्‌ ख्वपय्‌ थीथी थासं हःगु प्याखं क्यंगु खः । थ्व कासाय्‌ ख्वपया जक मखसे येँ, यलया राजपरिवारया नापनापं सर्वसाधारणं दयेकूगु दबूप्याखं नं न्ह्यब्वःगु खः । भूपतीन्द्र मल्लया इहिपाःया लसताय्‌ ग्वसाः ग्वःगु दबूप्याखं धें धें बल्लाः कासाय्‌ येँपाखें
न्ह्यब्वःगु दबूप्याखंयात नीतका, नादःपाखें न्ह्यब्बःगु दबूप्याखंयात गुम्वः, थिमि, सक्व, जयवागेश्वरी, चाँगुपाखें न्ह्यब्वःगु दबूप्याखंयात खुम्वः खुम्व, पन्ति, नाला, श्रीखण्डपुरपाखें न्ह्यब्बःगु दबूप्याखंयात निम्वः निम्वः सिरपाः लःल्हाःगु खः ।
मल्ल काल लिपा धेंधेंबल्लाः कासाया थ्व परम्परा ताःईतक दित । पञ्चायतय्‌ वयाः जनस्तरपाखें हानं थ्व क्रम न्ह्याःगु खनेदु । पब्लिक यूथ क्यापसया ब्वनामितय्‌गु पुचः सँझ्याः साहित्य पाःलाःपाखें तःदँतक छधाःप्याखं धेंधेंबल्लाः कासा न्ह्यातधाःसा ख्यालः विधाय्‌ मुनासः पुचलं न्ह्याकूगु धेंधेंबल्लाः कासा नं तःदँतक हे न्ह्यात । अथे हे पलिस्था पुचलं नं तःदँतक ख्यालः धेंधेंबल्लाः कासा याःगु लुमंके बहःजू । थ्व हे झ्वलय्‌ नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखें न्ह्याकाच्वंगु राष्ट्रव्यापि दबूप्याखं धेंधेंबल्लाः कासाय खय्‌ भाय्‌या नापनापं जनजातीय भाय्‌यात नं थाय्‌ ब्युसांनिसें नेवाः भाय्‌या दबूप्याखंतय्‌सं नं नियमितकथं ब्वति कायेगुया नापनापं पुरस्कृत नं जुया वयाच्वंगु दु । नेसं ११४० स नेपालभाषा एकेडेमिया ग्वसालय्‌ जूगु दबूप्याखं धेंधेंबल्लाः कासा नं थन लुमंके बहःजू ।

दबूप्याखं क्यनेत दयेकातःगु निश्चित थाय्‌ हे दबू खः । लिच्छविकालीन अभिलेखय्‌ हे दबूयात प्रतिनिधित्व याइगु खँग्वः लूगुलिं नेवाः समाजय्‌ दबूया छ्यला तसकं पुलां धइगु सीदु । न्हापा न्हापा मानव वस्तिया चकंगु थासय्‌ बँय्‌ वा बँसिबें भचाः तजायेक ल्वहँतं सियाः दबू दयेकेगु चलन दूगु खः धाःसा थौँकन्हय्‌ छेँदुने हे दबू दयेकेगु चलन वःगु दु । चकंगु सार्वजनिक थासय्‌ दयेकातःगु परम्परागत दबुली क्यनीगु दबूप्याखं प्यखेरं वा स्वखेरं स्वयेज्यू धाःसा छेँदुनेया दबू छखेरं जक स्वयेजी । दबूयात साक्षात् नासःद्यःया प्रतीककथं कायेगु याः । अथे जुयाः कलाकारत दबुली दुहां वयेन्ह्यः दबूयात भाग्यानाः जक वइ ।
दबुलिइ दथुइ छगू मन्दः चिं दइ, थुकी छगू त्रिकोणं प्रकृति (स्त्री)यागु व मेगु त्रिकोणं पुरुषयागु प्रतिनिधित्व याकाः षट्कोणयागु रुप वा प्रतीक ब्वलंका तइ । त्रिकोण ज्यानाः दयेकातःगु दबुलिइ प्याखंम्वःत न्ह्यज्याना वनीगु लँपुयात लोम धाइ, थ्व लोमं जवपाखेया कुंयात प्रथम कोण वा प्रकोण वा प्रको धाइ धाःसा खवपाखेया कुंयात द्वितीय कोण वा द्विकोण वा द्विको धाइ । प्रको व द्विकोया दथुया भागयात मार्ग धाई । थ्व मार्गया दथुइ नासःद्यःया गाछिगा यखानातइ । द्वितीय कोणं लिज्याना वयेगुयात विलोम धाइ ।
थौंकन्हय्‌ दबूप्याखनय्‌ पाश्चात्य शैलिया यक्व हे प्रभाव लानाः आधुनिकीकरण जुयावःगुलिं दबूप्याखं क्यनेगु ज्या थियटरदुने दयेकातःगु दबुलिइ जुयावःगु दु । थियटर छेँय्‌ दयेकातःगु दबुलिइ स्वकुमितय्‌सं छखेरं जक दबूप्याखं स्वये दयाच्वंगु दु धाःसा नेवाः पहःया चकंगु थासय्‌ दयेकातःगु दबुलिइ स्वखेरं हे दबूप्याखं स्वयेज्यू । दबूप्याखं नापनापं मेमेगु ब्वज्याया तातुनाः त्वाः त्वालय्‌ दयेकातःगु गुगुं दबू बँसिबें कुछित्या थकयाः प्यकुंलाक्क दयेकातःगु दु धाःसा गनं गनं थमकासे नं दयेकातःगु दु ।

नेवाः संस्कृति धार्मिक आस्थाया जगय्‌ दनाच्वंगु जुयाः छुं नं सङ्गीत, वाद्यवादन, प्याखं थजाःगु प्रस्तुति कलाया नं धार्मिक आस्थानाप क्वातुगु स्वापू दु । थ्व हे झ्वलय्‌ दबूप्याखं स्यल्लाक्क न्ह्यब्बयेया निंतिं नासःद्यःया आराधना यायेगु चलन दु । मूकथं सङ्गीत कलाया द्यः जूसां न्हियान्हिथं माःगु वाक्कलानापं फुक्क कथंया कार्यसिद्धिया निंतिं नासःद्यः पुज्यायेगु परम्परा नेवाः समाजय्‌ दु । सिद्धि व हिसिया द्यःकथं हनातःम्ह द्यः नासःद्यः नेवाःतय्‌गु बसोबास दुगु प्रायः थासय्‌ दइ । नासःद्यः पूर्वीय कलाशास्त्रय्‌ वर्णन यानातःगु ६४ गुलिं कलाया द्यः खः  ।
नासःद्यः व नाट्येश्वरया साधना छगू हे ताः ज्वनाः याइगु जुयाः थ्वयात छम्ह हे द्यःकथं कायेगु यानाहःसां नासःद्यःया नाट्येश्वरसिबें बिस्कं विशेषतात दु । नेवाःतय्‌गु मौलिक द्यः नासःद्यःया मूर्त रूप दइ मखु, अंगलय्‌ दयेकातःगु त्रिभुजाकार स्वप्वाः हे नासःद्यः खः । गनं गनं छप्वाः व न्याप्वाः दुम्ह नासःद्यः नं दु । नाट्येश्वर थें निश्चित सशरीर आकृति मदुगु द्यः जूगुलिं झ्वाता कीगु चलन वयेसिबें न्ह्यःनिसें अर्थात् नाट्येश्वरया अस्तित्व स्थापित जुइन्ह्यःनिसें हे थ्व द्यः पुज्यायेगु चलन वयेधुंकुगु खनेदु । नासःद्यःया स्वप्वाःयात सामाजिक सुरक्षा, बुद्धि व ज्ञानया स्रोतकथं कयातःगु दु ।
दबूप्याखंयात नासलं लीक अर्थात् हिसि दयेक क्यनेया निंतिं दबूप्याखं क्यनेया निंतिं पूर्वाभ्यास न्ह्याकेन्ह्यः नासः पुजा यायेगु चलन दु, अले नासः लित बीगु धकाः दबूप्याखं क्यने सिधयेका हानं पुज्यायेगु चलन दु । नासःद्यः पुज्यायेगु झ्वलय्‌ पुजाया सामान्य विधिया नापनापं दबूप्याखंया कलाकारतसें किसली छायेगु व मोहनि सिन्हः तीगु चलन दु । पुलां दबूप्याखं क्यनेन्ह्य नान्दी मे– नासःद्यःया मे) अनिवार्य कथं हालाः नासः द्यःया प्रार्थना यायेगु परम्परा दु ।

परम्परागत नेवाः बाजं मध्यय् दमोखिं छगू पुलांगु बाजं खः । दमोखिंया आकार प्रकार स्वयेबलय् ‘धाः’ बाजं नाप ज्वःलाः थें च्वंसां धाः स्वयां छुं भतिचा तःहाकः, तःजाः व तःग्वःगु खनेदु । थ्व बाजंयात ‘दमःखिं, दम्वःखिं, दबःखिं’ नं धाइ ।
सामान्य पाय्‌छि साइजया दमोखिंया हाकः अन्दाजी १७/१८ इञ्च व जाः १५/१६ इञ्च दइ । थ्व सिँया बाजं दथुु फुस्लुं जुयाः भतिचा भ्वरि पिहांवः थें फुके जुयाः खेँय् बांलू थें लू । नासः पाखेया चाः अन्दाजी ११/१२ इञ्च दैसा मांका पाखेया चाः थ्व स्वयां भतिचा तःचाः १३/१४ इञ्च दइ । दमोखिंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः छ्यंगूया हे बाला तं (तान) सालातइ ।
थीथी द्यः प्याखनय् गथेकि किपूया बाघ भैरव, येँया न्यतभुलु अजिमा, ख्वपया नवदुर्गा प्याखनय् थाइगु दमोखिं सामान्य स्वयां तःग्वः खनेदु । थेचोया नवदुर्गा प्याखनय् थाइगु दमोखिं मेमेगु स्वयां अझ तजाः, तग्वःया नापं पतिचिनाः (पकुचिनाः) बकुलाना च्वनी । थुकिया हाकः म्ह्वतिं नं २७/२८ इञ्च, जाः २०/२२ इञ्च व नासः मांकाया थासं नं १७/१८ इञ्च दइ ।
दमोखिं बाजं निखें (नासःमांकाः) पाल्हातं हे थाइ । नेवाः संगीत पद्धतिया मुख्यगु न्हय्‌गुलिं ताल (चो, जति, प्रताल, येकताल, गन्ध, ब्रम्हताल, पलिमा) थायेगु चलन दु । थ्व बाजं थायेगु स्वयां ५–७ मिनेट न्ह्यः निखेरं छुचुं/स्याःबजि, बजि, च्वकाबजि मध्यय् न्ह्यागुसां मांबुइक फ्वयाः न्हायाः मसला दयेकाः तिकेमाः । थाये सिधलकि खौ (तिकातःगु मसला) सुच्चुक प्वलाः लिकायेमाः ।
थ्व बाजं उप्वः थें पुलांगु द्यः प्याखनय् गथेकि यलया काति प्याखं, ख्वप व थेचोया नवदुर्गा प्याखं, येँया न्यतभुलु अजिमाया प्याखं, किपूया बाघभैरव प्याखं, पचली भैरव व भद्रकालीया खड्गसिद्धि प्याखं, ख्वनाया सिकाली प्याखं., जलया जलप्याखं (हरिसिद्धि) आदि दक्व धया थें द्यःप्याखनय् दमोखिं थाइ । थुकिया पासा बाजंकथं भुस्याः, ताः व सिँन्याल थाइ । गुलिखे प्याखनय् प्वंगा नं पुइगु चलन दु । बाजंया बोल, ताल, थायेगु पद्धति थीथी प्याखनय् थःथःगु हे कथंयागु जुल । थ्व बाहेक यलय् दँय्‌दसं गुंलाया झ्वलय् गुंपुन्हिया क्वन्ति महाद्यः (कुम्भेश्वर) पुखुली तइगु चान्हय्, न्यकू जात्रा (मतयाः)कुन्हु थ्व दमोखिं बाजंयात विशेष छाय्‌पाः यानाः द्यःपिं (भैरव, कुमारी, महाकाली) प्रतिस्थापन यानाः तःपाःगु कुसां कुइकाः यल लाय्‌कू न्ह्यः न्हय्‌गुलिं ताल व मेमेगु थीथी त्वाःया दबूपतिकं थीथी (निगू, स्वंगू) ताल न्ह्यब्वयाः सारा न्हिछिबिक्क निर्धारित लँपु जुयाः देय् चाःहुलेगु यायेमाः । थ्वया सतिकुन्हु हाकनं बुंगय् श्री करुणामय न्ह्यःने व थ्वयां नं कन्हय्‌कुन्हु स्वयम्भू महाचैत्य न्ह्यःने नं न्हय्‌गुलिं ताल थायेमाः ।

अबु महन्तबज्र बज्राचार्य व मां मुतिमाया बज्राचार्यया कोखं १०८९ कौलाथ्वः अस्तमि, सनिबारखुन्हु यलया नःबहिली जन्म जुयादीम्ह दया बज्राचार्य छम्ह बहुप्रतिभाशाली कलाकार खः । वय्‌कलं त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें आईकम तकया शिक्षा कयादीगु दु । थौंकन्हय्‌ वय्‌कलं हस्तकलाया ज्या याना च्वनादीगु दु । नेवाः जनसांस्कृतिक मंकाः गुथि, इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजय्‌ आबद्ध जुयाः राष्ट्रिय सभा गृह व मेमेगु दबुली थःगु प्रस्तुति बियादी धुंकूम्ह बज्राचार्यं नेसं ११२७ स गुथिया हे प्रकाशनय्‌ पिदंगु ‘बिद्रोहया सः’ सिडि म्येचालय्‌ म्ये हालादीगु दु । नापनापं ‘सवाः’ म्येचालय्‌ नं थ्वय्‌कलं थःगु सः बियादीगु दु । म्ये हालेगु जक मखु विसं २०५० सालय्‌ त्वाःत्वालय्‌ व गांगामय्‌ न्ह्यब्वःगु ‘खाल्डो’ सडक नाटकय्‌ थ्वय्‌कलं अभिनय नं यानादीगु दुसा नेसं ११२७ स पिदंगु ‘हिसिदुम्ह मय्‌जु’ नेवाः भिसिडिइ निर्देशन नापं यानादीगु दु । अधिकार प्राप्तिया आन्दोलनय्‌ नं सक्रिय जुयादीम्ह कलाकार बज्राचार्यं ०६२/०६३ या ऐतिहासिक जनआन्दोलनय्‌ नागरिक समाजया ग्वसालय्‌ न्ह्याःगु तत्कालीन सरकार विरोधी दबुली थःगु सः बियादीगु दु । थुकथं देसय्‌ जुयाच्वंगु अन्याय व अत्याचारया विरोधय्‌ थःगु कलाकारिता छ्यलाच्वंम्ह थ्वय्‌कलं नेवाः कलाख्यःयात नं तब्या यायेगु निंतिं लिपांगु इलय्‌ वयाः ‘संगीत प्रवाह’या ज्याझ्वलय्‌ थःगु प्रस्तुति बियाः सक्रिय भूमिका म्हिता च्वनादीगु दु ।