पुलांगु ख्वाःपाः पुयाः हुलीगु द्यः प्याखयन् प्याखं हुइकीगु दबुलिइ प्याखं सुरु यायेन्ह्यः बाजं जक थानाः देववन्दना अर्थात द्यः ल्हायेमाःगु चलन दु । द्यः ल्हाये सिधलकि प्याखनय्‌ पोखिं थायेगु धकाः (यलया काति प्याखनय्‌) विशेष कथं वाद्यवादन थायेगु चलन दु । पोखिं थायेधुनकि प्याखं हुइके न्ह्यव संगीत
नाट्यया ईश्वर नासःद्यःया म्ये छपु हालेगु परम्परा दु । थुगु इलय्‌ हालीगु नासःद्यःया म्येयात हे नान्दी म्ये धाइगु खः । यलया अतिकं लोकंह्वाःगु कातिप्याखं व मोहनिया नवरथ (नवरात्र) जःछि पिथनीगु (चचा म्येया लसय्‌ पयँताः व तिंछु थानाः अष्टमातृका गणया दक्व देवदेवीपिनिगु) प्याखनय्‌ नं दबुलिइ प्याखं शुरु याये न्ह्यः नासः द्यःया गाछिगाः प्यनाः थथे नान्दि म्ये हालेगु चलन दु ।

गुंलाबाजं पुचलय् धाः धुंकाःया मूबाजं नाय्‌खिं खः । गुंलाबाजनय् बाहेक थीथी द्यःखः जात्राय् नाय् जातिं थ्व बाजं यक्व थाना वयाच्वंगु दु । व थेंतुं ङकूबाजं व नौबाजाय् नं नाय्‌खिं दुथ्याः । न्हापा न्हापा सरकारपाखें जनतायात सुचं बीत नाय्‌खिं थानाः मनू मुंकीगु खः । थथे नाय्‌खिं थानाः सुचं बीगुयात नाय्‌खिं च्वयेकेगु धाइ । दुने फुस्कुलुगु सिँग्वंयात निखेरं ह्वतय् साछ्यंगुलिं भुनाः नाय्‌खिं दयेकी । थ्यं मथ्यं २५ सेमी तःहाकःगु थ्व बाजंया व्यास थ्यं मथ्यं १२ सेमी दइ । जव ब्वहलय् पतार दिकाः जवपाखे माङ्काः लाकाः नाय्‌खिं कथिं व खवपाखे नासलय् ल्हातिं थाइ । नाय्‌खिंया ग्वाहालि बाजं छुस्याः खः ।
गुंलाबाजनय् धाः थानाः गौ धइगु विशेष बोलि धुनेवं नाय्‌खिं नं पाः काइ । धाः मथासे नाय्‌खिं जक नं थाये ज्यू । गुंलाबाजनय् नाय्‌खिं थाइबलय् मेया धून ज्वःलाक थीथी तालय् छम्हेस्यां जक थायेगु चलन दुसा जात्राय् थाइबलय् मेया धून मदयेक पुचलं नं थाइ ।
अथेहे येँय् गुलिखे नेवाः जातिया सिथं यंकेत सीबाजं धकाः नाय्‌खिं व छुस्याः थाकेगु चलन दु । उकिं नाय्‌खिंयात ‘यमवाद्य’ नं धायेगु याः । गबलें गबलें सीबाजनय् नाय्‌खिं व छुस्याःलिसे काहा नं पुइका यंकेगु चलन दु । छता हे बाजंं थीथी बाजंपुचलय् व थीथी ज्याय् ब्यागलं ब्यागलं बोल व तालय् थाइगु नेवाः विशेषता नाय्‌खिँनं क्यनाच्वंगु दु ।
नाय्‌खिं कथि
नाय्‌खिं थायेगु २ सेमी व्यासया २० सेमी तःहाकःगु तप्यंगु कथि नाय्‌खिं कथि खः । थ्व कथि जव ल्हातिं म्हूचिनाः नाय्‌खिंया माङ्काःपाखे थाइ ।

नाय्‌खिं, छुस्याः, माःकथं मेमेगु गुहालि बाजं

नारायणगोपाल गुरुवाचार्य नेपालया आधुनिक संगीत ख्यःया ज्वःमदुम्ह संगीत सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म येँया किलागलय्‌ ने.सं. १०५९ यंलागाः खस्थि, बुधबारखुन्हु अबु आशागोपाल गुरुवाचार्य व मां रामदेबी गुरुवाचार्यया कोखं जूगु खः । थ्वय्‌कःया यःत्यः जुयाः वि.सं.२०२७ सालपाखे दार्जिलिङ्गय्‌ च्वंम्ह पेमला लामालिसें इहिपाः जूगु खः, तर सन्तान धाःसा मदु ।
थ्वय्‌कःया अबु वरिष्ठ सितारवादक खःसा मचाइलंनिसें अबुलिसें भजन खलकय्‌ ववं तबला थाथां हे संगीतय्‌ दुबिना दिल । अबुया इच्छा शास्त्रीय संगीतकःमि जुइमा धैगु खःसां अथे मजुल । थ्वय्‌कलं पासापिनिगु संगतय्‌ नं तबला जक थाइम्ह व दुर्गालाल श्रेष्ठया प्याखनय्‌ नं म्हितादीगु दु । वि.सं. २०१६ सालं एस.एल.सि.धुंकाः रेडियो नेपालय्‌ न्हापांगु म्ये ‘स्वर्गकी रानी मायाकी खानी’ हालाः संगीतया ख्यलय्‌ दुहां झाःम्ह खः । जिवंकाछि नेपाःया आधुनिक संगीतया न्हूगु धारया निंतिं थःत पानादिल । थ्वय्‌कलं सत्यापुं मल्याक खसम्ये हालादीगु दु । फुक्क धै थें लोकंह्वाः, सदाबहार जू । थःत मयःगु म्ये जुलकिं झ्यारर् खुनाबीम्ह थ्वय्‌कःया सन्कि पहलं हे संगीत ख्यलय्‌ उच्चस्थानय्‌ थ्यंकेत बः जूगु धायेछिं ।
थ्वयकःया नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नं आपालं योगदान दु । थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां दबुली हालादीगु म्ये हे नेवाःम्ये खः । उगु म्ये पासापिनिगु कुतलं वि.सं. २०१२ सालपाखे येँयाःपुन्हिया झ्वलय्‌ भ्याय्‌चाद्यइथाय्‌ जूगु सांस्कृतिक ज्याझ्वलय्‌ हालादीगु खः । म्येया बोल थुकथं दु– ‘गनं च्वाक्क खंसा मय्‌जु, केलेहें मिखां स्वये मते न्हां ला’ । थुगु म्येया च्वमि ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य खःसा लसय्‌ हनादीम्ह राममान ‘तृषित’ खः । लिपा ने.सं. १०८० स त्रिचन्द्र कलेजया नेपालभाषा साहित्य पालाया ग्वसालय्‌ जूगु अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय्‌ थ्वय्‌कलं पुचःम्ये नं हालादीगु दु । अथेहे ने.सं. १०९६ चिल्लागाः पन्चमि, सनिबारखुन्हु येँया राष्ट्रिय सभा गृहय्‌ जूगु संगीत पञ्चमि ज्याझ्वलय्‌ नं दुर्गालाल श्रेष्ठया म्ये ‘जीवनय्‌ गबलें छकःसां प्रेम जि यायेनंगु दु’ हालादीगु खः । थ्वसिबें न्ह्यः वि.सं. २०१७ सालपाखे चुनाव प्रचारया नेवाःम्ये नं हालादीगु दु । अथेहे छगू इलय्‌ थःगु सलय्‌ नेवाः म्येचाः पिथनेया निंतिं म्ये आह्वान यानाः छगू पत्रिकाय्‌ सुचं नं पिथना दीगु खः । आःतक्क सीदुकथं थीथी इलय्‌ जूगु ज्याझ्वलय्‌ थ्वय्‌कलं झिंछपुति नेवाः म्ये हालादीगु दु । उकी मध्यय्‌ निपु म्ये दबुली हालातःगु, निपु म्ये रियाजया झ्वलय्‌ हाःगु व छपु आलाप जक कयातःगु दु । लिपा थुपिं म्येत फुक्कं मेमेपिन्सं हालाः पिथनेज्या जूगु दु । वय्‌कलं हालादीगु मेमेगु नेवाःम्ये थुकथं दु– ‘झीगु शान झीगु मान झीगु झीत दइ तिनि’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ नारायणगोपाल, पुचलय्‌ हालादीगु), ‘छं जि यः थें यः जि नं छ’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ नारायणगोपाल), ‘म्ये हाले जिं, न्ह्यः वयेकि छं’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘तुयूगु भ्वं जिगु जिन्दगी खः’ (च्वमि गिरिजाप्रसाद जोशी, लय्‌ नारायणगोपाल), ‘दकलय्‌ साःगु अय्‌लाःया नां’ (च्वमि गिरिजाप्रसाद जोशी, लय्‌ नारायणगोपाल), ‘माय्‌ क्यःम्ह सिन्तलिचिया मिखां ख्वबि हाल यःमां’ (च्वमि बासुपासा), ‘जुइ ला मजुइ ला झंगः ल्हाना खइ ला’ (च्वमि गणेशचरण राय, लय्‌ नगेन्द्र हाडा), ‘बुलुहुं निभाः बिना वनी’ (नेवाःम्येया निंतिं आलाप जक कयाःतःगु लसय्‌ लिपा दुर्गालाल श्रेष्ठजुं म्ये चिनाः सत्यनारायण मानन्धरं हालादीगु) ।
अबुया हे मन तयेत छन्हु भारतया बडौदाय्‌ वनाः शास्त्रीय संगीत सयेकेत झाल । अनयाम्ह छम्ह गुरुं थ्वय्‌कःया प्रतिभा खनाः संगीतय्‌ भविष्य दुगु खंकूगु खः । कासाय्‌ चेस व फुटबल म्हितेगुलिसें नसा दयेकगु, नयेगु व इतिहास ब्वनेगु सोख दुम्ह थ्वय्‌कलं थीथी सिरपाः व पदवी कयादीगु दुसा मदयेधुंकाः वि.संं. २०४८ दँय्‌ त्रिशक्तिपट्ट तेश्रोपाखें विभूषित जूगु खः । नेपाली संगीतया नक्षत्र थ्वय्‌कः नुगःसेँ, जलासेँ व चिनी ल्वय्या हुनिं ने.सं. ११११ थिंलागाः चौथि, बुधबारखुन्हु ५१ दँया बैंसय्‌ मदुगु खः । हुलाक विभागं थ्वय्‌कःया किपा तयाः वि.सं. २०५१ दँय्‌ नितका वंगु हुलाक टिकट नं पिथंगु दु ।

नारायणबहादुर महर्जन परम्परागत बुट्टा अप्पाया डिजाइनरलिसें प्याखंम्वः व नेवाः संगीत ख्यःया छम्ह सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०७८ गुंलाथ्वः द्वादसि, मंगलबारखुन्हु यलया छाय्‌बहालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःमा अबु बाबुलाल महर्जन व मां पार्वती महर्जन खः ।थ्वय्‌कः मचाबलय्‌ त्वालय्‌ भम्चा काःवनीबलय्‌ म्ये हालेगु व प्याखं हुलेगु यानादीम्ह खः । लिपा
वि.सं. २०४१ पाखेंनिसें गुरु रामकृष्ण शर्मालिसें हार्मोनियम थायेगु सयेकाः थुगु संगीत ख्यलय्‌ दुहां झाःम्ह खः । लिसें बाँसुरीइ एकार महर्जन, खिं बाबुसिं महर्जनपाखें नं सयेकादिल । थ्वय्‌कलं थःम्हं हे च्वयाः लसय्‌ हनाः दबुली हालादीगु न्हापांगु म्ये ‘गुलि हिसि दुम्ह मय्‌जु’ खः । थ्वय्‌कःया पिदंगु म्येत मध्यय्‌ दकलय्‌ लोकंह्वाःगु म्ये ‘तिमिला जः थें च्वंगु ख्वाः छंगु झलझल वइगु’ खः ।
रेडियो नेपालय्‌ दकलय्‌ न्हापां थ्वःगु थ्वय्‌कलं च्वयाः लसय्‌ हनादीगु म्ये ‘फागुपुन्हिया फागुखुन्हु’ खः । थुगु म्ये फूलबारी ज्याझ्वलय्‌ अनिता महर्जन अमलां हालादीगु खः । थ्वय्‌कलं थःम्हं हालादीगु नेवाःम्ये झिंखुपुति दुसा लसय्‌ हनाः मेपिन्सं हाःगु नापं यानाः थ्यं मथ्यं न्यय्‌पुति दु । उकी मध्यय्‌ थःम्हं हालागु न्हय्‌पु व मेपिन्त हायेकाः खुपु यानाः मुक्कं झिंस्वपु म्येया म्यूजिक भिडियो नं पिदंगु दु । थ्वय्‌कःया लसय्‌ मुक्कं पीन्हय्‌पुति दुसा ने.सं. १११३ स ‘तिमिलाया जः’ सि.डी. म्येचाः पिदंगु दु ।
लजगाःकथं थ्वय्‌कः छम्ह चित्रकार व डिजाइनर नं खः । थ्वय्‌कलं नारायण आर्टया नामं ज्या न्ह्याका च्वनादीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं डिजाइन याःगु परम्परागत अप्पायात नेपाःन्यंकया छेँलिसें देगः, धार्मिक स्थलय्‌ छ्यला वयाच्वंगु दु । थ्वय्‌कः छम्ह प्याखंम्वः नं खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया आपालं संकिपा व म्यूजिक भिडियोय्‌ थःगु अभिनय ब्वयादीगु दु । लिसें थ्वय्‌कःया म्येत संकिपाय्‌ नं दुथ्याना च्वंगु दु । लिपा थ्वय्‌कःया वि.सं. २०३४ सालय्‌ लक्ष्मीमाया महर्जनलिसें इहिपाः जूगु खः । थ्वय्‌कःया काय्‌ छम्ह व म्ह्याय्‌ निम्ह दु ।

किसली तयाः स्यनेगु धकाः नेवाः संगीत स्यनीबलय् नासःद्यः पुज्यानाः मोहनि फयेमाः । थजाःगु ,यात नासःमोहनि धाइ । मेबलय् नासःपुजा याःसां मोहनि फये मज्यू । गुरुं नासःमोहनि तिकलकि तिनि औपचारीककथं स्यँमि जुइ ।
नासःमोहनि तिनाः छुं विद्या सयेकाच्वंगु बखतय् स्यँमिपिन्सं विशेष नियम पालन यायेमाः । गथेकि सुनानं हाचां गायेके मज्यू, सुयागुं चिप नये मज्यू, थम्हं सयेकागु विद्या आखाछेँदुने बाहेक पिने कने क्यने
मज्यू । स्यनेज्या पूवंका पिदने पुजा सिधलकि
नासःमोहनि तिनातःपिं सकल स्यँमिपिंत मेगु सिन्हः तिकी । थुकियात नासःमोहनि लित तयेगु धाइ ।
अनंनिसें नासःमोहनि तिनातःबलय्या फुक्कं नियम ब्यनी ।

नासःद्यःया थाय्या मोहनि सिन्हः । धिमे पिदनीबलय् मू गुरुं तिकीगु मोहनि सिन्हः । मूगुरुं नासःद्यः पुजा यानाः मोहनि सिन्हः फइ । थुकुन्हु वःलाः सपना लाये धुंकूपि त्वाःया काय्‌मस्त दक्वं थ्याकाः भ्वय् याइ । नासः मोहनि तीधुंकल धायेव न्हूसिमि मस्तय्‌त धिमे थाकी । धुँन्या दुगु त्वालय् माः तनाः धुँन्या नं हीकेबी । नासः मोहनि तीधुंकाः लित मतःतले मेपिनिगु चिप नयेगु, स्वाहाने हाचां गायेकेगु आदि याये मज्यूगु नियम दु ।

किसली तयाः संगीत प्याखं स्यनेत आखाछेँय् सालातःम्ह नासःद्यःयात स्यनेज्या क्वचायेव विधिपूर्वक नासःदेगलय् लित तयेयंकेगुयात नासः लित तयेगु धाइ ।

प्रत्यक्ष नासःद्यःया न्ह्यःने स्यनेकने यायेत किसली तयाः संगीत स्यनेत थःगु त्वाःया नासःदेगःया नासःद्यःयात विधिपूर्वक आखाछेँय् सालाहयेगुयात नासः सालेगु धाइ ।

प्याखं (अभिनय व नृत्य) व संगीतया गुरुकथं नेवाः कलाकःमि व साधकतय्सं हनाबना तइम्ह द्यः नासःद्यः खः । बाजं व प्याखंया परम्परा दुगु दक्व धया थें नेवाः बस्तिया लँ, चुक, ननिइ व बहाः बही दुने नासःद्यः पलिस्था यानातःगु दु । नेवाः सभ्यताय् नासःद्यः यक्व भ्यलय्पुनाच्वंगु दसुकथं थीथी थाय्या नां नासःद्यःया नामं छुनातःगु दु । येँय् नासःननि नांया छगू ननि दुसा लाय्कू दुने नासःदेगः दुगु चुकयात नासःचुक धाइ । अथे हे ख्वपया छगू त्वाःया नां हे नासःद्यःया नामं नासःमना दु ।
नासःद्यः गुरु, नाथ, नित्यनाथ, नृत्यनाथ, निहिस्तेनाथ, नाट्येश्वर, नाट्येश्वरी आदि थीथी नामं लोकंह्वाः । नेवाःतय् मूल नासःद्यः नुवाकोट जिल्लाया कविलासय् दु । सुविधाया निंतिं कविलासयाम्ह नासःद्यःयात थःथःगु त्वालय् तःधंगु चीधंगु देगलय् सालातइ । येँ दुनेया पुलांगु बस्ती जक ४८ गू थासय् नासःद्यः स्वनातःगु दु ।
नासःद्यःया देगः बँ स्वयां थाहा वयेक फःदयेकाः पलिस्था यानातइ । गनं गनं नासः देगलय् गणेश, कुमार व हनुमान नं पलिस्था यानातःगु दइ । नासःद्यः देगलय् उप्वः थें नासःद्यःया मूर्ति दइ मखु । बरु अंगलय् ताःहाकः स्वकुंलाःगु स्वंगू बालाप्वाः दयेकातइ । दुर्लभ जूसां नासःद्यःया मूर्ति मदुगु धाःसा मखु । जुजु प्रताप मल्लया पालय् दयेकातःगु नासः देगःकथं लोकंह्वाःगु येँ मरुत्वाःया कवीन्द्रपुरय् भिंmच्यापा ल्हाः दुम्ह नासःद्यः व नन्दि भिन्दिया ल्वहंया मूर्ति स्वनातःगु दु । तर, उगु मूर्ति बां सीमदयेक स्यनाच्वंगु दु ।
येँ भिन्द्यःत्वाःया नासः देगलय् दुगु सिँया त्वलनय् कियातःगु नासःद्यः व नन्दि भिन्दिया मूर्ति बांलाक सीदु । यल लाय्कूया भिन्द्यः देगःया छगू त्वलनय् नं नासःद्यःया मूर्ति कियातःगु दु । थुगु मूर्तित स्वयेबलय् नासःद्यःया स्वरुपय् यक्व विविधता दु । समानताया रुपय् नासःद्यःयात निपानिसें भिंmच्यापातक ल्हातं त्रिशूल व डमरुलिसें थीथी ज्वँसा ज्वनाः अद्र्धपर्यङ्क मुद्राय् प्याखंपाः कयाः ल्ह्वनातःगु जवगु तुति देय्पागु ल्हातं थियाच्वंम्ह क्यनातःगु दु ।
यक्व दाफाम्येय् नं नासःद्यःयागु रुपया वर्णन यानातःगु दु । गथेकि– नवरसया स्वामि, कपू थें तुयूम्ह, म्ह छम्हं बिभू बुलातःम्ह, कपालय् छगः नापं स्वंगः मिखा दुम्ह, छ्यनय् जटा हिनातःम्ह, जटाय् तिमिला छुनातःम्ह, हेरामोति माणिक्य थुनातःगु लुँयागु मतू पुयातःम्ह, न्हाय्पनय् कुण्डल सुयातःम्ह, गःपतय् व ल्हाःतुतिइ तिसा थें बि हिनातःम्ह, मनूछ्यंया माः क्वखाना तःम्ह, जँय् धुँया छ्यंगू हिनातःम्ह, जोगीया भेष जुयाच्वंम्ह, गौरी मुलय् तयातःम्ह, थुसा वाहन गयाच्वंम्ह, नन्दि भिन्दि पासा कयातःम्ह, जवंखवं गणेश व कुमार साथ यानाजुइम्ह, मसानय् बास याइम्ह, ख्याः कवं परिजनकथं दुम्ह, मृदंग व ताः थानाः प्याखं हुलाच्वंम्ह ।
अथेहे नासःद्यःयात जवया बाम्ह कपू थें तुयूम्ह व खवया बाम्ह सिन्दूर थें ह्याउँम्ह धकाः अद्र्धनारीश्वरया रुपकथं नं वर्णन यानातःगु दु । नासःद्यःयात बौद्ध दर्शनकथं करुणामयया १०८ रुप मध्यय् नृत्यनाथ लोकेश्वर व नृत्येश्वर लोकेश्वरया नामं दुथ्याकातःगु दु । व थेंतुं पद्मनृत्येश्वर लोकेश्वरयात बौद्ध कलाकार व साधकतय्सं नासःद्यःया थाय् बियातःगु दु ।