ने.स.१११८ दँय्‌ सांग्रीला च्यानलपाखें ‘लुमंका च्वना छन्त’ नांया नेपालभाषाया न्हापांगु म्यूजिक भिडियो नं दयेकल । थुगु म्यूजिक भिडियोया निर्देशक बिजयरत्न असंवरे खः ।

नेवाः म्ये व संगीत हलिंन्यंकं बय्‌बय्‌ जू ।मल्लकालसिबेंन्ह्यःनिसेंनेवाःतय्‌संम्येज्यानावःगुसीदु ।मल्लकालय्‌म्ये, संगीत व प्याखंया विकासलिसें संरक्षण व सम्बद्र्धन जुयाच्वंगुलिं थौं झीगु न्ह्यःने ल्यनाच्वंगु जुल ।

नेवाःतय्‌ जीवनय्‌ व समाजय्‌ संगीतया आपालं महत्व दु ।धार्मिकज्याखँय्‌ चचा हालेगु, अले दाफा भजन हालीगु थें ऋतुया ईब्यःकथं थीथी म्येत नं हालेगु चलन दु ।अथेहे कर्मकाण्डय्‌ नं संगीत छ्यलीपिं नेवाःतय्‌सं जन्मंनिसें न्ह्यागुकथंया संगीत श्रवण यानावःसां थःम्हं न्यने मखनीगु संगीत सीबाजं तक्क दुपिं खः ।

चचा, दाफा, भजन, ज्ञानमाला भजनंनिसें स्वनिगलय्‌ नेवाःम्येया विकास जुजुंवःगु खः ।स्वनिगः अले स्वनिगलं पिने गनगन नेवाःत दै, अन अन हे धार्मिक, सांस्कृतिक चलन नं विस्तार जुजुं वनी ।उकी मध्यय्‌ म्ये संगीत नं खत ।थ्व हे म्ये संगीतं नेवाःतय्‌गु म्हसीका संसारय्‌ ब्वयाच्वंगु दु ।उकिंयानाः न्हापांनिसें हे विदेशी अन्वेषकत वया नेवाः म्ये संगीतया बारे अन्वेषण यानावंगु नं दु ।

न्हापा नेवाः संगीत अप्वः यानाः शास्त्रीय रागया आधारय्‌ हालीगु खः ।थुकथंयाछ्यलाअप्वःयानाःचचाः, दाफा, भजनय्‌ याइगु खः ।थ्व बाहेक लोकम्ये दकलय्‌अप्वः बय्‌बय्‌ जू । लोकम्ये मतिना, सामाजिक विसंगतिलिसें ध्याचुलिं जाःगु नं जुइ ।शास्त्रीय राग, लोक म्ये धुंकाः आधुनिक म्ये खः ।थुकी म्ये व संगीत छगू बिस्कं पहलं जुइ ।

परापूर्वकालंनिसें झीथाय्‌ चचा, दाफा, चचालिसें लिपांगु इलय्‌ ज्ञानमाला भजन हाला वयाच्वंगु दु ।गुह्यतान्त्रिक विद्या पुजाया निंतिं, देवदेवी स्तुति व वर्णन लिसें स्वानाच्वंगु दु ।लिपाज्ञानमालाभजनय्‌धर्म, स्तुति जक मखु दार्शनिक, जनजागरण व चेतनामुलक म्येत चिनेगु हालेगु यानावःगु दु ।भजनत अप्वः यानाः धार्मिक बाखंया लिधंसाय्‌, देवदेवीया स्तुति स्मरण गाथात हालीगु खः ।चचाः म्ये गुह्य शक्तिया पूजाबलय्‌ हालीगुखः । न्हापा म्ये शास्त्रीयआधारय्‌ हालीगु खःसां ईकथं पानाववं जनमानसं अःपुक्क श्रवण व हाले फइ कथंया सृजनात जुयावःगु दु  गथेकि न्हापाया भजनय्‌ संस्कृत व पुलां भाय्‌या खँग्वःलिसें खँपुत छ्यलातःगुलिं गुलिखे उकिया अर्थत मसिया वनेधुंकल ।लिपा चलनचल्तीया ल्हानाभाय्‌ अले सरल खँग्वः खँपुत नं छ्यलेगुयानाहल ।

नेवाःतय्‌ नखःचखःपतिं थीथी लसय्‌ थीथी म्ये हाली ।गुगुं रागयाआधारितजूसा गुगुं लोकम्येकथं नं हालेगुयाइ ।थजाःगु म्येत न्हापा हालीगु चलन दुसा गुलिं थौंकन्हय्‌हालेगु मयाये धुंकल ।समाज विकास वआधुनिकीकरणं झीगु थज्याःगुसंस्कृति न्हनावनाच्वंगु खः । माघवनीबलय्‌, सिलाचाः फ्वं वनीबलय्‌, लः फ्वं वनीबलय्‌ व मेमेगु इलय्‌ थीथी म्ये हालीगु खः ।

थज्याःगु म्ये मध्यय्‌ यःमरि पुन्हिबलय्‌ हालीगु त्यःछिंत्यः म्ये तसकं लोकंह्वाः ।छुं दँ न्ह्यःनिसें न्हनावं थें जुइधुंकूगुयात संस्थागत मनूतमुनाः त्वाःत्वालय्‌ बाजागाजा सहितथ्व परम्परा ल्यंकेत न्ह्यज्यानाच्वंगु दु ।

नेवाः संकिपा
नेपाःदेय्‌या संकिपाया अवधारणा व विकास यलया च्यासलय्‌ किपालुया माध्यमं क्यनीगु ऐतिहासिक झ्याल्चा प्याखं हे संकिपाया न्हापांगु स्वरुप खः । किपालुयात धकिनय्‌ (पर्दाय्‌) नं क्यनेज्यू धकाः दकलय्‌ न्हापां प्रयोग जूगु थ्व हे झ्याल्चा प्याखं खः । नेपालय्‌ संकिपाया सुरुवात ने.सं. १०७१ (बि.सं.२००८) सालपाखे भारतया भूमिं दयेकूगु सत्यहरिशचन्द्रपाखें जूगु जूसां ने.सं. १०८५ (बि.सं.२०२२) दँय्‌ नेपालय्‌ दयेकूगु न्हापांगु संकिपाया नां ‘आमा’ ख । अथेहे ने.सं. १०९७ (बि.सं.२०३४) दँय्‌ प्रदर्शन जूगु न्हापांगु रंगिन संकिपा धाःसा कुमारी खः । थुपिं फुक्कं संकिपात खस् नेपाली भाषाया संकिपा खः ।
नेवाः भाय्‌या संकिपाया सुरुवात ने.सं. ११०७ (बि.सं.२०४४) दँय्‌ ‘सिलु’पाखें जुल । व धुकाः ने.सं. १११६ (बि.सं.२०५३) दँय्‌ ‘राजमति’ नांया संकिपा नं वल । ‘सिलु’ छपु बाखंमेया लिधंसाय्‌ दयेकूगु संकिपा खःसा, ‘राजमति’ लोकमेया लिधंसाय्‌ दयेकूगु संकिपा खः । थ्व निगू संकिपा नं सेलुलोइड प्रबिधिं दयेकातःगु संकिपात खः ।
उगु इलय्‌ भिडियो प्रविधिं नं नेवाः संकिपात दयेकेगु ज्या न्ह्यात । ‘निपाः ख्वापाः’, ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’, ‘चरित्र’ व ‘चिपनिप’ उगु इलय्‌ बनेज्या जूगु नेवाःभाय्‌या संकिपात खः । ने.सं. ११२५ (बि.स.२०६२) दँय्‌ ‘गुरुमापा’ संकिपाय्‌ दकलय्‌ न्हापां एनिमेशन प्रबिधि दुथ्याकाः प्रदर्शन जुल ।
थौंकन्हय्‌ संकिपात डिजिटल प्रविधि छ्यलाः दयेके धुंकल । ने.सं. ११२४ (बि.सं.२०६२) दँय्‌ ‘सुभाय्‌’ नांया संकिपा डिजिटल प्रविधिं दयेकूगु खः । थुलि जक मखु ईया ह्यूपाःकथं २ दि एनिमेशन संकिपा व चिहाः संकिपा दयेकेगु प्रचलन नं न्ह्यात । नेपाल संम्वत् ११३७ (बि.सं.२०७३) दँय्‌ नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक संखधर साख्वाःया जीवनी बाखंहनाः संखधर साख्वाः न्हापांगु नेवाः २ दि एनिमेशन संकिपाकथं प्रदर्शन जुल ।
समस्त संकिपा जगत व थुकिया प्रविधि विकासयात हःपाः व तिबः जुइगु कथं सिरपाःत नं नीस्वनेगु ज्या जुल । ने.सं. ११३० (बि.सं.२०६६) दँनिसें नेवाः संकिपायात हपाः तिबः बीगुकथं ईलोहं प्रकाशन प्रा.लि.पाखें पेजथ्री पिपुल्स च्वाइस अवार्ड इनेज्या न्ह्याकल ।

ने.सं. ११२४ दँय्‌ ‘सुभाय्‌’ बनेज्या जूगु डिजिटल संकिपा खः । थुगु संकिपाया निर्देशक व च्वमि आर्यम नकःमि खः । कलाकार हृदय प्रसाद मिश्र, सबिन शाक्य, शोभा बज्राचार्य, राजेन्द्रमान शाक्य खः । थुगु संकिपा भि.सि.डि.पाखें बितरण जूगु खः । थौकन्हय्‌ छुं नं कथंया संकिपायात डिजिटल प्रविधिं हिलाः प्रदर्शन, संरक्षण व वितरण यायेगु प्रचलन दु । पुलां पुलांगु संकिपा मध्यय्‌ सिलु, राजमतिनिसें अनेक नेवाः संकिपा डिजिटलय्‌ हिलाः प्रदर्शन व वितरण जुया वयाच्वंगु दु । नापं डिजिटल प्रविधिं न्हूगु संकिपाया बनेज्या जुया वयाच्वंगु दु ।

नेवाः संकिपाया बाखं
नेवाः संकिपात बाखं मे, लोक मे, लोक बाखं, धार्मिक व पौराणिक बाखं, जातक व अवदान बाखं, ऐतिहासिक व्यक्तित्व व साहित्यिक कृतिया लिधंसा कयाः दयेकातःगु दु । ‘सिलु’ बाखंमेया लिधंसाय्‌ दयेकूगु संकिपा खः । ‘राजमति’ न छपु लोकमेया लिधंसाय्‌ दयेकूगु जुल । ऐतिहासिक ब्यक्तित्वया बाखंया लिधंसाय्‌ ‘गुरुमापा’ व ‘जामनः गुभाजु’ संकिपा दयेकूगु खः । ‘चाण्डालिका’, ‘पटाचारा’, ‘कृषा गौतमी’ बौद्ध जातक बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु जुल । पुलां बाखंया लिधंसाय्‌ ‘लुँयाम्ह झंगः’, ‘स्वय्‌नगु’ व ‘भिंतुना’ अले साहित्यिक कृति पाखें ‘चिपनिप’, ‘यांमिखा’, ‘पःखाः’ संकिपा दयेकातःगु खः । यलया मल्लकालिन काति प्याखंया दुने बाथः प्याखंया लिधंसाय्‌ ‘यलय्‌ बाथः’ संकिपा दयेकूगु दु ।

फल्चा व देगलय्‌ हालीगु दापा व थीथी भजनया नेवाः परम्परागत सङ्गीत मदिक्क न्ह्यानाच्वंगु हे दनि । व बाहेक थौं स्वयां ५०–६० दँ न्ह्यः आधुनिक नेवाः सङ्गीत विशेष यानाः येँया त्वाः त्वालय्‌ थ्वइगु खः । रेडियो नेपाल बाहेक मेथाय्‌ म्ये हालेगु न्यनेगु थाय्‌ मदुगु इलय्‌ त्वाः त्वालय्‌ जुइगु सङ्गीत सम्मेलन तसकं लोकंह्वाः । न्हूदँ व मेमेगु अवसर लाकाः स्थानीय खलः पुचलं थःगु त्वालय्‌ ग्वसाः ग्वइगु थजाःगु सङ्गीत ज्याझ्वःयात नेवाः सङ्गीत सम्मेलन धायेगु याः । थुकथंया नेवाः सङ्गीत सम्मेलन चकंक थाय्‌ दुथाय्‌ दबू दयेकाः बहनीनिसें चान्हय्‌ लिबाक्क तक न्ह्याइगु खः । लोकंह्वाःपिं म्ये हालामिपिनिगु म्ये न्यनेत उबलय्‌ मनूत बाचा ई तक नं पियाच्वनीगु खः । लोकंह्वाःपिं व न्हूपिं यक्व सङ्गीतकःमिपिन्सं ब्वति काइगु थजाःगु सङ्गीत सम्मेलनं उबलय्‌ यक्व नेवाः म्ये च्वमि, लय्‌ चिनामि व म्ये हालामिपिन्त थःगु सिर्जना ब्वयेगु दबू बिल । गथेकि दुर्गालाल श्रेष्ठ, द्वारिकादास श्रेष्ठ, नगेन्द्र हाडा, भृगुराम श्रेष्ठ, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, नारायण गोपाल, प्रेमध्वज प्रधान, द्वारिकालाल जोशी, सत्य नारायण राजभण्डारी, पन्नाकाजी शाक्य, ओमविक्रम विष्ट, जुजुकाजी रञ्जित, योगेश वैद्य व मेमेपिं । थुपिं मध्यय्‌ यक्व सङ्गीतकःमिपिं राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय स्तरया कलाकार तकं जुल । बिसं. २०४६ सालया राजनैतिक ह्यूपाःलिसें थथे नेवाः सङ्गीत सम्मेलनया ज्याझ्वः यक्व हे म्ह्व जुयावन । वयां न्ह्यःया कडा प्रशासनया इलय्‌ थथे द्वलंद्वः मनू मुनीगु सम्मेलन याये तसकं थाकुगु ज्या खः ।
नेवाः सङ्गीत सम्मेलन ग्वसाः ग्वयेगुली झ्वःछेँ येँेँया प्रकाश पुस्तकालय लुमंके बहःजू । वयां लिपा ॐबहाः त्वाः येँया ओलम्पस क्लबं नं त्वाः त्वालय्‌ जक मखु तिकस मियाः राष्ट्रिय सभा गृहया दबुलिइ तक नं थजाःगु सम्मेलन यात । उगु इलय्‌ त्वाः त्वाःपतिकं थथे नेवाः सङ्गीत सम्मेलन ग्वसाः ग्वयेत थवंथवय्‌ धें धें बल्लाः हे जुइगु खः । न्यत त्वाःया श्वेत परिवार, प्यूखाया लुमन्ति खलः, न्हूघःया हिमाली परिवार क्लब, छत्रपाटीया चाकलाः दबू आदि खलः पुचःतय्‌सं थःथःगु लागाय्‌ तःक्वः हे सङ्गीत सम्मेलन यात । व थेंतुं येँया थँहिति व कुलांभुलुइ नं नेवाः सङ्गीत सम्मेलन जूगु लुमंपिं यक्वं दनि । आधुनिक नेवाः सङ्गीतया विकासय्‌ त्वाः त्वाःलय्‌ जुइगु थजाःगु नेवाः सङ्गीत सम्मेलनया भूमिका लुमंके बहःजू ।

विश्वय्‌ संगीतयात ताःकालतक ल्यनीकथं न्हूगु प्रविधि डिस्क रेकर्ड वल । सन् १९०२ पाखे भारतय्‌ बेलायतया वाक्स कम्पनीपाखें थ्व प्रविधि दुहां वल । भारतीय म्येया डिस्क रेकर्डत नेपालय्‌ नं बय्‌बय्‌ जुल । यद्यपि थुगु इलय्‌तक नेपालय्‌ सुं नं नागरिकं थःगु छेँय्‌ रेडियो तये मदु, तर सरकारयाके अनुमति (लाइसेन्स) कयाः धनाध्यपिन्सं जक तये खनाच्वंगु खः । उबलय्‌ डिस्क रेकर्ड हायेकेगु ग्रामोफोनया छ्यलामि स्वनिगः तःमिपिं नेवाःत व राणात खः । भारतय्‌ डिस्क रेकर्ड वयेवं उकिया चाकःत न्यनेत ग्रामोफोन नं व हे धनाध्यपिन्सं जक छ्यलेगु यात । लिपा जनमानसं ध्यबाः पुलाः न्यनेगु नं यायेखन । भारतय्‌ उत्पादन जूगु डिस्क रेकर्डया नेपालय्‌ आधिकारिक विक्रेता भद्रकालि हाउस खः । नेपालय्‌ नं भारतीय म्येया डिस्क रेकर्डत लोकं ह्वायेवं भद्रकालि हाउसया हामापिंसं नेपाःयागु थःगु हे भासं डिस्क रेकर्ड पिथनेगु बिचाः यात ।
भारतसिबें नेपाः देय्‌ चीकू व उकिसनं स्वनिगलय्‌ जक लिकुनीगु बजाःयात कयाः कम्पनीयात विश्वास बीत पिथनेगु डिस्कया फुक्क ध्यबा न्हापां ब्यूगु धैगु नं सीदु । भद्रकालि हाउसं नेपाःया भासं डिस्क पिथनेगु साहसिक ज्याया निंतिं छम्ह नेवाःयात ल्यल । उबलय्‌ स्वनिगलय्‌ लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि सेतुरामया सलय्‌ न्हय्‌पू नेवाः व न्हय्‌पू खस भासं यानाः मुक्कं झिंप्यपू म्ये पिथंगु खः । थुकी रेकर्ड जूगु मध्यय्‌ न्हापांगु नेवाःम्ये राजमति कुमति जिके वःसा पिरति खः ।

डिस्क रेकर्डय्‌ नेवाः म्ये हाःम्ह मिजं
डिस्क रेकर्डय्‌ दकलय्‌ न्हापां म्ये हालादीम्ह खः सेतुराम श्रेष्ठ । रेकर्ड जूगु न्हापांगु नेवाःम्ये खः राजमति कुमति जिके वःसा पिरति । थ्वय्‌कलं वि.सं. १९६५ स डिस्क रेकर्डय्‌ म्ये हालादीगु खः । थुकिया निंतिं भद्रकालि हाउसया हामापिनिगु आपालं योगदान दु । सेतुराम श्रेष्ठजु नेवाःम्येलिसें खस म्ये रेकर्डय्‌ हालादीम्ह, संगीत तयादीम्ह न्हापांम्ह नेपाःमि नं खः । थुबलय्‌ थ्वय्‌कलं थीथी म्ये डिस्क रेकर्डय्‌ हालादीगु खः । सेतुरामजुं हालादीगु १४पु नेवाः म्ये दु धाःसां झीगु न्ह्यःने १२ पु जक ल्यं दनि । थ्वय्‌कःयात आदिगायककथं हनातःगु दु । सेतुरामयात झीगु न्ह्यःने आदिगायककथं थनेहःम्ह सुवि शाहजु खः ।
थ्वय्‌कःया कुतलं हे झीसं नेपाःया न्हापांम्ह गायक धकाः सेतुरामयात धायेखंगु खः । शाहजुं सेतुराम श्रेष्ठयात प्रचार यानाबिल । थ्वयां लिपा तिनि सेतुराम, श्रेष्ठ मखु प्रधान खः धकाः प्रचार जुल । तर नं सामाजिक संजालय्‌ सेतुराम श्रेष्ठया नामं हे आपालं जानकारीत ल्यनाच्वंगु दनि ।

डिस्क रेकर्डय्‌ नेवाः म्ये हाःम्ह मिसा
डिस्क रेकर्डय्‌ दकलय्‌ न्हापां म्ये हालादीम्ह मिसा खः मेलवादेवी मानन्धर । थ्वय्‌कलं वि.सं. १९९१ पाखे नेवाःम्ये हालादीगु खः । नेवाः म्ये खः भूकम्प त्रास बियेमते नाथ । थ्वय्‌कलं हालादीगु न्हापांगु म्ये ९० सालया तःभुखाय्‌यात कयाः हालादीगु खः । थ्व म्ये बाहेक मेगु नं वय्‌कःया नेवाः म्ये दु धैगु सीदुसां आःतक्क लुया वःगु मदुनि । थ्वय्‌कः डिस्क रेकर्डय्‌ म्ये हालादीम्ह अले संगीत तयादीम्ह न्हापांम्ह मिसा नं खः । थ्वय्‌कःया नेवाःम्येलिसें खस म्येत नं उतिकं हे लोकं ह्वाः । खय्‌त ला थ्वय्‌कः गुरुङ लामिछाने खः । राणाकालय्‌ दरबार दुने हे उस्ताद भगतकृष्ण मानन्धरलिसें यःत्यः जुयाः ब्याहा यानादीगु खः । थ्वयांलिपा श्रीमती हिनादेबी, मिस राजलक्ष्मीपिं खनेदु । झीथाय्‌ ल्याःचाः तयेगु ज्या मजूगुलिं मेमेपिं गुलि सर्जकत दु धैगु सी मन्त ।

डिस्क रेकर्डय्‌ मचाम्ह म्येहालामि
छापाय्‌ दुकथं डिस्क रेकर्डय्‌ दकलय्‌ न्हापां नेवाःम्ये हाःम्ह धका वाद्यशिरोमणि गणेशलाल श्रेष्ठया नां नं न्ह्यथना तःगु दु । थ्वय्‌कः यलयाम्ह खः । अले मिखां मखंम्ह छम्ह सर्जक खः । थ्वय्‌कः जन्म व रेकर्ड जूगु कथं १३ दँति दुबलय्‌ म्ये रेकर्ड याःगु खनेदु । थ्व ल्याखं धायेगु खःसा थ्वय्‌कः नेपाःया न्हापांम्ह मचा म्येहालामि जक मखु विश्वया हे न्हापांम्ह मचा म्येहालामि जुइफु । तर अबलय्‌ थज्याःगु कीर्तिमानया ल्याःचाः तयेगु ज्या मजूगुलिं अथे जुइ मफुत । थ्वय्‌कःया पिदंगु डिस्क रेकर्ड चाःत मध्यय्‌ छगू थ्वय्‌कःया भिन्चायाके ल्यनाच्वंगु खः । उबलय्‌ ग्रामोफोन सुयाकें मदुगुलिं ल्ह्ययेगु ज्या मजुल ।

डिस्क रेकर्डय्‌ ‘नेपालभाषा’ खँग्वः
छ्यला व याकः सिर्जना
दकलय्‌ न्हापां ‘नेपालभाषा’ खँग्वः छ्यलाः हालातःगु म्ये खः ‘गुलित बांलाः नेपालभाषा’ । थुगु म्ये मा. पूर्णमान शाक्यजुं थःम्हं हे च्वयाः लसय्‌ हनाः हालादीगु खः । थ्व लिसें वय्‌कलं मेमेगु नं आपालं नेवाःम्येत हालादीगु दु । पूर्णमान शाक्यजु छम्ह कुशलम्ह तबला वादक नं खः । लिपा वय्‌कः कलकत्ताय्‌ च्वनाः नेपालं डिस्क रेकर्डय्‌ म्ये भरे यायेत वइपिन्त बाजं संयोजनलिसें माइकया छ्यला ज्या स्यनेगु यानादिल ।

डिस्क रेकर्डय्‌ मेमेपिं नेवाः सर्जकत
वि.सं. १९६५ लिपा आपालं सर्जकतय्‌सं डिस्क रेकर्डय्‌ म्ये भरे याःगु खनेदु । डिस्क रेकर्डय्‌ आपालं नेवाःम्येत रेकर्ड जूगु खःसां झीगु न्ह्यःने म्ह्व हे जक ल्यनाच्वंगु दु । गुलि दु अनुमान याये मफूसां म्ये लुया वःकथं व छापाय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु धलःकथं थ्यं मथ्यं ४० पू ति जक दु । थुकी दुने सेतुराम प्रधान, मा.पूर्णमान शाक्य, उस्ताद साहिँला, उस्ताद बद्री, मेलवादेबी, गणेशलाल श्रेष्ठ व मेमेपिनिगु दु । लिपा रेडियो नेपाल स्थापना धुंकाः नीस्वंगु रत्न रेकडिङ्ग संस्थानपाखें आपालं न्हूपिं सर्जकतय्‌गु डिस्क चाः पिथनेगु ज्या जुल ।

डिस्क रेकर्डय्‌ नेवाः म्ये हाःपिं विदेशीत
डिस्क रेकर्डय्‌ नेवाःम्ये हालादीपिं विदेशीत मिसापिं आपालं खनेदु । थुकिया मू हुनि धयागु उगु इलय्‌ संगीत ख्यलय्‌ म्ह्व जक मिसापिनिगु सहभागिता व लांलां बिकाः भारतया कलकत्ताय्‌ वनेमाःगुलिं खः । थनं वनीपिं सर्जकतय्‌सं अन हे वनाः अन दुपिं मिसा म्येहालामिपिन्त स्यनाः हायेकेगु याःगु खनेदु । थुकी मध्धय्‌ मिसापिं पञ्चबाला दासी, मिस तारा बाइ, मिस प्रभा, मिस चाइना पाताल (चीना पटेल) व मेमेपिं । थुकी मध्यय्‌ वि.सं. १९९० पाखे दकलय्‌ न्हापां म्ये हालादीम्ह मिस पञ्चबाला दासी खः । म्ये खः जिगु मन ब्वयेका काःम्ह व हे मिजं । थ्वय्‌कःया सलय्‌ ४ पु ति म्ये खनेदु ।

झीगु पुलां शास्त्रीय व लोक नेवाः म्येया स्वरवद्ध व लिपिवद्ध उलि जूगु खने मदु । गुरुं शिष्यपिन्त स्यनीगु व शिष्यपिन्सं लाना कयाः हालाः संगीतया संरक्षण जुया वयाच्वंगु खः । लिपिवद्धया विकासया अभावं गुलिखे झीगु म्ये न्हनावने धुंकूगु दु । दाफा भजनया माध्यमं थ्व गुरुशिष्य परम्परां ल्यनाच्वंगु झीगु संगीत थौं वयाः स्वरवद्ध लिपिवद्ध यानाः स्यने व सयेके तसकं अःपुया वःगु दु । थुकिया दसु धैगु हे थौंकन्हय्‌ थासंथासय्‌ स्यनीगु दाफा भजन ल्याय्‌म्हपिनिगु सहभागितां क्यनाच्वंगु दु । पुलांगु लोकम्येतय्‌गु स्वरलिपिया विकास यानाः स्यनेज्या न्ह्याकाहःगु दु ।

नेवाः म्ये व थुकिया रेकर्ड चाःत
वि.सं. १९६५ स्वयां न्ह्यः संगीत धैगु प्रत्यक्ष हालीगु जक खः । संसारय्‌ थथे हालीगु म्येयात ल्ह्ययाः लिपा हानं हानं न्यनेजीक थातं तयेगु प्रविधिया विकास नं जुल । थ्व प्रविधि भारतय्‌ वःगु च्यादँ झिदँया दुने नेपालं नं दुथ्याकेत ताःलात ।
नेपालय्‌ थुगु प्रविधिं संगीत सिर्जना व ताःकालतक ल्यंनीगु कथंया म्ये थायेगु ज्याय्‌ भद्रकालि हाउसया आपालं योगदान दुगु जुल । थुगु हाउसया हामापिं साहु लालबहादुर जोशी व जनकलालया योगदानं नेपाःयात नं विश्वया न्ह्यःने संगीतया माध्यमं म्हसीकेगु उत्तमगु लँपु जुयाबिल । वि.सं. २००७ साल धुंकाः नेपालय्‌ रेडियो स्थापना लिपा संगीत सर्जक थःपिन्सं हे लाय्‌ तयाः भारतय्‌ वनाः नं रेकर्ड यायेगु ज्या न्ह्याकल । उगु रेकर्डत आपालं हे चुल धाःसां स्वनिगलय्‌ हे जक लिकुंगु बजाःया हुनिं गुलिस्यां द्यापं च्वनेमाःगु नं खनेदु । संगीत सर्जकपिन्सं संगीत सेवाय्‌ समर्पणया हुनिं थौंतक्क झीगु न्ह्यःने पुलां संगीत ल्यनाच्वंगु दु । तर विडम्बना छु धाःसा गुलि नं नेवाः संगीतया रकेर्डत पिदन, उकियात सुनां गनं ल्याःचाः तयेगु वा संरक्षण यायेगु ज्या मजू । विदेशी संगीत अन्वेषकतय्‌सं नं थन भरे यानायंकाः लिपा मेचाः सिडीचाःत पिथना तःगु दुसां उकिया नं ल्याःचाः मदु ।

झीगु नेवाःम्येया अन्वेषण यायेत तःम्ह हे विदेशीत नेपाः वःगु दु । तर सु सु गुबलय्‌ वल धैगु सी मदु । उकी मध्यय्‌ लण्डन युनिर्भसिटीया डा. बाक्या नां आपलं थासय्‌ न्ह्यथना तःगु दु । २०१३ साल पाखे नेपाः वःम्ह बाक्या नां कविकेशरी चित्तधर ‘हृदय’जुं आपालं च्वसुइ न्ह्यथना तःगु खनेदु । थुबलय्‌ हे लोकगायक लोकरत्न तुलाधरजुयात न्यय्‌पुं मल्याक म्ये हायेकाः भरे यानायंकूगु खःसा सकलानन्द बज्राचार्यया सलय्‌ नं आपालं म्ये भरे याःगु खः । स्वनिगःया थासंथासय्‌ वनाः म्ये हालामिपिं व भजन खलःया नं आपालं म्ये भरे यानायंकूगु खः ।
थ्व धुंकाः पद्मदेबी मानन्धर (पद्म कादम्बरी) या मचाबलय्‌या लुमन्तिकथं २०१०/११ पाखे छम्ह विदेशी मिसां म्ये हायेकाः भरे यानायंकूगु खः । वया नां मस्यूगु व थःगु देसय्‌ लिहां वनेगु झ्वलय्‌ हवाई दुर्घटनाय्‌ रेकर्डत फुक्क नष्ट जुल । संगीतविद् देबेन भट्टाचार्यं २०३२ सालपाखें द्वारिकालाल जोशी, ईन्द्रलाल श्रेष्ठ, पञ्चनारायणपिन्त म्ये हायेकाः भरे यानायंकाः सिडीचाः पिथंगु दु ।

परम्परागत नेवाः बाजनय्‌ नौबाजा धायेबलय्‌ गुताजि बाजंया विशेष पुचः धकाः थुइकेफु । थ्व बाजंया पुचःयात नेवाः परम्परागत संगीतय्‌ विशेषकथं कयातःगु दु । यक्व मनू मुनाः तःथी बाजं थायेमाःगु जुयाः थ्व बाजं विशेष अवसरय्‌ जक थाइगु खः । नवबाजा थायेत न्ह्याकेत न्हय्‌दँनिसें न्हय्‌दँ (७–७०) दुपिंतक जायेमाः धाइ । थुकी गुताजि छ्यंगुलिं भुनातःगु तालबाजं दइसा धातुया प्यताजि बाजं दइ । व थेंतुं धूनया गुहालि यायेत स्वथी प्यथी पुइगु बाजं दइ । तालबाजंकथं थीथी गुहालि बाजं ज्वःलाकाः थाइ । नौबाजा व थीथी ङकूया सलं व थाय्‌या मभिंगु शक्ति बिस्युं वनी धइगु धार्मिक विश्वास दु ।
ख्वपया मानन्धरतय्‌सं गुंलाबलय्‌ नौबाजा पिकाइ । उमिसं थीथी बहाः, बही, स्वयम्भु, खास्ति, नमोबुद्ध, सक्व बज्रयोगिनी, च्वबहाः व बुंग करुणामय आदि थाय्‌थासय्‌ नौबाजा सहित तीर्थयात्रा वनेगु यानाच्वंगु दु । व थेंतुं यलय्‌ अनया झिगू त्वालं पालंपाः गुंलागाः दुतिया कुन्हु मतयाः वनेगु झ्वलय्‌ ङकूबाजा नौबाजा धकाः थीथी बाजा थानाः चाःहिलेगु परम्परा दु ।
नौबाजाया गुताजि बाजं थुकथं दु — १) करखिं २) पास्त ३) धाःचा ४) धिमय्‌चा ५) नाय्‌खिं ६) पछिमा ७) धलक ८) कोखिङ ९) नगरा । थुलि मूबाजंयात गुहालिकथं भुछ्याः, सिछ्याः, तं, झ्यालि (बौचा) तालबाजं दइसा धूनया निंतिं प्वंगा, मालिङ, ब्याय्‌चा, क्याप पुइ । नौबाजा पुचलय्‌ दुगु बाजं अलग अलग बाय्‌ मेगु पुचलय्‌ नं थायेगु चलन दु । अथेसां नौबाजा धकाः थाइबलय्‌या महत्व बिस्कं हे खनेदु । गनं गनं दाफा भजन धुंकाः जक नौबाजा थाइ । नौबाजा दुगु दाफा खलःयात नवदाफा खलः धाइ । प्वंगा, मालिङ्ग (मुहालि), ब्याय्‌चा (बय्‌) आदि पुइगु बाजंया धूनय्‌ छसीकथं नौबाजाया थीथी बाजं थाइ । लिपतय्‌ आरति यायेबलय्‌ सकलें दनाः भजन यानागु मन्दलय्‌ स्वचाः चाःहिली ।
थ्व बाजं ख्वपया नेवाःतय्‌सं थीथी जात्रा, नखःचखःबलय्‌ यक्व थाः । नौबाजा खास यानाः छुं छगू निश्चित थासय्‌ च्वनाः थाइगु बाजं खः । थुकिया थीथी बाजं थानाः थीथी कथंया परम्परागत प्याखं नं हुलेगु याइ । गथेकि देवी प्याखं, भैलः प्याखं, जंगली, नागाचा, कवांचा, ख्याः म्हय्‌खा, खिं आदि । नौ बाजंयात स्वंगू पुचलय्‌ ब्वथले छिं ।

मूल नौ बाजा
करखिं, पास्त, धाःचा, धिमय्‌चा, नाय्‌खिं, पछिमा, ढलक, कोखिङ व नगरा बाय्‌ दबदब ।

गुहालि बाजं
तं, सिछ्याः, भुछ्याः, झ्यालि आदि ।

पुइगु बाजं
प्वंगा, मालिङ्ग (मुहालि), ब्याय्‌चा (बय्‌) ख्वपया मानन्धरतय्‌सं थाइगु नौबाजाया धलखय्‌ पास्तः, धोलक, धाः, पछिमा, नगरा, नाय्‌खिं, दबदबचा (डमरु), धिमाय्‌चा व क्वंखिं दइ । थुलि बाजंयात गुहालिकथं तं (ताः), भुछ्याः, सिछ्याः, बौचा, प्वंगा, तिं, धुलु, चतिचा, मुहालि व बय्‌ छ्यली । मानन्धरतय्‌ नौबाजा ज्वनाः स्वनिगःया थीथी बुद्धस्थल, विहार, महाचैत्य आदि थासंथाय्‌ तीर्थयात्रा वनेमाः । यक्व मनू जानाः ताःईतक न्ह्याकेमाःगु व ध्यबा नं यक्व खर्च जुइगु जुयाः नौबाजाया चलन सी मदयेक तना वनेत्यंगु दु ।

करखिङ
थ्व बाजं नौबाजाय्‌ दकलय्‌ न्हापां थाइगु बाजं खः । खास यानाः थ्व बाजं ख्वपया नेवाः समुदायं थाइगु बाजं खः । जवय्‌ कथि व खवय्‌ ल्हातं थाइगु थ्व बाजं नौबाजाया मू आकर्षण नं खः । करखिङ थायेत धूनया निंतिं गुहालि बाजंकथं विशेष यानाः प्वंगा व तालया निंतिं भुस्याः व तं थाइ । थ्व बाजंया द्यःने ङकू तानातइ । थ्व बाजं थातकि थुकिया सलं भूत, पे्रत, राक्षस आदि मभिंपिं बिस्युंवनी धयागु मान्यता दु ।

पास्तः
पास्तः नौबाजा अन्तर्गत निगूगु ल्याखय्‌ लाःगु बाजं खः । तःग्वःगु बाजंया न्ह्यःने चिग्वःगु बाजं धंकाः चिनातइ । थ्व बाजंया गुहालि बाजं प्वंगा, भुस्याः, तं खः । थ्व बाजंया छ्यलाबुला जंगली प्याखनय्‌ नं याइ । युधिस्थिर महाराज पञ्चदान कायेत वंबलय्‌ थाय्‌थासय्‌ प्याखं हुलीबलय्‌ थ्व बाजं थाःगु धाइ । थुकियात येँय्‌ पँय्‌ताः, पस्ताः, क्वताःखिं धाइ ।

धाः
नौबाजनय्‌ स्वंगूगु ल्याखय्‌ धाः नं दुथ्याः । धाःचा खवय्‌ कथिं व जवय्‌ ल्हातं थाइ । थ्व बाजंया गुहालि बाजंया रुपय्‌ भुस्याः, मालिङ्ग (मुहालि) व सिछ्याः दइ । थ्व बाजं न्हापान्हापा ख्वातुगु गुँया लँ जुयाः कविलास वनेबलय्‌ जंगली जनावरतय्‌त ख्यानाछ्वयेत तःसलं थाइ धयागु न्यनेदु । थ्व बाजं थानाः थीथी परम्परागत प्याखं नं हुइकेगु याइ । गथेकि– जंगली, दैत्य, भैलः प्याखं आदि । गुंलाबाजंया मूबाजं नं धाः हे खः ।

धिमय्‌
धिमय्‌चा नौबाजाय्‌ दुथ्याःगु चिग्वःगु धिमय्‌ खः । नौबाजाय्‌ थ्व बाजं प्यंगूगु ल्याखय्‌ लाः । थ्व बाजं थाइबलय्‌ धूनया निंतिं गुहालि बाजंकथं मालिङ पुइसा तालया निंतिं भुस्याः व सिछ्याः थाइ । थौंकन्हय्‌ बाँसुरीया धूनय्‌ नं थ्व बाजं थाइ । थ्व बाजा थानाः धिमय्‌ प्याखं हुली । न्हापा न्हापा प्रजापति समुदायया मनूतय्‌सं ज्यालु वनेगु (भाडा छ्यू वनेगु) धकाः मेमेगु जिल्लाय्‌ वनेगु याइ । अन थ्व बाजं थाःगु बांलानाः लिपा तिनि ख्वपय्‌ नं नौबाजाय्‌ थायेगु चलन वःगु खः धाइ । नौबाजा थायेगु झ्वलय्‌ धिमय्‌चा थायेबलय्‌ लिपतय्‌ प्वंगा नं पुइ ।

नायोखिङ /नाय्‌खिं
नौबाजं अन्तर्गत न्यागूगु ल्याखय्‌ लाःगु बाजं खः नाय्‌खिं । धाः थें जुयाः चीग्वःगु थ्व बाजं जवय्‌ कथिं व खवय्‌ ल्हातिं थाइगु खः । नौबाजाय्‌ नाय्‌खिं थाइबलय्‌ धूनय्‌ गुहालि मालिङ (सहनाइ) पुइसा तालय्‌ सिछ्याः थाइ । थ्व बाजं थानाः ख्वपया परम्परागत प्याखं भैलः प्याखं नं हुइकी । गुंला पर्व लच्छि हनीबलय्‌ गुंलाबाजंया पुचलय्‌ नं दुथ्याःगु नाय्‌खिं थानाः देय्‌ चाःहिलेगु याइ ।

पछिमा
पछिमा बाजं नौबाजं थायेगु झ्वलय्‌ खुगूगु धलखय्‌ लाः । थ्व बाजंया मू विशेषता धयागु खवपाखे छुचुं तयाः थाइसा जवपाखे खौ दइ । थ्व बाजं थाइबलय्‌ गुहालि बाजंया रुपय्‌ मालिङ (मुहालि) व सिछ्याः थाइसा ब्याहा, कय्‌तापुजाय्‌ वनेबलय्‌ बाँसुरीया धूनय्‌ नं पछिमा थाइ ।नौबाजा थायेगु इलय्‌ पछिमा नाप पालंपाः यानाः धोलक नं थाइ । न्हापा न्हापा खास यानाः थ्व बाजं थानाः राधाकृष्ण प्याखं हुलीगु खः । थौंकन्हय्‌ नागचा, देवी, महाकाली, भैलः, जंगल आदि थीथी प्याखं थ्व बाजं थानाः हुलेगु चलन दु । गनं गनं थ्व बाजं थानाः दाफा व मेमेगु भजन हालेगु चलन नं दु ।

धोलक
धोलक नौबाजाया धलखय्‌ न्हय्‌गूगु ल्याखय्‌ थाइ । खास यानाः थ्व बाजं पछिमालिसे पालंपाः थाइगु बाजं खः । थुकिया नं गुहालि बाजंया रुपय्‌ मालिङ्ग, सिछ्याः व भुछ्याः खः । थ्व बाजं थानाः लाखय्‌ प्याखं हुइकेगु चलन दु ।

कोखिङ
थ्व बाजं नौबाजं थायेबलय्‌ च्यागूगु धलखय्‌ लाः । थ्व बाजंया खवपाखे (क्वय्‌) फय्‌प्वाः दइ । कोखिंया मू ग्वाहालि बाजंं ब्याय्‌चा, तं व झ्यालि थाइ । थ्व बाजं थानाः मयुर प्याखं हुइकी ।

नगरा
थ्व बाजं नौबाजा थायेबलय्‌ दकलय्‌ लिपा थाइ । थ्व बाजं निपा ल्हाःतिं निपु कथि ज्वनाः थाइगु खः । नगरा मेबलय्‌ तलेजु भवानीयात सलान/म्वःल्हुकेत, ख्वाः सिलेबलय्‌ व बहनी आरति याइबलय्‌, नित्य पुजा याइबलय्‌ नं थाइ ।
धुलु
अर्नामेय्‌या ङकूया ख्वलय्‌ च्वका ह्वखनाः शंख थें पुइजीक दयेकातःगु बाजंयात ख्वप भ्वँतय धुलु धाइ । मानन्धरतय्‌सं गुंलां नौबाजा पिकाइबलय्‌ धुलु नं पुइमाः । मेथाय्‌ थ्व बाजंयात ङकू बाय्‌ श्रृङ्गभेरि धाइ ।

तिं
दुगु, फै बाय्‌ च्यांग्राया ङकू ख्वलया च्वका ह्वखनाः उकी कूछि (२ फित) हाकःगु पं स्वानाः पुइगु बाजंयात ख्वप भ्वँतय्‌ तिं धाइ । थ्व बाजं मानन्धरतय्‌सं गुंलां नौबाजा पिकाइबलय्‌ पुइमाः । किपुली थुज्वःगु बाजंयात थिकः धाइ । थुगु बाजनं इलय्‌ ब्यलय्‌ बुद्ध व ताराया मन्त्र पुइ ।

चतिचा
दुगु, फै बाय्‌ च्यांग्राया ङकू ख्वलया च्वका ह्वखनाः उकी १ फित हाकःगु पं स्वानाः पुइगु बाजंयात ख्वप भ्वँतय्‌ चतिचा धाइ । थ्व बाजं मानन्धरतय्‌सं गुंलां नौबाजा पिकाइबलय्‌ पुइमाः । थ्व बाजनं इलय्‌ ब्यलय्‌ बुद्ध व ताराया मन्त्र पुइ ।

नौबाजा थाइगु मुख्य पर्व
ख्वपय्‌ नौबाजा विशेष यानाः बिस्काः, मोहनि, सकिमा (सकिमना) पुन्हिबलय्‌ थाइ । अनया मानन्धरतय्‌सं मुख्य यानाः गुंलाज्वःछि थाय्‌थासय्‌ नौबाजा थायेगु याः । गुंलां थाइगु जुयाः ख्वप व भ्वँतय्‌ नौबाजायात गुंलाबाजं नं धायेगु याः ।

नौबाजा थाइपिं मुख्य जाति
ख्वपय्‌ नौबाजा नेवाः दुनेया नं महर्जन व मानन्धर जातियापिंसं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थ्व निगू बाहेक मेगु जातियापिंसं नौबाजा थाःगु मदुनि । नौबाजाया गुहालि बाजं मुहालि व बय्‌चा कपालि जातियापिन्सं पुइ । बरु थुकी दुने लाःगु थीथी बाजा मेपिन्सं नं थासंथाय्‌ थानाच्वंगु दु ।
विशेष यानाः पछिमा, धिमय्‌, धाः व नाय्‌खिं यक्व थासय्‌ मेमेगु हे कथं थायेगु चलन दु । पस्ताः नं येँय्‌ विशेषकथं थायेगु याः ।

नौबाजाया मुख्य थाय्‌ त्वाः
ख्वपय्‌ नौबाजा थाइगु मुख्य त्वाः प्यंगू दु । दत्तात्रय, सूर्यमधि, तौमधि व याछेँ । ख्वपया शिवरात्री गुथि, साःक्वलां आदि व भ्वँतया वांख्यः आदि थीथी त्वाःया मानन्धरतसें नं नौबाजा थायेगु याः ।

नौबाजाया स्यनेकने
नौबाजा माःमाःबलय्‌ स्यनेकने याइगु खः । उकिया निंतिं नं मेमेगु परम्परागत नेवाः बाजं थें हे नासःद्यः, हैमाःद्यः आदि पुजा यानाः विधिपूर्वक स्यनेगु चलन दु । नौबाजकथं थायेगु व थुकी दुथ्याःगु बाजं बिस्कं बिस्कं थायेगु यक्वं पाः । उकिं बाजं थाय्‌ स्यनेकने नं व हे कथं पाइ ।
नौबाजाय्‌ दुथ्याःगु धिमय्‌, धाः, नाय्‌खिं, पछिमा, धोलक आदि बाजं बिस्कं बिस्कं यक्व हे छ्यलाबुला दु । व हे कथं थःत यःगु बाजं बिस्कं बिस्कं यक्वं स्यनेकने जू । तर, नौबाजाकथं पुचलय्‌ दुथ्याइबलय्‌ थ्व बाजंया मेगु हे विशेषता दु ।