बाँसुरी, पछिमा, ताः, बाँसुरी, पछिमा, ताः, झ्यालि/बभू

नेवाः कलाक्षेत्रय्‌ दबू प्याखंया बिस्कं इतिहास दु । छगू इलय्‌ स्वनिगःया त्वाःत्वाःया दबुलिइ क्यनीगु दबु प्याखंया छम्ह तसकं लोकंह्वाःम्ह कलाकःमिया नां बेखाचा खः । तसकं लोकंह्वाःम्ह दबूप्याखंया कलाकःमिया नां बेखा नारायण महर्जन खः । विसं १९८३ सालया असारय्‌ येँय्‌या यंगाः त्वालय्‌ वय्‌कःया जन्म जूगु खः । दबूप्याखंया प्याखंम्वः बेखाचा थँबहीया महावीर टिमं फूटबल नं म्हितूम्ह कासामिलिसें बिसं २००८ सालय्‌ रेडियो नेपालय्‌ म्ये हालाः रिकर्ड यानादीगु दु । वय्‌कःयात दकलय्‌ न्हापा १४ दँया उमेरय्‌ हे गोपाल सिंह व तिलक सिंह नांयापिं निम्ह नाटककार जानाः दयेकूगु दबूप्याखनय्‌ म्हितेगु ह्वःताः चूलात । अनंलि वय्‌कलं मेम्ह नातककार चैतन्यमुनिलिसे जाना “विसन्तर” नांयागु दबूप्याखं दयेकाः क्यनसा वि सं १९९७÷९८ पाखे वय्‌कलं खस नेपाली भायय्‌ा नाटक “अशोक सुन्दरी” म्हितादि । थ्व नाटक तसकं लोकंह्वात । त्वाःत्वालय्‌जक मखसे राणा सरकारया दरबारय्‌तक थ्व दबूप्याखं क्यनेगु ज्या जुलसा थ्व नाटकय्‌ बेखाचिया कला खनाः प्र्रभावित जुयाः तत्कालिन राणा प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेरं न्यासः तका बख्शीश तकं बिल । थुकथं नाटक व दबूप्याखनय्‌ पलाः न्ह्याकूम्ह बेखाचियागु प्याखं क्यनिगु धालकि मनूत तापाक्कनिसें वयाः चच्छि न्ह्यःपाः यानाः स्वःवइगु जुल । छचा दुने हे निथाय्‌ स्वथाय्‌ नं प्याखं क्यने मालिगु जुल । बेखाचिया प्याखं थुलि लोकंह्वाः कि वयागु प्याखं निला स्वला न्ह्यःहे बूक यायेमाः । कलाख्यलय्‌ नुगः क्वसाःम्ह बेखाचा थःगु प्याखं बांलाकेतं माक्व खर्च याइम्ह खः । अले प्याखं क्यनाः आम्दानी स्वयाः खर्च उप्वयाः न्ह्याबलें द्याइगु जुल । छगू इलय्‌ छेँजः सकलेंलिसे विराटनगर च्वंझाःम्ह कलाकःमि बेखाचा विराटनगरं लिहाँ वयाः येँया मेट्रो कम्प्लेक्सय्‌ जीवनया लिपांगु ई छ्यानादिल । बिसं २०६३ सालया कार्तिक १४ गते ८० दँया उमेरय्‌ लोकंह्वाःम्ह दबूप्याखंया कलाकःमि बेखा नारायण महर्जन बेखाचाया दिवंगत जुयादिल ।

बेताः थें च्वनाः दनीगु माः । मनू छम्ह तुति व ल्हातिं चुयाः बेताः थें च्वनाः थसः पाइ । ल्हातिं चुइत निपां ल्हाः ल्यूने छ्वइ । ल्हाः व तुतिया बलं म्ह बँय् मथीक ल्ह्वनी । वयागु नुगःपा व पुली न्हुयाः च्वमेलुं दनाः धुँन्या हीकाः थुगु माः तनी । न्हुइ न्ह्यः रुमाल लाइ । थहां वनेत ल्हातिं थियाः भागि याइ । च्वमेलुं धुँन्या हीके सिधल धायेव बेताः जूम्हेसिनं दनाः न्ह्यातले धुँन्या हीकाः थुगु माः तने क्वचायेकी ।

थिमि बोदेय्या नीलबाराही प्याखनय् थाइगु क्वताः मेथाय् स्वयां पाः । थनया क्वताः धाः स्वयां भचा तग्वःगु खौ मदुगु छगः जक बाजं खः । थ्व प्याखनय् गुरु बाजंकथं हनाबना तयातःगु क्वताः जवपाखे पाल्हाःतं व खवपाखे कथिं थाइगु खः । थुगु बाजं न्ह्याबलें छम्हेस्यां हे जक थाये माः । थाइम्ह मफुगु व मदया वंगु अवस्थाय् जक मेम्हस्यां थ्व बाजं विधिकथं लःल्हाना कयाः थाये ज्यू । थनया क्वताः बाजंयात न्हिथं नीलः तिनाः पुजा याना तयेमाः । बाजं भिंकेमाःसां कुलुयाथाय् चाहीके मज्यू । अथेसां झिंनिदँया नीलबाराही प्याखनय् धाःसा थन नं मेथाय् थें निखें खौ दुगु व खौ मदुगु निगः बाजं स्वानातःगु क्वताः थाइ ।

नीलवाराही गंप्याखं ख्वप जिल्लाया पश्चिमय्‌ अवस्थित, मध्यपुर थिमि नगरपालिका बोदेया ऐतिहासिक ख्वाःपाः प्याखं खः । नीलवाराही गंप्याखंयात महालक्ष्मी प्याखं नं धाइ । अथेसां प्याखनय्‌ महालक्ष्मी दइ मखु । उकिया हुनि महालक्ष्मीया उग्रपन खः धाइ । बरु महालक्ष्मीया वाहन सिंहयात सिंद्यःकथं प्याखनय्‌ दुथ्याका तःगु दु । थ्व प्याखंया मूथाय्‌ मध्यपुर थिमि नगरपालिका वडा ल्याः ७ व ८ या बोदे त्वाः खः । नीलवाराही गंप्याखं गुंलागाः दुतियानिसें पन्चमितक स्वचा प्यन्हु हुइकेगु याइ ।
बोदेया नीलवाराही प्याखनय्‌ मुक्कं १९ म्ह प्याखंम्वः थीथी देवदेवी जुयाः प्याखं हुलेमाः । थ्व प्याखनय्‌ मूद्यःकथं वाराही जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह, कुमारी जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह, गनेद्यः जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह, सिंद्यः (सिंह) जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह, भैलःद्यः जुयाः प्याखं हुलीम्ह छम्ह व द्वारपाल जुयाः प्याखं हुलीपिं निम्ह दइ ।
गं प्याखँ पिकायेगुया प्रभावं देशोपद्रव भूत प्रेत, पिशाच, पूटन, कट्पूटन, अगति आदिया भय व देय्यात अष्टमहाभय च्यागू– १) राजभय २) खँुभय ३) लःभय ४) मिया भय ५) वायुया भय ६) शत्रु भय ८) भुखाय्या भय दइ मखु धयातःगु दु ।
बोदेय्‌ परापूर्वकालय्‌ तःधंगु अनिकाल जूगु इलय्‌ नीलवाराही गुँया क्वय्‌ ‘चुलिचा द्वँ’ धाःथाय्‌ नीलवाराही ध्वंया रुपय्‌ वयाः छम्ह मनू ज्या सनाच्वंम्हेसित तिगनिया गुँइ यंकाः प्यन्हुतक तयाः प्याखं स्यनाः प्याखंया विधिविधान कियातःगु ताम्रपत्र बियाहःगु खः । थुगु ताम्रपत्रया आखः मथूगुलिं तान्त्रिक भिमादत्त कर्माचार्यया ग्वाहालि कयाः नीलवाराही गंप्याखं ध्वंतय्‌गु छें न्ह्याःगु खः धैगु जनश्रुति दु ।
बोदेया नीलबाराही द्यःप्याखं गुंलागाः दुतियानिसें पन्चमितक स्वचा प्यन्हु हुइकेगु याइ । न्हापांगु न्हिकुन्हु द्यःछें पिहां वयाः दकलय्‌ न्हापा लाय्‌कू त्वाः अनं विष्णुघाट त्वाः, भाँगु त्वाः जुयाः खाँसि त्वालय्‌ हुइकी । खाँसिं हाकनं लाछि त्वाः जुयाः द्यःछेँय्‌ लिहां वनी । थ्व ज्या स्वन्हुयंक हे जुइ ।
छगू त्वालं मेगु त्वालय्‌ वनेगु झ्वलय्‌ लँय्‌ पुजा बीगु याइ । द्यःपिनि व पुजा फफं प्याखं हुइथाय्‌ थ्यंकाः प्याखं हुइगु खः । झिंनिदँय्‌ छक्वः छन्हु अप्वः प्याखं हुइकेगु याइ । द्यःगं हिलीबलय्‌ जक देसंपिने ख्वपय्‌ निन्हु, पशुपतिइ छन्हु, चाँगुइ छन्हु व नगदेसय्‌ छन्हु हुइकी ।
बोदेया नीलवाराही गंप्याखनय्‌ क्वताः, धाः, नाय्‌खिं, ताः, भुस्याः, छुस्याः थाइगु खःसा प्वंगा व मुहालि पुयेमाः । प्याखं स्यनेबलय्‌ धाःसा प्वंगा मपुसे उकिया धून म्हुतुं जक पिकाइ । नीलबाराही द्यः प्याखनय्‌ द्यः जुइपिं, बाजं थाइपिं, प्वंगा पुइपिं फुक्कं श्रेष्ठ जातियापिं खः । उमिगु बिनां जक थीथी दु । दकलय्‌ न्हापां ध्वंतय्‌थासंनिसें सुरु जूगु जुयाः अन न्हापायागु द्यःप्याखं हुइकेगु थाय्‌ अखाः (आखाःछेँ) आःतक नं दनि । नीलवाराही द्यःगंपुजा, द्यःगंप्याखं पिहां वइबलय्‌ यायेमाःगु ज्या गुथिपाखें याइ । थ्व प्याखं न्ह्याकेत भक्तजनपिन्सं द्यःपिन्त छाःगु दक्षिणा हे थुकिया मूआयश्रोतकथं कयातःगु दु । प्याखं पिहां वइबलय्‌ बोदेया सकसिनं उलि हे श्रद्धा तयाः पुजा बी । मेबलय्‌ बोदेय्‌ मच्वनीपिं नं थबलय्‌ दक्षिणा जूसां छाः वइ । थ्व प्याखंया दच्छिया दुने यायेमाःगु ज्याझ्वः थथे दु— प्याखं पिहां वयेन्ह्यः, प्याखं चाःहीकेगु थाय्‌, समापन, दथु प्याखं, द्यःसगं बीगु व ख्वाःपाः स्वनेगु, प्याखं पुजा, देना पुजा ।

बोदेया नीलवाराही गंप्याखंया विशेषता
देश रक्षा यायेत अष्टमातृका पलिस्था यायेगु चलन जूसां बोदेय्‌ त्रिदेवी जक पलिस्था यानातःगु खनेदु । अथे जुयाः बोदेया गंप्याखनय्‌ भैरवलिसें अष्टमातृकाया गण सकलें दइ मखु । नीलवाराही गंप्याखनय्‌ वाराही व कुमारी जक दुथ्याका तःगु दु । अथेसां थ्व प्याखनय्‌ वाराही प्यम्ह, कुमारी प्यम्ह, गनेद्यः प्यम्ह, सिंद्यः प्यम्ह, भैलःद्यः छम्ह व द्वारपाल निम्ह दइ ।
द्यःप्याखं ज्वःछि द्यःछेँय्‌ सुकन्दा बाय्‌ त्वाःद्यवा च्याकाः तयेमाः, मत सिके मज्यू । मत सितकि छुं नं विघ्न जुइफु धैगु धारणा दु । जात्राया इलय्‌ पिनेया सुं मनू वःसा नकेत्वंके मज्यू धैगु नियम दु । नीलवाराही द्यः गंप्याखंया विशेष पक्ष– खः त्यलेगु, द्यःगं हिलेगु खः । नीलवाराही द्यःगं प्याखं दँय्‌ छक हुइकी । थथे झिंनिदँय्‌ छकः हुइकेगुयात खः त्यलेगु धाइ । नीलवाराही गंप्याखं हुलाच्वंगु इलय्‌ सुं नं द्यःगंयाके नीलवाराही द्यः दुब्यूसा द्यःगं हिलेगु याइ ।

वारद्यः (वाराही)

बोदेया नीरवाराही गंप्याखनय्‌ वारद्यः जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह दइ । फुकसिया ख्वाःपाः व पहिरन उत्थें च्वनी । वराहया शक्तिया रुपय्‌ वाराहीयात कयातःगु दु । महालक्ष्मी, कुमारी थें वाराही नं स्वनिगलय्‌ प्यम्ह दु– नीलवाराही, धुम्बाराही, वज्रवाराही व श्वेतवाराही । वाराहीयात अष्टमातृका देवीया रुपय्‌ कयातःगु दु ।
प्यम्हं वाराहीया वांगु किनारा दुगु ह्यांगु जामा व पुतुलं फिनातःगु दइ । लंया न्ह्यःने म्वहः तिकातःगु दइ । ख्वाःपाः कलेजी रंगया जुइ, ख्वाःपातय्‌ मुकुट वांगु उंया जुइ । म्हुतु च्वकालूगु (त्वाः च्वामुगु), उकी धँवा पिहां वयाच्वंगु व ख्वाःपातय्‌ स्वंगःमिखा दइ, ल्यूनेपाखे ह्यांगु सँ व च्वय्‌ वहःया किकिंपा दइ । अथे हे गःपतय्‌ वहःया ध्यबाया माः, ल्हातय्‌ सिंख्वाः चुरा, चासंमू, व चुइला, जँय्‌ जनी चिनाः उकी द्यःने लीया पेटी चिनातःगु दइ । जामाया न्ह्यःने कापः (न्ह्यःने तइगु) वांगु किनारानाप ह्यांगु कापतय्‌ वांगु चन्द्राकार तयातःगु दइ ।

कुमारी

नीलवाराही गंप्याखनय्‌ कुमारी नं प्यम्ह दइ । स्वनिगःया प्यम्ह कुमारीपिं पूर्वय्‌ थिमिया बालकुमारी, पश्चिमया मैतिदेवीया पञ्च बालकुमारी, दक्षिण यल क्वाछेँया बालकुमारी व उत्तर कुमारीडोल वानेश्वरया कुमारी लाःवइ । थ्व प्यम्ह कुमारीइ बोदेया कुमारी लाः मवः, उकिं व प्यम्ह कुमारी छम्ह हे खः धैगु विश्वास दयाच्वंगु खनेदु । कुमारीया जामा वांगु किनारा दुगु ह्यांगु जुइ । गःपतय्‌ ध्यबाया माः, ल्हातय्‌ सिंख्वाः चुरा, चासंमू, चुइला, जँय्‌ जनी उकी द्यःने लीया पेटिबाला चिनातःगु दइ । जामाया द्यःने न्ह्यःने तइगु कापः दइ व ह्यांगु भूमि, म्हासु चन्द्राकार व तुयू आकृति दइ । कुमारीया ख्वाःपाः तेज रुपया कलेजी ह्यांगु उंया जुइ व उकी न्ह्यःने वांगु रङ्ग दइ । ल्यूने वांगु किनाराय्‌ ह्यांगु कापः तयातःगु दइ ।
सिंद्यः

सिंद्यः महालक्ष्मीदेवीया वाहनया रुपय्‌ कयातःगु दु । बोदेया नीलवाराही गंप्याखनय्‌ सिंद्यः बाय्‌ सिंहयात प्यम्ह महालक्ष्मी खोकना, लुभु, लगंख्यः, व बोदेकथं कयातःगु खनेदु । थ्व हे प्यम्ह महालक्ष्मीया द्वारय्‌ च्वंपि सिंहया कथं प्यम्ह सिंहया छम्ह छम्ह जक कयाः प्यम्ह कयातःगु खनेदु । थुकिया मू हुनि महालक्ष्मीया उग्रपनयात कायेफइ ।
सिंद्यःया प्याखंया तिंन्हुइगु छगू विशेषता खः । सिंद्यःया वस्त्र धायेगु खःसा तुयूजामाय्‌ हाकुगु किनारा तयातःगु दइ । ख्वाःपातय्‌ तुयू रंगय्‌ वा खनेदयेक न्हिलाच्वंम्ह सिंहया थें च्वं, ख्वाःपाःया ल्यूने तुयू चमरया सँ तयातःगु दु । तुयू किनारा दुगु हाकुगु लं, गःपतय्‌ वहःया ध्यबाया माः, ल्हातय्‌ चासंमू, चुइला व सिंख्वाः चुरा न्ह्यानातःगु दइ । जँय्‌ जनी चिनाः उकी द्यःने लीया पेटीबाला व जामाया द्यःने न्ह्यःने तइगु कापः हाकगुु भूमि, तुयूगु किनारा, तुयूगु चन्द्रमा अंकित जुयाच्वंगु दु ।

गनेद्यः

प्यम्ह दुपिं द्यःगं मध्यय्‌ गनेद्यः नं प्यम्ह दु । स्वनिगलय्‌ प्यम्ह गनेद्यःपिं जलविनायक, कार्यविनायक अशोकविनायक, सूर्यविनायकयात कयातःगु दु । नीलवाराही गंप्याखनय्‌ गनेद्यःया स्थान अन्तिमय्‌ तयातःगु दु । प्यम्ह गनेद्यः मध्यय्‌ अन्तिमय्‌ च्वनीम्ह गनेद्यः मुख्यम्ह जुइ, थ्व द्यःछेँया परिवारया छम्ह जुइमाःगु चलन दु । शान्तगु तुयू ख्वाःपाः, तुयू व ह्यांगु रंगय्‌ स्वँ खवय्‌ चाःतुयाच्वंगु दु । ख्वाःपालय्‌ किंकिपा तयातःगु दु । ल्यूने ह्यांगु किनारा दुगु हाकु कापतं त्वःपुना तःगु दइ । जामा लं हाकु कापतय्‌ ह्यांगु किनारा दु । ल्हातय्‌ सिंख्वाः चुरा, चासंमू, चुइला, वहःया अंगू व जँय्‌ जनी द्यःने लीया पेटीबाला तयातःगु दु । न्ह्यःने तइगु कापतय्‌ नं हाकु भूमि तुयू किनाराय्‌ तुयू्‌गु हे चन्द्रमा अंकित दु ।

भैलः द्यः

नीलवाराही द्यःगं प्याखनय्‌ भैलः द्यः छम्ह हे जक दइ । भैलः द्यःयात शिवया अंश स्वरुप व शिवया मेगु अवतारकथं शक्तिपूर्णम्ह माने यानातःगु दु । भैलः द्यवं राक्षसतपाखेंया अत्याचारं प्राणीया रक्षा याइगु जुयाः भैलः द्यः खनाः काल नापं ग्याः । उकिं महाभयंकर रौद्ररुपया वेद पुरुष भैलः द्यःयात रक्षा याइम्हेसिया रुपय्‌ पुजा याइगु व गं प्याखनय्‌ भैलः द्यःया मुख्य भूमिका दु ।
बोदेया नीलवाराही प्याखनय्‌ भैलः द्यः जुइम्ह प्याखंम्वलं हाकुगु रंगया ख्वाःपाः, मुकुट कलेजी रंग जुइ । पहिरनय्‌ ह्यांगु किनारा दुगु हाकुगु लं व जामा दइ । गःपतय्‌ कातिमाः, वहःया ध्यबाया माः, सिंख्वाः चुरा, चुइला (बाजु), चासंमू दइ । भैलः द्यःया न्ह्यःने तयेगु कापतय्‌ हाकु किनारा व वँचु भूमि भैलः द्यः, वाराही व गणेशया आकृति दइ । ख्वाःपाःया ल्यूने च्वाम्वः व ख्वाःपाःया च्वय्‌ लँुया चन्द्रमाया आकृति नं तयातःगु दइ ।

द्वारपाल

निलवाराही द्यःप्याखनय्‌ द्वारपाल निम्ह दु । द्वारपालयात सुरक्षाया निंतिं द्यःगलय्‌ तयातःगु क्षेत्रपालकथं काइ । तिगनी वनेबलय्‌ लँय्‌ द्वारपालया देगः दु । द्यःगं प्याखनय्‌ द्वारपालं जक ह्यांगु सुरुवाः न्ह्याइगु खः । लंया पल्सा ह्यांगु कापतय्‌ वांगु किनारा तयाः लाफः तयातःगु दु । जँय्‌ जनी, उकी द्यःने लीया पेटीबाला तयातःगु दु । ल्हातय्‌ सिंख्वाःचुरा, चुइला, चासमू, प्याखं अंगू न्ह्यानातःगु दइ । सुरुवाः न्ह्यःने तइगु कापतय्‌ नं वांगु किनारा दु । निध्वः वांगु बाला दथुइ ससुचिं (षट्कोण) तयातःगु दु । वीरताया प्रतीक, मुसुक्क न्हिलाच्वंगु ह्यांगु ख्वाःपालय्‌ ग्वाय्‌ दु । चन्द्राकार सिन्हः, च्वय्‌ वांगु उं, उकिया च्वय्‌ किकिंपा दु । ल्यूने वांगु किनारा, ह्यांगु कापतं त्वःपुना तःगु, तुतिइ घंघला न्ह्यानातःगु दु । ल्हातिइ निखें ह्यांगु प्यकुंलाःगु रुमाल यखाना तःगु दु । मिखा चाकलाक कनातःगु स्वये हे यइपुसे च्वंगु ख्वाःपाः दु ।

द्यः पिकायेगु
गंप्याखंया प्याखंम्वःया ख्वाःपाः, वसः, तिसा, ज्वँसा, बाजं व मेमेगु हलंज्वलं स्वथनातःथासं पिकायेगुयात द्यः पिकायेगु धाइ । बोदेया नीलवाराही प्याखंया ज्वलं नं मेमेगु गंप्याखं थें गथांमुगः चःहे्रकुन्हु पिकाइगु चलन दु । थ्वखुन्हु मफत धाःसा नागपन्चमिकुन्हु पिकायेमाः । थ्वखुन्हु द्यः जुइपिं सकसिनं थःथःगु ख्वाःपाः, ख्वाःपाःया सँ, वसः, तिसा, ज्वँसा आदि पुनेगु भाय्‌ यानाः छक्वः प्याखं हुलेगु याइ । बाजं नं भाय्‌ यानाः थायेगु व पुइगु याइ । थथे द्यः पिकाये धुंकाः प्याखंम्वःया छेँजःपिन्सं नं दूमाः, जय्‌बलि, खय्‌बलिं छुं नं बारे याये मज्यू व द्यः जुइगु छेँय्‌ छुं परे जूसा द्यः जुइम्ह छेँय्‌ मच्वँसें पिहां वनेमाःगु प्रावधान दु ।

लाय्‌कू (पु) छायेगु
प्याखंया हलंज्वलं दक्वं पिकाये धुंकाः द्यःया ख्वाःपातय्‌ माःकथं हाकनं च्वयेगुयात लाय्‌कु (पु) छायेगु धाइ । थुकिया निंतिं ख्वाःपाः– न्वमवासे, लाकां मन्ह्यासे ज्वनाः पुंतय्‌थाय्‌ यंकी । माःकथं च्वयेधुंकाः सापारुखुन्हु ख्वाःपाःया मिखा (दृष्टि) कंकेत सम्बन्धित द्यः जुइम्ह न्ह्यःने च्वनेमाः ।

प्याखं स्यनेज्या
नीलवाराही गं प्याखं स्यनेगु ज्या गुंलाथ्वः द्वादसिनिसें पुन्हि (गुंपुन्हि)तक जुइ । प्याखं स्यनेगु ज्याय्‌ द्यःछेँयापिं स्वम्ह द्यःपिं भैरव, वाराही, अन्तिमय्‌ च्वनीम्ह गणेद्यः, अले गुरुपिं– क्वतापुजाया निम्ह, ताः थाइम्ह व प्वंगा पुइम्ह छम्ह छम्ह अनिवार्यकथं दयेमाः । प्याखं ज्वःछि लं साधारण जूसां तपुलि पुइमाः । थुबलय्‌ बाजं धाः, भुस्याः, नाय्‌खिं थायेगु याःसां, प्वंगा पुइ मखु, म्हुतु जक सः पिकायेगु याइ । यदि द्यः जुइपिं मदयाः भर्ना तयेमाःसा गुरुया छेँय्‌ द्यःप्याखं स्यनी । वं द्यःछेँय्‌ नासःकुथिइ दां प्यदां छानाः, गुंपुन्हिखुन्हु नासःद्यः पुजा, साधना यानाः, गुरुयात तुसा भ्वय्‌ नकाः जक द्यःछेँय्‌ प्याखं हुइखनी । अःखाः वयेन्ह्यः नासःद्यःयाथाय्‌ वनाः धुं च्याकाः वइ, व धुं अःखालय्‌ विसर्जन यानाः नस्ला कयाः न्वमवासें प्याखं हुइथाय्‌ वनेदइ ।

साँचा छवयेगु
दच्छिया दुने बोदेया दिवंगत जूपिनिगु नामं व उगु दँय्‌ न्हूगु छेँ दंपिनि नं साँचा छ्वयेगु याइ । दकलय्‌ लिपा नीलवाराही द्यःया साँचा छ्वयेगु याइ । थथे छ्वइबलय्‌ सुनानं स्वये मज्यू, लँय्‌ च्वने मज्यू धैगु जनविश्वास दु । थुकी देसिखिं, धल्कु व प्वंगा पुयावनी, नागचा ख्वाःपाः पुयावनीम्ह व भजन पुचः दइ । प्वंगाया सः वलकि अनया स्थानीयत सुं नं लँय्‌ मच्वंसे छेँय्‌ छेँय्‌ वनी, सुं नं पिने च्वनाच्वनी मखु ।

स्यूकापुजा
नीलवाराही गंप्याखंया प्याखंम्वः व बाजं थाइपिन्सं थःथम्हं द्यःया शक्ति साधना यायेत थासंथासय्‌ पुजा वनेगुयात स्यूकापुजा धाइ । प्याखंम्वलं थः जुयेत्यनाम्ह द्यःयागु शक्ति साधना यायेगु थ्व तान्त्रिक पुजा खः । थुगु पुजा याःवनेत लाकां न्ह्याये मज्यू, पुजा सिमधःतले न्ववाये मज्यू । सुकुन्दा च्याकाः पासा छम्ह वनेमाः । थन पुजा यानाः सिनाय्‌स्वां हलय्‌ प्वःचिनाः हःगु सितु तियातःगु द्वाफ्वःस्वां द्यः प्याखं हुलेबलय्‌ प्याखंम्वलं छ्यनय्‌ छुयेमाः । थुगु पुजा वाराही जुइपिं नीलवाराही द्यःयाथाय्‌, कुमारी जुइपिं कालिका द्यःयाथाय्‌, सिंद्यःपिं बोदेया महालक्ष्मीद्यःयाथाय्‌ वनी, भैलःद्यः जुइम्ह महालक्ष्मी द्यःयाथाय्या नासःद्यःयाथाय्‌, गनेद्यः जुइपिं महालक्ष्मी द्यःयाथाय्या गनेद्यः व पाःच्व गनेद्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु । द्वारपाल जुइपिं नीलवाराही गुँ दुनेया द्वारपाल द्यःयाथाय्‌ पुजा वनी ।
प्याखं पिहां वयेगु विधि
बोदेया नीलवाराही गंप्याखं दकलय्‌ न्हापां सापारुया कन्हय्‌खुन्हु पिहां वइगु खः । प्याखं पिहां वयेन्ह्यः, स्यूका पुजा वंगुया सी तयाः भ्वय्‌ नयेमाः । अःखालय्‌ (आखाछेँय्‌) दुगु दक्वं ख्वाःपाःयात भैलः द्यवं आरति याइ । फुक्कसितं च्वयेकेगु ज्या भैलःद्यःया ज्वकालु व लःभालिं याइ,“द्यः नं म्ह नं याकनं बिज्याकि धकाः धाइ ।
चुलिंचू च्वनाः गुरुं क्वताःपुजा (प्याखनय्‌ क्वताः थाइम्ह)याके उजं फ्वनाः क्वताः पुजां स्वकः लिपा ज्यू धकाः उजं बिलकि तिनि द्यः जुइपिन्सं थःथःगु ख्वाःपाः पुइ । ताः स्वक्वः थाये धुनेव प्वंगां द्यः साधना यानाः द्यःताल पुइ । अनं लिपा नाय्‌खिं थाइ । ध्वाँय्‌, सँय्‌ (खड्ग वा ढाल), चिलाख, छतिकथि (राजडण्ड), भैलःद्यः, वारद्यः, कुमारी, सिंद्यः, द्वारपाल, गनेद्यः व बाजं गुरुपिं नापं छसिकथं प्याखंया निंतिं न्ह्याइ ।

द्यःपिनि प्याखंपुजा
येँयाः पुन्हि निन्हुन्ह्यः द्यःगंछि व मेपिं सकलें जानाः नीसी यानाः नासःकुथिइ बलि बियाः पुजा यायेगुयात प्याखंपुजा धाइ । वयांलिपा स्यूकापुजाबलय्‌ द्यः साधना यानाहःगु शक्ति व हे थासय्‌ पुजा वनाः लित तयेयंकी । स्यूका पुजाबलय्‌ सु सु गन गन वंगु खः अन अन हे पुजा वनी । पुजा सिधयेकाः फुक्कं महालक्ष्मी द्यःयाथाय्‌ नापलानाः द्यःछेँय्‌ वनाः समय्‌ नयाः थःथःगु छेँय्‌ लिहाँ वनी, छेँय्‌ नं प्रसाद बियाः द्यःछेँय्‌ भ्वय्‌ नइ ।
थ्व प्याखंपुजाया भ्वय्‌धुंकाः सीभ्वय्‌ नइ । थ्व भ्वजय्‌ महालक्ष्मी द्यःयाथाय्‌ व नासःकुथिइ ब्यूगु बलिया सी कायेगु याइ ।

खः त्यलीगु
बोदेया नीलवाराही द्यःगं प्याखं दँय्‌ छक्वः हुइकी । झिंनिदँय्‌ छक्वः थ्व प्याखं विशेषकथं हुयेकेगुयात खः त्यलिगु धाइ । थ्व प्याखं झिंनिदँय्‌ छक्वः छन्हु उप्वः हुइकी । खः त्यलीगुया अर्थ गंप्याखं हुलेगु खः, दुने द्यःपिनिगु थाय्‌ क्वःछिनाः कायेगु खः ।
झिंनिदँय्‌ छकः खः त्यलेगु याइबलय्‌ फुक्कं द्यःगंपिन्त ज्वकालुपिन्सं ज्वनाः खःदुने यंकी । न्हापां भैलद्यः दथुइ, मेपिं द्यःगंपिं चाकःछिं च्वनाः प्याखं हुइ । अनंलि भैलःद्यवं गनेद्यःयात खः त्यलेत कयाहइ । भैलःद्यः दथुइ व प्यम्ह गनेद्यः प्यंगू कुनय्‌ च्वनाः प्याखं ल्हुइ । प्याखं ल्हुइधुंकाः भैलःद्यवं गनेद्यःयात थःगु थासय्‌ लित तयेयंकी, अन छुं ई द्यः खाइ । थथे यानाः भैलःद्यवं खः त्यलेधुंकाः छसिकथं कुमारी, वारद्यः, सिंद्यः, द्वारपाल द्यःपिन्त नं यंकाः खः त्यलेगु ज्या क्वचायेकी ।
दँय्‌दँसं गंप्याखं हुइकीबलय्‌ स्वंगू बाजंया ताल जक दइ, खः त्यलीबलय्‌ मेगु निगू नापं न्यागू बाजंया ताल दइ । खः त्यलीबलय्‌ क्वःता (मूल बाजं) व पस्ता (मृदङ्ग थें च्वंगु तिनमुखे बाजं) थायेगु याइ । द्यःगं हिलीगु दँय्‌ कार्तिक महिनाय्‌ द्यःगंपिनि न्हापांगु खः त्यलेगु याइ । खः त्यलेगु दँय्‌ द्यःगण ख्वपय्‌ निन्हु, पशुपतिइ छन्हु, चाँगुइ छन्हु, नगदेसय्‌ छन्हु प्याखं हुइकी ।

द्यःगं हिलेगु
नीलवाराही गं प्याखं हुलाच्वंगु इलय्‌ प्याखंम्वः जुयाच्वंम्ह सुंयाके नीलवाराही द्यः दुबी यः । द्यवं ख्वाःपाः पुयाः प्याखं हुलाच्वंगु इलय्‌ हे मनूया नां कया सःताः, जि थन वने धकाः न्ववातकि द्यःगं हिलेगु याइ । द्यवं नां काःम्ह न्हूम्ह द्यःजुइम्हेसित न्यागः बाय्‌ न्हय्‌गः खेँय्‌ ल्हातिइ तयाबी । उगु खेँय्‌ ज्वनाः भैलःद्यःया ज्वंकालु पासा ब्वनाः छेँय्‌ यंकाः धुकुती तयेयंकी । धुकुती तयातःगु खेँय्‌ दँय्‌दँसँ पुजा याइ । प्याखंया गंछि सकलें न्हूम्ह द्यः जुइम्हेसिया छेँय्‌ प्याखंयात माःगु वसः, तिसा व सकतां ज्वलं ज्वनाः वनी । व छेँयापिं हे गंप्याखंया मुख्यम्ह द्यःपिं भैलःद्यः, गनेद्यः बाय्‌ वाराद्यः जुइगु परम्परा दु । द्यःगं ह्यूगु दँय्‌ कार्तिकं खः त्यलेगु याइ ।
द्यःगं हिलेधुंकाः साइत स्वयाः लच्छिं मयाक्क प्याखं स्यनी । द्यःगं हिलीबलय्‌ दँय्‌दँसं द्यःप्याखं हुइकीबलय्‌ सिबें मेपि न्याम्ह द्यःपिं देवी निम्ह, माला छम्ह, वारे छम्ह व सिद्धिक छम्ह अप्वः दुथ्याकी । द्यःगं हिलीबलय्‌ द्यःगंपिन्सं आयुध ज्वनाः प्याखं हुइ ।
भैलःद्यवं खड्ग व पात्र, गनेद्यवं पा, द्वापाद्यवं खड्ग, मेपिं द्यःगंपिन्सं त्यालाकथि (च्वकाय्‌ प्यबाला फायातःगु तिंकथि) ज्वनातःगु दइ । द्यःगं हिलीगु दँय्‌ जक दइपिं मालां गं व दबदबचा थाइ ।
द्यःगं ह्यूगु इलय्‌ दकलय्‌ न्हापा प्यन्हु बोदे लाछि, भाँगुलि, खाँसि, लाय्‌कूछेँ, विष्णुघाट, महालक्ष्मी द्यःयाथाय्‌ खः त्यलेगु याइ । थुगु दँय्‌ गुरुपिन्सं साइत स्वयाः
बोदेसंं पिने चाँगु, ख्वप, पशुपति, नगदेसय्‌ यंकाः खः त्यलेगु याइ ।

देना पुजा
नीलवाराही गंप्याखंया गुरुपिं स्वम्ह, क्वताः पुजाया निम्ह व ताः पुजाया (प्याखनय्‌ ताः थाइम्ह) यानाः ब्याक्क खुम्ह गुथियार दुगु थ्व गुथि कछलाथ्वः द्वादसिखुन्हु न्ह्याइ । थ्वखुन्हु भांगु त्वालय्या नासःद्यःयाथाय्‌ बलि बियाः पुजा याइ । थुकियात देना पुजा धाइ ।

ज्वकालु
बोदेया नीलवाराही प्याखनय्‌ द्यः जुयाः प्याखं हुलीपिन्त प्याखं हुलीबलय्‌ व सिधयेकाः माःगु गुहालि याइपिन्त ज्वकालु धाइ । द्यःपतिं छम्ह ल्याखं ज्वकालु माः ।

लःभालि
द्यःगं पिथना ज्वःछि (जात्रा ज्वःछि) सकसित लःया व्यवस्था यायेगु ज्या याइपिन्त लःभालि धाइ । द्यःपिं सकसित जात्राबलय्‌ च्वयेकेगु बाय्‌ जात्राबलय्‌ धाः वनेगु ज्या नं थुमिसं हे याइ ।

सुकुन्दा फिल्म्स्पाखें ने.सं. ११३३ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता राजेन्द्र श्रेष्ठ अले बाखं व निर्देशक बासु शाही खः । थुकिया संगीतकार ज्ञानेश्वर निभाः, छायाँकार गुणराज शाक्य खः । थुकी कलाकारकथं विनोद श्रेष्ठ, रुपेन्द्र श्रेष्ठ थक्वाः, रजनी खडगी, बिनु मानन्धरपिं दुथ्याः । संकिपाय्‌ मिसा मिजंया छगू यात्राया दथुइ इहिपाःया खँयात कयाः जुइगु खँ ब्वयातःगु दु ।

ब्रम्हशेखर बज्राचार्य तानसेनय्‌ च्वनाः प्याखं हुलेगु लिसें भजन कीर्तनय्‌ थःत पानाझाःम्ह सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०५३ कछलागाः चःह्रे, आइतबार (बालाचःह्रे)खुन्हु पाल्पा तानसेनया भिन्द्यःत्वालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु ज्योतिशेखर बज्राचार्य व मां कुमारी बज्राचार्यया माहिलाम्ह काय्‌ खः । थ्वय्‌कःया निम्ह काय्‌पिं दु ।
थ्वय्‌कः झिंस्वदँति दुबलय्‌ निसें हे म्ये हालेगु, प्याखं हुलेगुली नुगः क्वसाःम्ह खः । वय्‌कलं नेवाःम्येलिसें थीथी भाय्‌या म्ये हालेगु, प्याखं हुलेगु यानादीगु खः । अन सापारुया इलय्‌ जुइगु ज्याझ्वलय्‌ वय्‌कः न्ह्यःने खनेदया हे च्वनी । वि.सं. २००८ पाखे छन्हु प्याखं हुलाः न्हाप लाकादीम्ह थ्वय्‌कःया प्रतिभा खनाः तोरण समशेर राणां थः नापं येँय्‌ ब्वनाहल । अले शास्त्रीय संगीत सयेकेगु ह्वःताः नं चूलात । वि.सं. २०१३ सालय्‌ जुजु महेन्द्रया राज्याभिषेकया इलय्‌ प्याखं हुलाः न्हाप जुयादिल । अले जुजुया यःम्ह जुयाः जुजु महेन्द्रलिसें देय्‌न्यंक चाःहिलाः थःगु प्रतिभा क्यनाजुल । वि.सं. २०१६ सालं वय्‌कःया चीखागु छेँ खनाः जुजु महेन्द्रं न्हूगु छेँ दनेत गाक्कं ध्यबा बिल ।
लिपा जुजु मदये धुंकाः थःगु छेँसं लिहां वयाः अबुया सल्लाहकथं गुर्जु जुयाः कर्मकाण्डया ज्या न्ह्याकादिल । थ्व ज्यालिसें वय्‌कलं अन भजन संरक्षण यायेत तानसेन भजन संरक्षण समिति नीस्वना दिल । अले सन्चबारपतिकं व थीथी नखःचखःबलय्‌ भजनकीर्तन यायेगु ज्या न्ह्याकादिल । तबला थायेगु, भजन स्वयेगु, स्यनेगु, हालेगु, सांगीतिक ज्याझ्वः ययोगु यानादिल । थ्वय्‌कः जातं बौद्ध खःसां फुक्क धर्मय्‌ भेदभाव मतःसें म्ये रचनालिसें हालेगु यानादीम्ह खः ।
थःगु प्रतिभां अनया मनूतय्‌त चिनातये फुम्ह थ्वय्‌कलं आपालं थासय्‌ योगदान यानादिल । धार्मिक, साहित्य, संस्कृति संरक्षण व समाज विकासया ज्याय्‌ थ्वय्‌कःया देन नालेबहः जू । थजाःगु हे ज्याय्‌ थःत पानाझाःम्ह सदां ल्याय्‌म्हम्ह थें अग्रसर जुयाच्वनीम्ह थ्वय्‌कःया पलाः छन्हु दित । धार्मिक भजन कीर्तनलिसें समाज सेवाया ज्याय्‌ मदिक्क थःत पानाझाःम्ह थ्वय्‌कः ८९ दँ दुबलय्‌ उसाँय्‌ मदया वल । चिकुलाया इलय्‌ निमोनिया जुयाः युनाइटेड मिसन अस्पताल वनेमाल । अले थ्व हे ल्वय्‌या हुनिं वय्‌कः ने.सं. ११४० सिल्लाथ्वः नःमि, सोमबारखुन्हु मदुगु खः ।

थीथी देवदेवीया देगलय्‌, बहाः, बहिली, त्वाःया लाछि, चपाः, फल्चा, सतलय्‌ त्वाःजःछि गुथिया दुजःपिं वा मेमेपिं नं श्रद्धालु भक्तजनपिं छथासं मुनाः सुथय्‌, बहनी न्हिनय्‌ थःथःगु अनुकुल इलय्‌ मुनाः थीथी बाजं खिं, नगरा, मृदंग, पछिमा, तबला, ढोलक, क्वंचाखिं, खञ्जरी आदि व थ्वया सहयोगी बाजंत गथेकि झ्यालि, ताः, तिंछु, भुस्याः, छुस्याः, कर्ताल, ताइँनाइँ व सूर बाजा हार्बिन (हार्मोनियम) थानाः एकल वा सामुहिक सलं थीथी देवीदेवतापिनिगु स्तोत्र प्रार्थना, रुपगुण, सामथ्र्यया गुण ब्याख्या, वर्णन एवं श्रद्धा भक्तिभाव सुखदुःख विरह, बेदना, नैतिक शिक्षा, मूल्य मान्यता, ख्यालिन्हिलि, ध्याचू मनोविनोद एवं ऋतु प्रकृतिया अवस्था स्वभाव आदि अनेक विषयस चिनाःतःगु म्ये हालेगु परम्परायात हे भजन धाइ ।
थथे भजन यायेगु नेवाःतय्‌गु न्हिथंया जीवन पद्धतिया अभिन्न अंग खः, संस्कार खः, जीवन्त व अर्मूत संस्कृति खः ।
स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू लगायत नेवाः वस्ति बुंगः, ख्वना, थसि, लुभु, जल, सुनागू थ्यच्व, वादेय्‌, बोदे, नगदेश, तोखा, थक्वाः, पांगा, सतुंगः, नैकाप, मच्छेगां, फम्पि, चाःबही, नरः, ग्वल आदि व स्वनिगलं पिनें भ्वँत, धौख्यः, पन्ति, सांगा, खम्पु, दोलखा, ताथली, पोखरा तानसेन, बन्दीपुर, भोजपुर, चैनपुर, हेटौंडा, भिमफेदी, चित्लाङ, आदि थासय्‌ नं भजन यायेगु परम्परा थौंतक न्ह्यानाच्वंगु दनि ।
भजन यायेबलय्‌ छ्यलीगु थीथी हलंज्वलं (वाद्ययन्त्र)या प्रमुखताया आधारय्‌ प्रमुख प्यंगू ताजिया भजन झीसं खंकेफु ।
– तबला (तमल, बाम)यात प्रमुख बाजंकथं थानाः याइगु भजन ‘हरिभजन’ ।
– नगरा भुस्याःयात प्रमुख बाजंकथं थानाः याइगु ‘नगरा भजन’ ।
– मृदङ्ग (पछिमा)यात प्रमुख बाजंकथं यानाः याइगु ‘मृदङ्ग भजन’ ।
– खिं प्रमुख बाजंकथं थानाः, राग, आलाप कयाः याइगु भजनयात ‘दाफा’ वा ‘दापा’ भजनकथं नं म्हस्यू ।
च्वय्‌ न्ह्यथनागु प्रमुख प्यंगू ताजिया भजन बाहेक गुगुं गुगुं थासय्‌ थीथी इलय्‌ब्यलय्‌ मेमेगु बाजंत गथेकि ढोलक, खञ्जरी, क्वंचाखिं थानाः नं भजन यायेगु चलन मदुगु मखु । थुज्याःगु भजनयात क्रमस ‘धल्चा भजन’ ‘खैंजरी भजन’ व ‘क्वंचाखिं भजन’कथं म्हस्यू । थथे हे थीथी इलय्‌ भजनया दथुदथुइ ‘कान्तांदबदब’, ‘दह’ नं थायेगु चलन दुसां ‘कान्तांदबदब’ भजन वा ‘दह’ भजन धायेगु चलन मदु । थ्व बाहेक नं हार्विन तमल थानाः भगवान बुद्ध सम्बन्धि व बौद्ध धर्म सम्बन्धि जागरण हयेगु आजु ज्वनाः थौं स्वयाः ८० दँ ति न्ह्यः (११९४ सालं) न्ह्याकूगु भजन पद्धतियात ‘ज्ञानमाला’ भजनकथं न्हियान्हिथं लोकंह्वाना च्वंगु दु ।

भजन पद्धति
गुगुं नं थासय्‌ भजन यायेबलय्‌ भजनया खास नियमपूर्वक यायेमाः । थुकियात हाचां गाये मज्यू । भजनया सामान्य पद्धति थुकथं जुल–
भजनया सामान्य पद्धति ः
दकलय्‌ न्हापां भजन यायेगु थासय्‌ बँ पुइगु, सुकू, सतरंजा, चकति आदि लासा लायेगु ।
भजनया थीथी ज्वलं (हार्विन, तमल–वाम, झ्यालि, ताः, शंख आदि) पिकायेगु।
भजन जःछि च्याकेत त्वाःद्यवा, द्यवा, पाल्चा, मत व भजन क्वचायेके न्ह्यव आरति हालेत आरति मत तयार यायेगु । यदि पछिमा वा मृदङ्ग भजन यायेगु खःसा स्याःबजि÷बजि÷छुचुं न्हायाः बाजंया मांकापाखे खौ छायेगु ।
द्यः ल्हायेगु, भजन म्ये हालेगु सुरु यायेन्ह्यव दकसिबय्‌ न्हापां न्ह्यागुसां मत व धुं, धुपाँय्‌ च्याकाः शंख पुयाः हारविनया सूर बियाः तमल बाम वा खिं, नगरा, पछिमा व थुकिया पासा बाजं झ्यालि, ताः, तिंछु, आदि थानाः बःचा हाकलं द्यःयात लुमंकाः भजन यायेगु थासय्‌ द्यःयात ब्वनेगु भाःपाः देव आह्वान यायेमाः । थुकिया चलन चल्तिया भासं ‘द्यः ल्हायेगु’ धाइ । द्यः ल्हाये धुनकि भजनया मू गुरु, सहायक गुरु, नायः, कजि वा थः स्वयां थकालिपिं हनाबना तयाः दुजःपिन्सं भागि यायेमाः ।
पंच भजन / परबना / परिबन्दना यायेगु ः
‘द्यः ल्हाये धुनकि भजन हालेगु झ्वलय्‌ दकसिबय्‌ न्हापां छस्वा, छमा यानाः लहरं थीथी देवदेवी, गनेद्यः, नासःद्यः स्थानीय देवदेवी, नवग्रह, दशावतार, करुणामय, भैरःद्यः, महाद्यः कृष्ण द्यः आदि मध्यय्‌ न्यापु न्हिथं हालेगुयात हे पंचभजन हालेगु धाइ । थुकी हालेगु म्येया क्रम त्वाःत्वालय्‌ पाइ । यलय्‌ थीथी त्वाःया भजनय्‌ थथे द्यः ल्हाये धुनेवं न्हिथं हालीगु भजन म्येयात परबना वा परिवन्दना यायेगु धाइ । थथे परबनास हालीगु म्ये नं न्यापु जक मजुसे न्हय्‌पु च्यापु निसें झिंस्वपु झिंप्यपु तक नं जुइफु । (गीत गोविन्द, गनेद्यः, नासःद्यः, विद्यापति त्वाःया स्थानीय देवदेवी, भगवती, करुणामय, नवग्रह, दशावतार, महाद्यः, सिद्धिनरसिंह)
फर्मास म्ये हालेगु
न्हिथं हाले/याये माःगु पंचभजन, परबना हालेधुंकाः पलख न्यागू खुगू मिनेट दिपाः कयाः झासु लनी । दिपाः लिपा तिथि, वार, पर्वदिनयात समेत बिचाः यानाः न्ह्यागुं म्ये निपु प्यपु खुपु घौछि निघौ न्ह्यागुं म्ये (स्तुति, निर्गुण, रास, व्रम्हानन्द, महाद्यः, भिंद्यः, भैरःद्यः, करुणामय आदि)हालेज्यू । थथे द्यःपिनि यःयःगु म्ये हालेगुयात फर्मास म्ये हालेगु धाइ ।
ऋतुगत म्ये हालेगु
फर्मास म्ये हाले क्वचालकि आरति यायेन्ह्यः ऋत म्ये हालेगु चलन दु । ऋतु म्ये धायेबलय्‌ बेला बखत अनुसारया थीथी म्ये खः, गथेकि –
– मोहनि झाः (कायास्तमिनिसें कतिं पुन्हितक) मालश्री हालेगु ।
– कतिं पुन्हिनिसें सकिमना पुन्हि (कार्तिक महिना) तक भथ्यारी, धनाश्री रागया म्ये (नारायणजु गुँया, कक्षपाल पर्वत च्वसं आदि)
– माघ महिना (मिला पुन्हिनिसें सि पुन्हितक) जःछि स्वस्थानी म्ये, तप्पा म्ये
– फागुनं चिर स्वातकि फागु जःछि फागु म्ये (होली, नत, जट, ख्यालि आदि )
– फागु पुन्हिधुंकाः पाहांचःह्रेतक घातुम्ये (ख्वप, थिमि, तोखाय्‌ खाइसंल्हू झाः घातु हालेगु चलन दु)
– वैशाख जेष्ठ सोरथ, मल्लार, मेघ मल्लारया म्ये
– असारं सिथिनखः निसें गथांमुगः चःह्रेतक– सिन्हाज्या म्ये
– गुंलाजःछि सिलु म्ये, भगवान बुद्धया म्ये आदि ।
आरति हालेगु
ऋतुगत म्ये हाले क्वचालकि आः भजनया दकसिबय्‌ लिपांगु चरण अर्थात ‘आरति’ म्ये हालेगु पाः खः । आरति म्ये हालेन्ह्यः आरति मत च्याकी, मदुसा द्यवाः छप्वाः जक जूसां च्याकेमाः ।

आरति म्ये नं थीथी देवदेवीया दु । उकी मध्यय्‌ बार, तिथि, पर्व दिन बिचाः यानाः गथेकि,
मंगलबार– गनेद्यः आरति
बुधबार – बुद्ध भगवानया आरति, करुणामय आरति
बसुबार – नासःद्यःया आरति
सुक्रबार – कृष्णद्यः, नारायणद्यःया आरति
सनिबार – भगवती, हारति, भिंद्यः आदि
आइतबार – भैरव, कुमारी आदि
सोमबार – महाद्यः
थ्व थेंतुं एकादसिइ नारांद्यः, कृष्णद्यः, संल्हू, अस्तमि, पुन्हिबलय्‌ करुणामयया, चःह्रेकुन्हु भगवती आदि ।
च्वय्‌ न्ह्यथना कथं आरति म्ये क्वचालकि विधिवत व खुन्हुया भजन क्वचायेकी । भजनया सुरुइ थें हे म्ये महासे बःचा हाकलं हार्विन, तबला, वाय्‌ प्रमुख बाजं व उकियात साथ बीगु झ्यालि, तिंछु, ताः, थानाः द्यःयात थःगु थासय्‌ बिज्याहुँ धकाः बिदा बीगु भाःपाः द्यः ल्हायेमाः । द्यः ल्हाये सिधलकि आरति मत ल्ह्वनाः द्यःयाथाय्‌ पाखे स्वयाः स्वचाः चाःचाः हुइकाः द्यःयात छायेगु अले भजनया सकल दुजःपिन्त छसिकथं भजनया गुरुजन, नायः, थकालिनिसें जेष्ठताक्रमनुसार बीगु । सकसिनं थःथःगु निपा ल्हाः चकंकाः आरतिया मतया जः फयाः थःथःगु मिखा पीगु । थः स्वयां थकालिपिं सकसितं हनाबना तयाः भागि यायेगु । थुगु प्रकारं छन्हुया भजन विधिवत क्वचाइ ।

सापारुकुन्हु दक्वं नेवाः बस्तिइ मदुपिनिगु नामं सायाः वनेगु÷देय्‌ चाःहिलेगु परम्परा दु । समाजय्‌ न्ह्यथनेबहःगु ज्या यानावंम्ह सुं विशेष मनू दिवंगत जुलकि वयागु नामं देय्‌ चाःहिलेत मदुम्हेसिया जीवन व योगदान लुमंकाः च्वयातःगु विशेष शोकम्येयात भजनथरि म्ये धाइ । मदुम्ह विशेष मनूया छेँजःपिनिगु विशेष इनापकथं जक भजनथरि म्ये दयेकी । मदुपिं सकसिगुं भजनथरि म्ये दयेकी मखुगुलिं थजाःगु म्ये तःदँय्‌ छक्वः निक्वः जक च्वइगु हालीगु खः । थुकथं भजनथरि म्येया म्येग्वः मनूपतिकं पानाच्वनी ।
नुगः मछिंगु करुण रसया लय्‌ (भाका) दुगु भजनथरिया म्ये हालाः मदुम्ह विशेष मनूया गुण लुमंकेगु, सुगति कामना यायेगुलिसें वय्‌कःया पाखें सकसिनं प्रेरणा कायेगु भजनथरि म्येया तातुना खः । भजनथरि म्ये हालीबलय्‌ मदुम्हेसिगु जीवन व योगदान थुइकीगु भजनथरि म्येलिसें अनित्य संसार लुमंकेकथं मेमेगु नं भजन म्ये हालज्यू ।
भजनथरि म्ये पिकायेत यक्व न्ह्यःनिसें स्यनेकने यायेमाः । थ्व म्ये हालेत गेरु वसतं पुनाः करताल व खैँजरि जक थानाः हालीगु खः । म्ये हालेत सूरया गुहालिया निंतिं थौंकन्हय्‌ हार्माेनियम व भ्वाइलिन नं थायेगु याः । स्यनेकने क्वचायेवं नासःद्यः पुजा यानाः पिदने माः । अनंलि सापारु छन्हु न्ह्यः मदुम्हेसिया छेँक्वय्‌ लुखापिने दकलय्‌ न्हापां भजनथरि म्ये हाली । वयां कन्हय्‌ सापारुकुन्हु मदुम्हेसिया नामं देय्‌ चाःहिलेगु धकाः थ्व हे भजनथरि म्ये हालाः चाःहिली । थ्व धुनेवं मदुम्हेसिया थःथितिपिन्थाय्‌ नं कथहं भजनथरि म्ये हालीपिन्त ब्वनी । थथे वनीबलय्‌ म्ये हाले क्वचालकि सकसितं नंकेत्वंके यायेमाः । भजनथरि म्ये कृष्णाष्तमिकुन्हु क्वचायेके धुनकि वयां लिपा हालेगु चलन मदु ।

छपु भजनथरि म्ये
युतुननि त्वाःया गुरु देव नारायण
सकसित बाजं म्ये स्यनाकना च्वंम्ह । धु ।

नेपाल सम्वत् द्वःछि व खुइच्यादँया सालय्‌
क्वःनेया युतु त्वालय्‌ जन्म कया दीम्ह । १ ।
माम हरि माया ज्ञान बीर बुबा
गुरुपिं धःबा, कान्छाबा, तुयूबा हाकुबा । २ ।

मचानिसें संगीतयागु अनि रस दुम्ह ।
सकर गुरु पनिगु अति प्रिय जूम्ह । ३ ।
राग गीत वाद नाप म्हिता च्वना दीम्ह
त्वाःया कजि जुयाः नं भार क्वबिया च्वंम्ह । ४ ।

मिखाय्‌ जाय्‌क ख्वबि तल सनाः वंपिं सकल
यन तेकु दोभानया जम्बु दिपसं । १० ।

ने.सं.११२७ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता सुजिता जोशी व अनिल आकाश खःसा बाखं, संगीत व निर्देशक राजेशमान सिं खः । संकिपाया छायाँकार देवआनन्द शिल्पकार खः । थुकी कलाकारकथं कुमार कार्की, सुलेमान शंकर, मलिना शाक्य, समिता ताम्रकार, अनिल आकाश, राजेशमान सिं, प्रवेश गोविन्द शिल्पकार दुथ्याः । संकिपाय्‌ छुं ज्या बांलाक्क याये मसलकि जीवन हे भद्रगोल जुइयः धकाः क्यनातःगु दु ।