मोहनसुन्दर श्रेष्ठ मिखां मखंम्ह छम्ह नेपाःया वरिष्ठ सरोदवादक खः । थ्वय्‌कःया जन्म येँया किलागलय्‌ ने.सं. १०६१ सिल्लागाः एकादसि, सनिबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु गोपालसुन्दर श्रेष्ठ व मां मोहनमाया श्रेष्ठया चीधिकःम्ह काय्‌ खः । मचाबलय्‌ निसें हे थ्वय्‌कःया मिखां मखं । थ्वय्‌कःया इहिपाः कृष्णकुमारी श्रेष्ठलिसें जूगु खः । थ्वय्‌कःपिनि छम्ह काय्‌ व निम्ह म्ह्याय्‌ दु । मस्तमध्यय्‌ चीधिकःम्ह म्ह्याय्‌ सितार थायेगु यानादी । न्हय्‌दँति दुबलय्‌ हे म्ये हालाः थ्वय्‌कः संगीत ख्यलय्‌ दुहां झाःम्ह खः । थ्वय्‌कलं उस्ताद भगतकृष्ण मानन्धरलिसे म्ये हालेगु सयेकादीगु खः । तर थ्वय्‌कलं लिपा म्ये हालेगु स्वयां नं संगीत थायेगु हे ययेकाः वपाखे वनेगु बिचाः यानादिल । वि.सं. २०१३ सालपाखे गुरु नारायण प्रसाद श्रेष्ठलिसे सरोद थायेगु सयेका दिल । उगु हे इलय्‌ थ्वय्‌कः सिबें न्ह्यः व हे गुरुपाखें सितार सयेका च्वनादीम्ह नरेन्द्र बाताजु खः । गुम्ह छम्ह नेपाःया लोकंह्वाःम्ह सितारवादक खः । थ्वय्‌कलं लिपा म्ये गुथिया दुजः जुयाः नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नं आपालं योगदान यानादिल । उगु गुथिं पिथनीगु नेवाः म्येचाःया म्येय्‌ थ्वय्‌कःया सरोदवादन उत्कृष्ट जू । थ्व बाहेक वय्‌कःया देन ज्ञानमाला म्ये संगीतय्‌ नं उतिकं हे दु । अथे हे न्हापा पिदनीगु थीथी म्ये व म्येचालय्‌ नं थ्वय्‌कःया सरोदवादनया स्वापू दया हे च्वं ।
सरोदवादनलिसें शास्त्रीय संगीतय्‌ नं दख्खल दुम्ह थ्वय्‌कलं विदेशीतय्‌त तक्कं संगीत स्यनादीगु दु । थ्वय्‌कलंं वि.सं. २०२६ सालय्‌ राष्ट्रिय नाचघरय्‌ सरोदवादकया लजगाः न्ह्याकादीगु खः । वि.सं. २०३७ सालय्‌ अनं लिकासेलिं हानं नेपाल अपांग संघया कुतलं करारय्‌ रेडियो नेपालय्‌ लजगाः न्ह्याकादीगु खः । अथेहे येँया होटल अन्नपूर्णय्‌ नं ज्या यानादिल । स्थायी लजगाः मदया च्वंबलय्‌ वि.सं. २०४२ पाखे जुजु वीरेन्द्रया कृपां थ्वय्‌कलं दरबारय्‌ हे स्थायीकथं सरोदवादनय्‌ लजगाः न्ह्याकादिल । अले अन हे वि.सं. २०६८ सालं अवकाश कयादीगु खः । अवकाश लिपा नं थ्वय्‌कलं होटलय्‌ ज्या न्ह्याका हे च्वनादिल ।
थ्वय्‌कःया सिर्जनात लिपांगु म्येचालय्‌ आपालं दु । थ्वय्‌कलं थःम्हं थानादीगु सरोदवादनया धून मुनाः फेवरेष्ट म्येचाः व फेवरेष्ट २ नामं सि.डी.चाः पिथनादीगु दु । वय्‌कलं गोर्खा दक्षिण बाहु तेश्रो व चौंथो, त्रिशक्ति पट्ट चौंथो लिसें थीथी संघसंस्थापाखें आपालं मानपदवी व सिरपाः कयादीगु दु । थ्वय्‌कः ने.सं. ११४१ सिल्लागाः दसमि, सोमबारखुन्हु मदुगु खः । थ्वय्‌कःया परिवारं थ्वय्‌कःया नामं वि.सं २०७८ सालं किराँतेश्वर संगीत आश्रम मोहनसुन्दर श्रेष्ठ पुरस्कार नं नीस्वना तःगु दु ।

डिस्क धुंकाः लिपा लोकंह्वाःगु म्येचाः (क्यासेट) दुने नं नेवाः संगीत पिदने ज्यां नेवाः संगीत थपू यायेत आपालं हे लिधंसा जूगु दु । न्हापा थीथी इलय्‌ नेवाःतय्‌सं त्वाःत्वालय्‌ संगीत सम्मेलनत याइगु खः । अले धेंधेंबल्लाः नं याइगु खः । रेडियो नेपालं नेपालभाषाया बुखँ ज्याझ्वः लिकाःबलय्‌ थुकिया विरोध सांगीतिक रुपं जुल । थ्व हे सांगीतिक विरोधया ज्याझ्वलं आपालं नेवाः सर्जकत पिलू वल । थज्याःगु हे ज्याझ्वलय्‌ हालीगु म्येत मनूतय्‌सं थःके दुगु क्यासेट प्लेयरं रेकर्ड यात । थःगु नीजि सोखं रेकर्ड याःगु म्ये लिपा म्येचालय्‌ पिकायेगु ज्या नं जूगु खः । थज्याःगु ज्या वि.सं. २०३२/३३ लिपा जूगु खनेदु ।
पोष्टकार्डयात द्यबः दयेकाः थासा आखलं नां छुनाः व थासा आखलं जक द्यबः दयेकाः हिन्दी म्ये व अंग्रेजी म्येचालय्‌ (लिपा हङ्गकङ्गय्‌ रेकर्ड याःगु खनेदु) नेवाःम्ये हानं भरे यानाः मीगु ज्या नं जूगु दु ।
नेपालभाषा म्ये पुचः, नेपालभाषाया म्ये, म्ये मुना, नेवाः म्ये मुना व NEPALBHASA थज्याःगु नां छुनाः म्येचाःत पिदंगु खनेदु । तर थुपिं दक्वं तिथिमिति न्ह्यथना मतःगु म्येचाःत जुल । थुकीमध्यय्‌ दकलय्‌ न्हापां छापाय्‌ उल्लेख जूगु म्येचाः NEPALBHASA खः । थुपिं म्येचाःत नं आपालं चूगु खः । तिथिमिति न्ह्यथनाः पिथंगु न्हापांगु म्येचाः दापा खलकं पिथंगु म्येचाः ‘नेपालभाषाया म्ये’ खः । थ्व ने.सं. १०९९ स पिथंगु खः । थ्वयां लिपा ३५० स्वयां मल्याकंं म्येचाः पिदंगु खनेदु ।

म्येचाः ब्वज्या व धलः पिथना
नेपालभाषां पिदंगु म्येचाःत मुनाः उकिया ब्वज्या यायेगु व धलः पिथनेगु ज्या नं जूगु दु । हःपा गुथिं ने.सं. ११११ पाखे म्येचाः ब्वज्या याःगु खः । थुबलय्‌ हे उगु म्येचाःया धलः नं पिथंगु खः । सन्ध्या टाइम्स न्हिपौया स्वन्तिबलय्‌ पिदनीगु तँसापतिइ दच्छिया दुने पिदंगु म्येचाःया धलः पिथनेगु ज्या याःगु खः । थुगु धलः पिथना दीम्ह प्रेमहेरा तुलाधर खः । ने.सं. ११२१ स राजु बज्राचार्यं थःम्हं मुनागु म्येचाःया ब्वज्या बसन्तपुरय्‌ याःगु खः । अनंलिपा जमःया चेम्बर भवनय्‌ ने.सं. ११२५ य्‌ याःगु खः । वय्‌कलं निक्वःतक म्येचाः ब्वज्या यानादीगु खनेदु । लिसें वय्‌कलं म्येचाःया धलः सफू ‘नेपालभाषा म्येचाः धलःया म्हिचा स’फू निब्वतक पिथनादीगु दु । थ्वयां लिपा म्येचाः ब्वज्या व धलःत पिथनेगु ज्याजूगु खनेमदु ।

नेवाःम्येचाः धलःकथं दकलय्‌ न्हापां
ने.संं १०९९ निसें म्येचालय्‌ तिथिमिति न्ह्यथनाः पिथनेज्या जूगु खः । राजु बज्राचार्यपाखें पिथंगु ‘नेपालभाषा म्येचाः धलःया म्हिचा सफू’ उगुकथं पिदंगु म्येचाःया धलः न्ह्यब्वया दीगु खः । थ्व मुनाय्‌ दुमथ्याःगु म्येचाःत नं खनेदु । खय्‌त ला वय्‌कलं थःम्हं मुनादीगु म्येचाःया धलःकथं पिथना दीगु खः । व हे म्हिचा सपूm कथं अल ेतिथिमिति उल्लेख जूगु ल्याखं थीथी म्येचाःया म्हसीका क्वय्‌ न्ह्यथना कथं दुगु जुल ।

स्टेरियो म्येचाः
दकलय्‌ न्हापांगु स्टेरियो म्येचाःकथं पिदंगु ‘नेपालभाषाया म्ये कू’ खः । ने.सं. १०९९ स पिदंगु थुगु म्येचाः दापा खलः कालिमाति, येँपाखें पिथंगु खः । थुगु म्येचालय्‌ मुक्कं खुपु म्ये व न्हय्‌पु थीथी लोक धूनत मुनातःगु दु । म्येहालामि बेखा (बी.आर. संगम)या सलय्‌ स्वपु, शिवेशया सलय्‌ निपु व केदारया सलय्‌ छपु म्ये दुथ्याः । लिसें ‘वा माया वा वा’, ‘बालाबालाचिंगु मिखा’, ‘वारी मथ्यं पारी मथ्यं खुसि दथुइ लात रे राजनमाया’, ‘जय नमो श्री बुद्ध भगवान’ लिसें मनकामना माइ, मोहनी व सिलु म्येया धूनत दुथ्याः ।

कथहं पिथंगु म्येचाः पिकाक
लोकंह्वाःगु थीथी म्येत मुनाः दकलय्‌ न्हापां प्यब्वतक पिदंगु म्येचाः ‘नेपालभाषा म्ये’ खः । थुगु म्येचालय्‌ म्ये मुना ने.सं. ११००, ११०२, ११०३ व ११०४ स पिदंगु खः । लिपा निगू प्याखं मुनाया ४ चाः याना मुक्कं च्याचाः पिदंगु खः । ने.सं.११०५ स तसकं लोकंह्वाःगु ख्यालिंजाःगु प्याखं ‘किसि न्याइम्ह मदनमान’या निचाः पिदंगु दु । थुगु प्याखं येँया सहलह पुचलं न्ह्यब्वःगु खः । अथेहे ने.सं.११०६ स जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया बुद्धकालीन घटनाया बाखनय्‌ दयेकेज्या जूगु अतिकं लोकंह्वाःगु म्येहना प्याखं ‘निमन्त्रणा’या निब्व पिदंगु खः । ने.सं.१०८८ पाखे लच्छियंक क्यनेज्या जूगु थ्व प्याखनय्‌ न्ह्यब्वःगु म्येय्‌ लय्‌ चिनादीपिं कान्छाबुद्ध बज्राचार्य, श्यामबहादुर थापा, हुतराज शर्मा, नगेन्द्र हाडापिं खःसा म्ये हालादीपिं योगेश वैद्य, ईन्द्रनारायण, भृगुराम श्रेष्ठ, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, निर्मला श्रेष्ठ, उर्मिला श्रेष्ठ, प्रमिला बज्राचार्य, नगिना जोशी व सपना परियारपिं खः ।

प्याखं मुना
दबुली क्यनेज्या जूगु प्याखं मुना ने.सं. ११०२ स पिदंगु म्येचाः ‘छधाः प्याखं’ खः । अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा छधाः प्याखं धेंधेंबल्लाः कासाय्‌ न्ह्यब्वयेगु ज्या जूगु मध्यय्‌ सिरपाः त्याकूगु प्याखंत मुनाः पिदंगु थुगु चाः पाटन संयुक्त क्याम्पसया विद्यार्थी पुचःपाखें अमोघ व ललितजुं पिथंगु खः । थुकी दुथ्याःगु प्याखंत खः– पाटन संयुक्त क्याम्पस (कुलां)या न्ह्यब्वया ‘न्हूगु छेँया भम्चा’, पद्यकन्या क्याम्पसया ‘ग्वय्‌दां’ व कीर्तिपुर बहुमुखी क्याम्पसया ‘छगू प्याखं धात्थेंगु’ दुथ्याः ।

ख्यालिं जाःगु म्येमुना
ख्यालिंजाःगु म्येत मुनाः ने.सं. ११०३ स पिदंगु म्येचाः ‘नेपालभाषा संग्स’ खः । मदनकृष्ण श्रेष्ठ व नगेन्द्र हाडाया द्यछाकथं पिदंगु थुगु म्येचालय्‌ निपु म्ये धूनलिसें गुपु ख्यालिंजाःगु म्येत दुथ्याः । आपालं म्ये च्वयाः लसय्‌ हनादीम्ह नगेन्द्र हाडा खः । थुकी दुथ्याःगु म्येत ‘असनय्‌ खः ल्वाकूबलय्‌’, ‘चाया धम्प ज्यालगे मजू’, ‘द्रुप बमबम भोला’, ‘छःपिं जक कालि मखु’, ‘कृष्ण थ्व भवसागरय्‌’, ‘ला छकू वयेकः समय्‌बजि’, ‘मरु गनेद्यःया देगलय्‌ गजू मदु’, ‘पपू चाना बिलकि’, ‘सापारु खुन्हु’, व ‘यःमरि चाकु थें’ दुथ्याः ।
सितार धून मुना
सितारया धून मुनाः ने.सं. ११०३ स पिदंगु म्येचाःया ुब् क्ष्तबचष्कत इा ल्भउबुि खः । ताराबीर सिं तुलाधरजुं थःम्हं हे पिथना दीगु थुगु म्येचालय्‌ लोकंह्वाःगु थीथी गुपु धूनत दुथ्याः । थुकी ‘जय नमो श्री बुद्ध’, ‘माय्‌ क्यःम्ह सिन्तलिचिया’, ‘घातुम्ये’, ‘छःपिं जक कालि मखु’, ‘मालश्री’, ‘थौं वइ ला कन्हय्‌ वइ ला’, ‘ला छकू वयेक समय्‌बजि’, ‘सितार कासा’, ‘राग माला’ व ‘रागश्री’ दुथ्याः ।

ज्ञानमाला म्ये मुना
ज्ञानमाला म्ये मुनाः ने.सं. ११०३ स पिदंगु म्येचाः ‘श्रीघः ज्ञानमाला भजन’ खः । श्रीघः ज्ञानमाला भजन खलकं पिथंगु थुगु मुनाय्‌ गुपु ज्ञानमाला म्ये दुथ्याः । थुकी ‘नमोतस्स’, ‘हे प्रभु भगवान’, ‘त्रिरत्नयाके शरण वना’, ‘झी वनेवा बुद्धया दर्शन’, ‘जय नमो श्री’, ‘नु नु पासा झी फुक्क जानाः’, ‘वया सदां जि भगवान’, ‘बुद्ध शासन’ व ‘थ्व विश्वय्‌ पूण्यभूमि’ दुथ्याः ।

प्रगतिशील (जनपक्षीय) म्ये मुना
प्रगतिशील म्ये मुनाः ने.सं.११०३ स पिदंगु म्येचाः ‘क्षितिज’ खः । थुगु म्येचाः क्षितिज सांस्कृतिक परिवारं पिथंगु खः । थुगु म्येचालय्‌ ‘ख्वबिलु म्ये जक गुलि हाले’, ‘धर धर ख्वबि’, ‘नेपाः देया’, ‘रंग मखु हिया’, ‘शोषकवर्ग’, ‘छ नं गरीब खः’, ‘मनूया दुने’, ‘पंगः न्ह्याक्व’, ‘जितः लुमंका ख्वबि तिकिनंकाः’ व ‘घाः जुलं छु जुल’ दुथ्याः ।

पूधाः प्याखं
छगू हे प्याखंया निब्व थलाः ने.सं.११०४ स पिदंगु म्येचाः ‘कुलां चकनी तिनि’ खः । ‘सहलह’पाखें पिथंगु थुगु चालय्‌ दबुली क्यनेज्या जुइधुंकूगु प्याखंया पूवंक खँल्हाबल्हा दुथ्याः ।

लोकम्ये मुना
लोकम्ये मुनाः ने.सं. ११०४ स पिदंगु म्येचाः ‘नेपालभाषा लोकम्ये’ खः । पिकाकःया नां दुमथ्याःगु थुगु म्येचाः लिपा सितु डिजिटलं पिथंगु सीदु । थुकी पुलांगु लोकंह्वाःगु म्ये सपना परियार (सपनाश्री), सुनन्दा, राकेश, प्रकाश व चन्द्रकृष्णपिनिगु सः दु । म्ये ‘वा माया वा वा’, ‘लसिकल न्यासिमिखा’, ‘अय्‌ नानि मय्‌जु’, ‘प्याखं हुले म्हां’, ‘अय्‌ लमि तता’, ‘ख्यालं ख्यालं ययेकां आः ला’, ‘झन जक माया क्यन’, ‘स्वये धकाः स्वैगु मखु’, ‘ल्याय्‌म्हम्ह दाजु तंचाया ला छु’, ‘मखु मखु खँ ल्हाना’ नापं छपु धून दुथ्याः ।

ख्यालिंजाःगु पूधाः प्याखं
ख्यालिंजाःगु पूधाः प्याखंया निब्व म्येचाः ने.सं. ११०५ स पिदंगु ‘किसि न्याइम्ह मदनमान’ खः । थुगु म्येचाःया पिकाक नेपालभाषा म्ये गुथि खःसा ‘सहलह’ पाखें दबुली क्यनेज्या जूगु प्याखंया पूवंक खँल्हाबल्हा दुथ्याः । थुगु नाटकया च्वमि बिजय मल्ल खःसा स्यनादीम्ह हरिहर शर्मा अले नांजाःपिं कलाकारत मदनकृष्ण श्रेष्ठ, हरिवंश आचार्यपिं दुथ्याः। थुगु प्याखं वरिष्ठ संगीत सर्जक फत्तेमान राजभण्डारीया वास्तविक जीवनय्‌ जूगु घटनाया कयाः दयेकूगु खः ।

धार्मिक पूधाः प्याखं
बौद्ध जातक बाखंया पूधाः प्याखंया निब्व म्येचाः ने.सं. ११०५ स पिदंगु ‘अंगुलिमाल’ खः । यलया मञ्जुश्री सांस्कृतिक परिवारया न्ह्यब्वयाय्‌ क्यनेज्या जूगु अले महाबौद्ध पुस्तकालयं पिथंगु थुगु चालय्‌ प्याखंया पूवंक खँल्हाबल्हा व म्येत दुथ्याः । प्याखंया च्वमि धर्मरत्न ‘त्रिशुली’ खःसा स्यनादीम्ह दुर्गाप्रसाद मानन्धर खः ।

छगू हे नामं अप्वः पिदंगु म्येचाः
छगूू हे नामं ने.सं. ११०६ निसें १११५ दुने खुचाःतक पिदंगु म्येचाः ‘लाय्‌लामा’ खः । येँया आरती स्वीटस् हाउसं पिथंगु थुगु म्येचाः लिपा म्युजिक नेपालं पिथनेज्या याःगु खः । तसकं लोकंह्वाःगु थुगु म्येचाःया सर्जकत च्वमि बिष्णु जल्मि व लय्‌चिनामि कृष्णमान डंगोल खः । थुगु म्येचालय्‌ आपालं न्हूपिं म्येहालामिपिन्त थाय्‌ बियातःगु दुसा लोकंह्वाःपिं नं आपालं दु ।

याकःच्वमि व लय्‌मिया म्येमुना
याकः च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ व लय्‌चिनामि द्वारिकालाल जोशीया म्येमुना ने.सं.११०७ स पिदंगु म्येचाः ‘मन छकः याउँक दिके’ खः । मतजला प्रकाशनं पिथंगु थुगु म्येचालय्‌ झिंस्वपु म्ये दुथ्याः । थुकी म्येहालामिपिं रामप्रसाद मानन्धर, सानुमैंया ताम्राकार, तारा सुवाल, सत्यनारायण मानन्धर, सपनाश्री, दीप श्रेष्ठ, नगिना जोशी, प्रवीण ताम्राकार, मीरा राणा, प्रकाश श्रेष्ठ, सुवर्ण श्रेष्ठलिसें द्वारिका लाल जोशी व फत्तेमान राजभण्डारीपिं दुथ्याः ।

याकः लय्‌चिनामिया म्येमुना
लय्‌चिनामिया म्ये मुनाः न्हापां पिदंगु म्येचाः ‘नःलि पुचः’ ने.सं. ११०३ स पिदंगु खः । थुगु म्येचालय्‌ केशर खड्गीया याकः लसय्‌ पिदंगु थुगु म्येचाःया पिकाक असं दगुबहालय्‌ च्वंगु सफू धुकूया हामा नातिबज्र बज्राचार्य खः । थुगु म्येचालय्‌ मुक्कं झिपु म्येलिसें स्वपु म्येया धूनत दुथ्याः । थुकी म्ये हालादीपिं खः– बिपना चित्रकार, सालिकराम श्रेष्ठ, प्रमिला बज्राचार्य, रजनी व अनिता खःसा म्ये च्वयादीपिं गिरीजाप्रसाद जोशी, दुर्गालाल श्रेष्ठ, बासुपासा, पुष्पगोपाल, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य व भगतदास श्रेष्ठ खः ।

गैरनेवाः च्वमि, लय्‌चिनामि व हालामि
गैरनेवालं थःम्हं हे च्वयाः लसय्‌ हनाः हालातःगु म्ये दुथ्याःगु म्येचाः ‘मांभाय्‌ म्ये पुचः’ ने.सं.११०५ स पिदंगु खः । थुकी राजन क्षेत्रीया स्वपु म्ये दुथ्याः । उपिं म्ये खः–
– न्यासिचायाः वने मते मय्‌जु लुफिं छन्त हाइ….. (सपना परियारलिसे)
– जिगु विश्वासघात यानाः छं, छन्त छु दैगु…….
सः बिष्णु महर्जन
– ख्वये मते छ न्हिलाः हुँ छंगु सुखमय जीबन सदां सदां अमर जुइमा
– छ वइ धकाः पिप्युं जिगु जीवन हे फुइन….
सः जुजुकाजि रंजित च्वमि ः सुनिता रंजित

्याकः मिजंसः मुना
याकः मिजंसः मुनाः पिदंगु म्येचाः ‘नेपालभाषा सङ्गस्’ खः । थुगु म्येचाः ने.सं. ११०३ स मुनासःपाखें पिथंगु खः । थुकी मदनकृष्ण श्रेष्ठं हालादीगु झिंछपु म्ये दुथ्याः । मदनकृष्ण श्रेष्ठं दबुली म्ये हाले न्ह्यः नासलं लीक स्वकुमिपिन्त संबोधन याइगु खँपुकथं हे द्यबलय्‌ च्वयातःगु नं दु ‘साप हे यःपिं दाजुकिजा तताकेहेंपिन्त मदनकृष्ण श्रेष्ठ व नगेन्द्र हाडाया द्यछा’ धकाः ।

याकः मिजं सलय्‌ गजल मुना
कमल क्षेत्रीया याकः सः व लसय्‌ न्हापांगु गजल मुना ने.सं. ११०८ स पिदंगु म्येचाः ‘भचा भचा’ खः । सांस्कृतिक संगमं पिथंगु थुगु म्येचाः येँ असनय्‌ लाइभ हाःगु म्येया मुना खः । थुकी रामबहादुर वादे व मोहनकाजि राजोपाध्यायया गजल दुथ्याः ।

गैरनेवाःया न्हापांगु म्येमुना
गैर नेवाःया याकः सलय्‌ व लसय्‌ ने.सं. ११०८ स पिदंगु गजल म्येचाः ‘भचा भचा’ खः । वय्‌कःया मेमेगु नं म्येचाः पिदंगु दु । उपिं खः ने.सं.१११७ स पिदंगु ‘याउँक च्वने’ व ‘भय्‌ब्यूगु यौवन’ । थुगु निचाः म्येचालय्‌ मेमेपिं म्येहालामिपिन्त नं म्ये हायेका तःगु दु ।
न्हापांगु संकिपाया म्येचाः
नेपालभाषाया संकिपाया म्ये व खँल्हाबल्हाया निब्व मुना ने.सं. ११०८ स पिदंगु म्येचाः ‘सिलु’ खः । सिलु न्हापांगु नेवाः संकिपालिसें जनजातिया न्हापांगु संकिपा नं खः । तसकं पुलांगु लोक म्ये सिलुया लिधंसाय्‌ दयेकूगु संकिपाया बाखं च्वमि अले निर्देशक प्रेम बानियाँ खःसा म्येचाः म्यूजिक नेपालं पिथंगु खः ।

याकः मिसासः मुना
निर्मला श्रेष्ठया याकः सः मुना ने.सं. ११०९ स पिदंगु म्येचाः ‘म्येयागु उपहार’ खः । म्येहालामि थःम्हं हे पिथना दीगु थुगु म्येचाः वरिष्ठ संगीत सर्जक अम्बर गुरुङ्गया याकः लसय्‌ पिदंगु खः । च्वमिपाखे दुर्गालाल श्रेष्ठया च्यापु व ध्रुबकृष्ण दीपया निपु म्ये दुथ्याः । थुकी म्वाःल हुँ वनेसा, मतिनाया मुखूस्वां नं, तुकि मतचा, सय्‌ रे बि अय्‌ हिस्सि मदुम्ह, छन्हु धाधां निन्हु धाधां, नुगलं मछिं मछिंसे च्वनी,
चुलुबुलु चंचल, उखें वइ ला थुखें वइ ला म्ये दुर्गालाल श्रेष्ठया खःसा छाय्‌ थ्व मनय्‌, बुलुं बुलुं च्या निपु ध्रुबकृष्ण दीपया खः ।

पुलांम्येया ओपेरा मुना
पुलां लोकम्येया ओपेरा मुना ने.सं. ११०९ स पिदंगु म्येचाः ‘सगं’ खः । ओपेराकथं पिदंगु थुगु म्येचालय्‌ पुलां लोकम्येत मुनाः संगीत संयोजन यानादीम्ह केशर खड्गी खः । थुकी दुथ्याःगु म्ये साहनाजुं ‘सितला माजु’ व ‘हरि हरि’ अले प््रतिसरा साय्‌मि, बनिता व एल.एच.एम जुं ‘जि वया ला लछि मदुनि’ हालातःगु दु ।

गैरनेवाःया याकः लसय्‌ मुना
गैर नेवाः वरिष्ठ संगीत सर्जक अम्बर गुरुङ्गया याकः लसय्‌ ने.सं. ११०९ स पिदंगु म्येचाः‘म्येयागु उपहार’खः । थ्व बाहेक नं वय्‌कःया लसय्‌ न्हापा दबुली म्येत प्रस्तुत जूगु दु ।

मचा म्ये मुना
मचा म्ये मुना ने.सं. ११०९ स पिदंगु म्येचाः ‘चुलिचिया चंचं’ खः । थुकिया म्येच्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ खःसा लय्‌चिनामि खः न्ह्यू बज्राचार्य । हःपाः गुथिं पिथंगु थुगु म्येचालय्‌ मुक्कं झिपु म्ये दुथ्याः । मस्तय्‌सं हालातःगु म्येया दथुइ ख्यालि ख्यलय्‌ अतिकं नांदंपिं मदनकृष्ण श्रेष्ठ व हरिवंश आचार्यया सलय्‌ नं छपु म्ये दुथ्याः, म्ये खः ‘कुने सु वल ? धाप्लांख्याः’ । थुगु म्येचाःया म्ये आपालं लोकंह्वाः ।

भिडियो संकिपाया म्येमुना
भिडियो संकिपाया म्येमुना ने.सं. ११०९ स पिदंगु म्येचाः ‘चिपनिप’ खः । थुगु संकिपाया बाखं व म्ये च्वमि महाकवि गिरीजाप्रसाद जोशी, लसय्‌ हनादीम्ह रामकृष्ण दुवाल, निर्देशन यानादीम्ह मनोज सुवाल व दयेकादीम्ह संघदास ताम्राकार खः । MCC पाखें थुगु म्येचाः पिथंगु खः । थ्व सिबें न्ह्यः ने.सं. ११०९ स महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीया बाखनय्‌ क्यनेज्या जूगु पूधाः प्याखं ‘बाखा छेँ’ पिदंगु दु ।

याकः सः, लय्‌ व च्वसाय्‌ म्येमुना
रोशनकुमार राजभण्डारीया याकः च्वसा, लय्‌ व सलय्‌ ने.सं. ११११ स पिदंगु म्येचाः ‘रोशनकुमारया न्हापांगु आधुनिक म्ये’ खः ।
ख्वपयाम्ह भाजुं पिथनादीगु थुगु म्येचालय्‌ मुक्कं झिंनिपु म्ये दुथ्याः । थुकी दुथ्याःगु म्ये छखे छ मेखे जि, मचाखाचा ख्वयेकाः, म्हुतु जायेक, ए हवा, हिया होलि, यः मां यः मां, दना वइच्वन, झ्यालं झ्यालं धूयागु होलि, स्वर्गया मिला, हासाचा पसः, आसे आसे व मिसां न्यनी तरकारी चि गाः ला खः ।

ऋतु लसय्‌ ज्ञानमाला
ऋतु लसय्‌ पिदंगु ज्ञानमाला म्येमुना ने.सं. १११२ स पिदंगु म्येचाः ‘ऋतु लय्‌या ज्ञानमाला भजन’ खः । श्रीघः ज्ञानमाला भजन खलकं पिथंगु थुगु म्येचालय्‌ लोकंह्वाःगु ज्ञानमाला म्येयात ऋतु लसय्‌ हालातःगु खः । थुकी मुक्कं झिपु म्ये दुथ्याः । बिजुलीमान कंसाकार व रामरत्न तुलाधरया ग्वसालय्‌ पिथंगु थुगु म्येचालय्‌ भृगुराम श्रेष्ठ, रामरत्न तुलाधर, आनन्द, पन्ना व कमला स्थापितपिन्सं म्ये हालादीगु खः ।

मिखां मखंम्ह सर्जकया म्येमुना
मिखां मखंम्ह सर्जक ईश्वर अमात्यया याकःसः मुना ने.सं. १११२ पिदंगु म्येचाः ‘जिगु थ्व ख्वबि’ खः । येँया नेपालभाषा मंका खलकं पिथंगु थुगु म्येचालय्‌ मुक्कं झिपु म्ये दुथ्याः ।
यलया झतापोलय्‌ कूलछेँ जुयाः नं त्रिशुली ब्वलंम्ह ईश्वर अमात्य थःम्हं हे थुकी दुथ्याःगु म्येत लसय्‌ हनाः हालादीगु खः ।

करुणामय, हारति व बसुन्धराया म्येमुना
करुणामय, हारति, बसुन्धरादेवीया म्येत छथासं मुनाः ने.सं. १११२ स पिदंगु म्येचाः ‘करुणामय, हारति व बसुन्धराया म्येमुना’ खः ।
श्रीघः ज्ञानमाला भजन खलकं पिथंगु थुगु म्ये मुनाय्‌ हारति मां, नालाया श्रृष्टिकान्ता लोकेश्वर, जनबहाःया आर्यावलोकितेश्वर, बसुन्धरा देबी, च्वबहाःया आनन्दादी लोकेश्वर, पद्यपाणी लोकेश्वर बुंगद्यः व स्तुति म्ये न्हय्‌पु व निपु धूनलिसें मुक्कं गुपु म्ये दुथ्याः ।
स्वन्ति नखःया म्येमुना स्वन्ति नखःयात कयाः हालातःगु म्येमुना ने.सं.१११२ स पिदंगु म्येचाः ‘ग्वय्‌स्वांमाः’ खः । आरती स्वीटस् हाउसं पिथंगु थुगु म्येचाःया म्येत फुक्क विष्णु जल्मिं च्वयाः लसय्‌ हनादीगु खः । थुकी दुथ्याःगु गणेश पूजा, मिस्तय्‌सं
यायेमाःगु छु छु दु, धा रे धा पासापि, छि बिना मदु, राममायाचिया, थौं ला जिमि ततां, छेँय्‌ वनां छु याये पासा, छु मति तया मैंचा व यः मां जितः ब्याः याये बोलया म्येत रचना जि.सी., तीर्थकुमारी, नानि महर्जन, रोशन शाक्य, राजेन्द्र महर्जन, रोजी श्रेष्ठ, नलिना चित्रकार, सलिना श्रेष्ठ, प्रेमध्वज प्रधान, बिष्णु जल्मि, बिजयनारायण मानन्धर व सबिना श्रेष्ठपिन्सं हालादीगु खः । थुकी दुथ्याःगु म्ये ‘धा रे धा पासापिं’ स्वन्तिबलय्‌ हालीगु न्हापांगु नेवाः भैलो म्ये खः ।

गुंला बाजं मुना
गुँला जःछि थाइगु थीथी बोलया बाजं धूनत मुनाः ने.सं.१११३ स पिदंगु म्येचाः ‘गुंला बाजं मुना’ खः । स्वय्‌म्भुया ज्ञानमाला भजन खलकं निब्व थलाः पिथंगु थुगु बाजं धून मुनाय्‌ मुक्कं झिंच्यापु दुथ्याः । येँया झिंन्याखलः बाजं खलःतय्‌सं ब्वति काःगुया प्रत्यक्ष रेकर्ड मुना खः थ्व ।

चिनाखँ मुना
धूस्वां साय्‌मिया याकः चिनाखँ मुना ने.सं.१११३ स पिदंगु म्येचाः ‘धूस्वांया कबिता स्वां’ खः । अर्थ पिकाकं पिथंगु थुगु चाः नेपालभाषाया ख्यलय्‌ नांदंम्ह न्हापांम्ह उपन्यासकार च्वमि धूस्वां साय्‌मिया याकः चिनाखँ न्ह्यब्वया मुना खः ।

धाः बाजं मुना
धाःबाजंया धूनत मुनाः ने.सं.१११४ स पिदंगु म्येचाः ‘सम्यक’ खः । थुगु म्येचाः यल इतिल्हन, नागबहाःया धाः बाजा खलःपाखें पिथंगु खः । मदुम्ह गुरु जोगमान शाक्यया लुमन्तिइ पिथंगु थुगु म्येचालय्‌ जति, पलेमा, चो व एकतालया बाजं धूनत दुथ्याः ।
धिमेबाजं मुना
न्हापांगु धिमे बाजयां धून मुनाः ने.सं.१११५ स पिदंगु म्येचाः ‘धिमे धेंधेंबल्लाः कासा’ खः। २५३९ क्वःगु बुद्ध जयन्तीया लसताय्‌ ज्यापु पुचः ओमबहाः येँया ग्वसालय्‌ जूगु धिमे धेंधेंबल्लाः कासाय्‌ न्ह्यब्वःगु मध्यया छुं छुं मुना खः ।

विदेशी लसय्‌ पिदंगु
विदेशी लसय्‌ हालातःगु म्येमुना ने.सं. १११४ स पिदंगु म्येचाः ‘नेवाः विटल्स’ खः। म्हय्‌खा पिथनाया न्ह्यब्वया थुगु म्येचाः अंग्रेजी रक ब्याण्ड ‘द विटल्स’य्‌ तसकं लोकंह्वाःगु झिंनिपु म्येया लसय्‌ हालातःगु नेवाः रक एण्ड रोल म्ये मुना खः । थुकी नेवाःभासं म्ये चिनादीपिं रत्न प्रजापति, निर्मल तुलाधर व सुरेशकिरण मानन्धरपिं खःसा पवित्र कसाः, प्रभात रिमाल, निर्मल तुलाधर, बिनय स्थापित, भूषण स्थापित व राजेन श्रेष्ठपिन्सं हालादीगु खः । छगू इलय्‌ थ्व म्येचाः नेवाःभाय्‌या दकलय्‌ चूगु म्येचाः नं खः । थुकी दुथ्याःगु म्ये अरे छ हिसि दुम्ह हाकुमैंचा, लिकसं वा रे स्व, जि यःम्ह मय्‌जु, छन्त जिं ययेकाच्वने, ख्वाः स्वःसा मदु रुप,झंगः ब्वः थें मन ब्वल , मोहनि तइबी, बांलाः मय्‌जु छं दः माया याः याः, अय्‌ जि यःम्ह, जीवन धैगु स्वां खः, मनय्‌ छताः म्हुतुइ छता खः ।

म्येमाः हना
लोकंह्वाःगु थीथी म्येया कुचात माःहनाः ने.सं. १११५ स पिदंगु म्येचाः ‘नासः’ खः । थुगु म्येचाः अन्नपूर्ण क्यासेट सेन्टर असंपाखें पिथंगु खः । थुकी नेपालभाषाया अतिकं लोकंह्वाःगु थीथी भिंmच्यापुति म्येत माः हनाः हालातःगु दु । म्ये हालादीपिं भिम तुलाधर, सन्जिप प्रधान, राम श्रेष्ठ, पवित्र कसाः, प्रकाश श्रेष्ठ, एन्जिला सिंह, सुवर्ण राजभण्डारी व जोश्ना राजभण्डारी खः ।
म्ह्याय्‌ ब्याहाःया म्येमुना
म्ह्याय्‌मचा बिया छ्वयेबलय्‌या म्येत. मुनाः ने.सं. १११६ स पिदंगु म्येचाः ‘म्ह्याय्‌ लुमंकाः’ खः । यलया प्रतिभा विकास कुञ्जपाखें चेतन लहर ब्व १ या नामं पिथंगु थुगु म्येचालय्‌ झिपु म्ये दुथ्याः । म्ये च्वयादीम्ह बिष्णुरत्न शाक्य खःसा लसय्‌ हनादीम्ह न्ह्यू बज्रचार्य खः । थुकी म्ये हालादीपिं ईश्वर अमात्य, अञ्जान शाक्य, बिष्णु शाक्य, लोचन भटराइर्, श्रीजना श्रेष्ठपिं खः ।

न्हूगु लसय्‌ ज्ञानमाला
लोकंह्वाःगु ज्ञानमाला म्ये न्हू लसय्‌ हालाः ने.सं. १११६ स पिदंगु म्येचाः ‘न्हूगु ज्ञानमाला’ खः । यल बालिफःया विश्व शान्ति पुस्तकालयं लोकंह्वाःगु ज्ञानमाला च्यापु म्येयात हानं न्हूकथं लसय्‌ हनाः पिथंगु खः । म्ये च्वयादीपिं धर्मरत्न त्रिशुली, भिक्षु सुदर्शन व महाप्रज्ञा खः । लसय्‌ हनादीम्ह किरण शाक्य खःसा कबिता जोशी, संगीता शाक्य, संघरत्न शाक्य व किरण शाक्यपिन्सं म्ये हालातःगु दु ।

झ्याउरी म्येमुना
झ्याउरी म्येमुना ने.सं.१११७ स पिदंगु म्येचाः ‘२०५४ सालया झ्याउरी म्ये’ खः । रोशनकुमार राजभण्डारीया च्वसा व लसय्‌ पिथना दीगु थुगु म्येचालय्‌ वय्‌कःलिसें रविचन्द्र प्रजापति, रीता सुवाल व पुष्प राजभण्डारीपिन्सं म्ये हालादीगु खः । वि.सं. २०४५ सं झ्याउरी म्येमुना म्येचाः नं पिदंगु दु । झ्याउरी म्ये पिथनेगुली ख्वप देय्‌ न्ह्यःने लाः, ख्वपं स्वचाः पिदंगु खनेदु ।

उपदेश प्रवचन मुना
बौद्ध धर्म सम्बन्धी उपदेश प्रवचन मुनाः ने.सं.१११७ स पिदंगु म्येचाः ‘बौद्ध धर्म निर्वाण मार्ग’ खः । आनन्द विहार क्याम्पस, शाक्यसिंह विहार यलं डा. भिक्षु सुनन्दया बौद्ध धर्म सम्बन्धी उपदेश प्रवचनत मुनाः खुब्वतक पिदंगु खः । थुकी प्रवचन नेवाःभाय्‌लिसें खसभासं नं दुथ्याः ।
नासंगीतिया तुतः मुना
नामससंगीति तुतःत मुनाः ने.सं.१११८ स पिदंगु म्येचाः ‘आर्य नामसंगीति तुतः पुचः’ खः । येँ मखं बहाःया मणिरत्न बज्राचार्यपाखें पिथंगु थुगु मुनाय्‌ तःम्ह हे म्येहालामिपिन्सं हालादीगु झिपु तुतः दुथ्याः ।
थुकी महायान सुत्र, नाम संगीति, नजातो, लोकपाल, कापोतल, मध्येगत, भुवनंत्रय, स्निग्धनील, अरुण वर्ण व षटपारमिता दुथ्याः ।

ख्यालः मुना
एफ.एम.य्‌ न्ह्यब्वयेज्या जूगु ख्यालः मुनाः ने.सं. १११८ स पिदंगु म्येचाः ‘ख्यालः मुना’ खः । थुगु म्येचाः गुड नाईट एफ.एम.या नेपालभाषा ज्याझ्वः पुचलं पिथंगु खः । थुकी सुरजबीर बज्राचार्य व सुरज ब्यञ्जनकारया सिपाहीया सरकार, हृदयप्रसाद मिश्रया तुकुचिया दुगुचा, सुरेश किरणया मिष्टर न्हाय्‌पंख्वाँय्‌ व हेल्लो हेल्लो, शरद कसाःया थौंया बाखं, तारा प्रधानया शुटिङ्ग दुथ्याः ।

पञ्चदान गाथा मुना
पञ्चदानया गाथा मुनाः ने.सं. १११८ स पिदंगु म्येचाः ‘पञ्चदान गाथा’ खः । थुगु थीथी गाथा मुनाया पिकाक श्रीघः ज्ञानमाला भजन खलः खः ।

मुक्कं नेवाः आखः छ्यःगु म्येचाः
देवनागरी लिपि मछ्यःसें रञ्जना व प्रचलित लिपि छ्यलाः ने.सं. १११९ स पिदंगु म्येचाः ‘जिमिगु पलाः’ खः । सुलिन्द्र शाक्य व बिरेन्द्रमान शाक्यं पिथना दीगु थुगु म्येचालय्‌ दकलय्‌ न्हापां देवनागरी लिपि मछ्यःसें मुक्कं प्रचलित व रञ्जना लिपिलिसें अंग्रेजी ल्याटिन लिपि जक छ्यःगु खः। थुकी च्यापु म्ये सुलिन्द्र शाक्य व बिरेन्द्रमान शाक्यया सलय्‌ दु । म्ये च्वमिपिं नबिन बज्राचार्य, नीलः शाक्य, सुलिन्द्र शाक्य, बिनोद शाक्य, कंचनकुमार महर्जन, रुमन जोशी व बि.के. करण खःसा लसय्‌ हनादीपिं सुलिन्द्र शाक्य, दिलिप संगम, भूपेन्द्र बज्राचार्य, नीलः शाक्य व बुद्ध साय्‌मि खः ।
भारतीय म्येहालामिया सः दुथ्याःगु
डिस्क चाः धुंकाः भारतीय संकिपा ख्यःया न्याम्ह सर्जकपिनिगु सः दुथ्याःगु मुना ने.सं. १११९ स पिदंगु म्येचाः ‘छंगु किपा’ खः । थुकी नेपाःया संजीप प्रधान, सरिश्मा अमात्य, गोबिन्द ह्यूमतलिसें भारतीय संकिपा ख्यःया नांजाःपिं म्येहालामिपिं अभिजित, अनुराधा पोड्वाल, जस्बिन्दर नरुला, महमद अजिज व बिनोद राठौरपिनि सः दुथ्याः । म्येचाःया च्यापु म्येया च्वमि रमेशमान शाक्य खःसा लसय्‌ हनादीम्ह गोबिन्द ह्यूमत खः ।

ख्वप भासं म्ये दुथ्याःगु
ख्वपभासं म्ये दुथ्याकाः ने.सं.११२० स पिदंगु म्येचाः ‘हुँका दः’ खः । खयेत ला थ्वसिबें न्ह्यः २०४५ सालपाखें मुक्कं ख्वपभासं झ्याउरी म्ये मुना पिदंगु खः ।

नेपाल संबत् प्रवर्तकया म्ये
नेपाल संब्तया प्रवर्तक शंखधर साख्वाःजुयात कयाः हालातःगु म्ये दुथ्याःगु मुना ने.सं. ११२० स पिदंगु म्येचाः ‘जिमिगु सः’ खः । तुयू पुंया द्यछाकथं नेवाः एफ.एम. पुचलं पिथंगु थुगु म्ये मुनाय्‌ नेपाल सम्वत्या पर्वतक शंखधर साख्वाःयात कयाः तुयू पुं च्वयादीगु म्ये ‘खिउँगु थासं लूम्ह तारा, युग युगया महापुरुष, थ्व हे खः झीम्ह शंखधर साख्वाः’ भिंmन्हय्‌म्हसिनं हालादीगु म्ये खः । थ्व लिसें मुक्कं च्यापु म्ये दुथ्याः । थुकी नलिना चित्रकार, बबिन प्रधान, संजीप प्रधान, दिलिप संगम, प्रवेशमान शाक्य, स्वयम्भुराज शाक्य, सुमन कपालि, दबल शाक्य, संजय खड्गी व राजु शाक्यपिन्सं म्ये हालादीगु खःसा बुद्ध साय्‌मिं न्यापु, बिरेन्द्रकुमार शाक्यं निपु व दिलिप संगमं छपु लसय्‌ हनादीगु खः ।

योगाभ्यास
न्ह्यः वयेकेत यायेगु योग अभ्यासया मुना ने.सं.११२० स पिदंगु म्येचाः ‘योगनिन्द्रा’ खः । शक्तियोगोपचार केन्द्र, छाउनी, चागःपाखें पिथंगु थुगु चालय्‌ डा. समा शाही (अलाख शक्ति) पाखें दुनंनिसें आराम कायेगु योगाभ्यास न्ह्यब्वया दीगु खः ।
याकःच्वमि, लय्‌ व सःया मुना याकः च्वसा, लसय्‌ व सलय्‌ दुगु न्हापांगु मुना ने.सं.११२१ स पिदंगु म्येचाः ‘स्वय्‌नगु’ खः । थुगु म्येचालय्‌ नातिबज्र बज्राचार्यया म्ये सुरेशमान श्रेष्ठं लसय्‌ हनाः जुजुकाजि रंजितं हालादीगु खः । थुकी मुक्कं च्यापु म्ये दुथ्याः । म्येया छ्यं थुकथं दु— खः छझाः जक, गथेभनं छन्त, स्व रे स्व छकः, थ्व मिखा दयाः नं, दुने दुने दुहां वना स्व, मनया खँ मनय्‌ मच्वं, वने च्वने धैगु नं, जल्ल थिनाच्वन ।

रेडियो पत्रिका मुना
रेडियो पत्रिका ज्याझ्वःया न्ह्यब्वया मुनाः ने.सं. ११२१ स पिदंगु म्येचाः ‘वन्दना’ खः । यल पूर्णचण्डीया बुद्धिष्ट कम्युनिकेशन सेन्टरं पिथंगु थुगु चाः बुद्ध धर्मया थीथी खँत मुनाः रेडियो पत्रिकाकथं पिथंगु खः ।

नित्य भजन मुना
मिसा सलय्‌ नित्य पुजाबलय्‌ हालीगु भजन मुना ने.सं.११२० स पिदंगु म्येचाः ‘सुमरण या भगवान’ खः । ईन्द्र जवाहर सहयोग गुथिं पिथंगु थुगु मुनाय्‌ सुथय्‌ भक्तिनीपिन्सं हालीगु नीछपु भजन मुनातःगु दु । थुकी कमला श्रेष्ठ, संगीता शाक्य, नलिना चित्रकार, सरिश्मा अमात्य, श्रीजना श्रेष्ठ, सानुमैंया ताम्राकार, दिसु मानन्धर, सबिता मालाकार, रिता महर्जन, रोशनी श्रेष्ठ व योक्षा श्रेष्ठया सः दुथ्याः ।

मचा कासा म्ये
म्हितेबलय्‌ हालीगु थीथी कासा म्ये हनाः हालातःगु म्ये दुथ्याःगु ने.सं. ११२० स पिदंगु म्येचाः ‘मचामय्‌लिं’ खः । माया मानन्धरं पिथना दीगु थुगु मुनाय्‌ राजभाइ जकःमिया गुपु म्ये दुथ्याः । लसय्‌ हनादीपिं रामकृष्ण दुवाः, राजभाइ जकःमि, अनिल तुलाधर, गोबिन्द ह्यूमत, रामकृष्ण खड्गी, हरिशरण साय्‌मि, अजयक्रान्ति शाक्य व न्ह्यू बज्राचार्य खः । म्ये हालादीपिं जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया ब्वँनापिंलिसें विश्व नेपाली, सदीश शाही, दिलीप महर्जन, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, सृजना श्रेष्ठ, रामकृष्ण खड्गी, श्रीनिता तुलाधर, संस्कृति श्रेष्ठ, प्रमिला मानन्धर व शर्मिला महर्जनपिं खः ।

नेवाःरक एन रोल म्ये मुना
रक पहलं हालातःगु म्ये मुनाः ने.सं.११२१ स पिदंगु म्येचाः ‘नेवाः रक एन रोल’ खः । पवित्र कसाःपाखें न्ह्यब्वःगु थुगु म्येचाः निब्व थलाः नीपु म्ये मुनाः पिथंगु खः । थुगु पहःया न्हूगु पुलांगु म्ये मुनातःगु थुगु
चालय्‌ प्रेमध्वज प्रधान, संजीप प्रधान, पवित्र कसाः, सुलिन्द्र शाक्य, अमर बज्राचार्य, अनिल हाडा, राजु प्रधान, प्रभात कसाः, भिम तुलाधर, बिजेन श्रेठ, न्ह्यू बज्राचार्य, पबित्रमान शाक्य, प्रवेशमान शाक्य,बिजयमान सिं तुलाधर, सतिश महर्जनलिसें नेवाः बिटल्स व मचा पुचःया म्येत दुथ्याः । थुकी प्रेमध्वज प्रधानया न्हापांगु रक एन रोल म्ये ‘बालाबालाचिंगु मिखा उहु, व मिखा ला मूसःगु अय्‌लाः’ पुलांगु व न्हूगु निपुं दुथ्याका तःगु दु ।

मांया म्ये मुना
मांयात लुमंकाः हालातःगु म्येत मुनाः ने.सं.११२२ स पिदंगु म्येचाः ‘मांया माया’ खः । म्युजिक नेपालं पिथंगु थुगु म्येचाःया मुक्कं म्ये च्वयादीम्ह हरि श्रेष्ठ खःसा लसय्‌ हनादीपिं कृष्णमान डंगोल व कमल परियार खः । थुकी म्ये हालादीपिं रचना जि.सी., लोचन भट्टराई, रमना श्रेष्ठ, मथुरा प्रधान, संजय खड्गी, शशिकला कटुवाल, अञ्जु पन्त व सानुमैंया ताम्राकार खः ।

निचाः म्येचाःया मुना म्ये
संकिपा ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’ व ‘लूजः’ निचाः म्येचाःया म्येत दुथ्याकाः ने.सं.११२२ स पिदंगु म्येचाः ‘बच्छि बच्छि’ खः । ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’ नेपालभाषाया भिडियो संकिपा खःसा ‘लूजः’ दबुली हालातःगु लोकंह्वाःगु म्ये मुना खः । फुक्क म्ये लसय्‌ हनादीम्ह गोबिन्द ह्यूमत खःसा च्वयादीपिं गोबिन्द ह्यूमत, बद्री बेदना, बिजयमान मानन्धर खः । हालादीपिं बि.आर.संगम, संगीता शाक्य, शान्ता शाक्य, बिजयमान सिं तुलाधर, राजकुमार, सरिता, गोबिन्द ह्यूमतपिं खः ।

दोहोरी म्येमुना
ताहाः दोहोरी म्येया मुना ने.सं.११२३ स पिदंगु म्येचाः ‘जिन्दगी ब्यूम्ह द्यः’ खः । सक्वयाम्ह संगीतकार विष्णु सक्वं थःगु संगीतय्‌ पिथना दीगु थुगु म्येचालय्‌ मुक्कं निपु दोहोरी ताहाःम्ये दुथ्याः ।
छपु म्ये थ्व जोबन छंगु लागिं खः वय्‌कलं च्वयादीगु खःसा मेगु म्ये जिन्दगी ब्यूम्ह द्यः जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु खः । थुपिं म्ये हालादीपिं खः– मदनकृष्ण श्रेष्ठ, ज्ञानु राणा, पवित्र कसाः, श्रीकृष्ण श्रेष्ठ, श्रृजना श्रेष्ठ, रोशना तुलाधर, शान्ति नेपाली व शोभा ज्यापुनीपिं खः ।
थुगु म्येचालय्‌ दुथ्याःगु म्येत ः

गन गन वनाः लुइका हे त्वःता जिं,
छ्वैहल द्यवं छन्त ला जिगु लागिं,
जिन्दगी ब्यूम्ह द्यः का रे छन्त ल्वःम्ह व हे धयाब्यु

जिगु छेँ ला नेपाःदेय्‌ सक्व देय्‌या दथुइ लाः,
छंगु जि ला रतन छंगु मनय्‌ जि तन
थ्व जोबन छंगु लागिं खः

हिन्दी संकिपा म्येया लसय्‌
पुलां हिन्दी संकिपाया लोकंह्वाःगु म्येया लसय्‌ मुनाः ने.सं.११२४ स पिदंगु म्येचाः ‘नेवाः बलिउड’ खः । बांबांलाःगु पुलां हिन्दी संकिपाया म्येया लसय्‌ हालातःगु थुगु म्ये तसकं लोकंह्वाः । थुकी दुथ्याःगु दिल अपना और प्रीत पराया, मेरे सनमया लसय्‌ स्वपु म्ये दुर्गालाल श्रेष्ठं, सोलहवाँ साल, संगमया लसय्‌ लाभरत्न तुलाधरं, हरे राम हरे कृष्ण, आराधनाया निपु म्ये निर्मल तुलाधरं, यारानाया छपू म्ये सुरेश किरणं, चाइना टाउनया छपु म्ये मध्यान्ह रत्न कसालं, बीस साल बादया छपु म्ये विराज राजोपाध्यायं, प्रेम नगरया छपु म्ये रमेशकाजी स्थापितं च्वयादीगु खः । थुगु म्येचाः आनन्द तुलाधर, सुनिलरत्न तुलाधर, भूषणहरि श्रेष्ठ व अनिलरत्न तुलाधरपिन्सं पिथनादीगु खः ।

दापा म्ये
दापाया म्ये मुनाः ने.सं.११२४ स पिदंगु म्येचाः ‘थँहितिया थान दापा म्ये’ खः । थुगु म्येचाः केन्द्रीय मानन्धर संघया लुँबुन्हिया लसताय्‌ थँहिति मानन्धर गुथिं पिथंगु खः । थुकी थीथी खुपु रागय्‌ दापा म्ये दुथ्याः ।

भाषा स्यनेकने
विदेशी भाय्‌ स्यनेकनेया खँ मुनाः ने.सं.११२४ स पिदंगु म्येचाः ‘नेपालभाषा जापानी भाषा खँल्हाबल्हा टेप’ खः । थुगु भाय्‌ स्यने चाः जापानी नागरिक योशितेरु तेरानिशिं च्वयादीगु सपूmया लिधंसा कयाः यलया पासा ओबि पुचलं पिथंगु खः । थुकी उद्घोषणय्‌ जुन्को नाइतो व उदयरत्न बज्राचार्य अले विषयबस्तुइ सः बियादीपिं सुलिन्द्र शाक्य व साकिको बज्राचार्यपिं खः ।

न्हापांम्ह मिसा लय्‌चिनामि
पिदंगु म्येचाःया कथं लसय्‌ हनादीम्ह न्हापांम्ह मिसा उत्तरा मानन्धरया म्ये दुथ्याःगु म्येचाः ने.सं. ११०५ स पिदंगु ‘मांभाय्‌ म्ये पुचः’ खः । कृष्ण नेवालं पिथना दीगु थुगु म्येचालय्‌ मुक्कं झिपु म्ये दुथ्याः । थुगु म्येचालय्‌ उत्तरा मानन्धरलिसें म्ये हालादीपिं खः– जुजुकाजि रंजित, स्वर्ग नेवाः, राजन क्षेत्री, सपना परियार (सपनाश्री), दीप तुलाधर, दिलिप संगम, नबिनकाजि रंजित, बिष्णु महर्जन । उकी मध्यय्‌ निपु म्येय्‌ उत्तरा मानन्धरं लसय्‌ हनादीगु खः । थुकी न्हापांम्ह मिसा लय्‌चिनामि उत्तरा मानन्धरं लसय्‌ हनादीगु म्ये खः–
गन जुइ छ अय्‌ जि यःम्ह, म्हगसय्‌ वयाः क्यनीम्ह…….. च्वमि– लाभरत्न तुलाधर
न दिन दु जिगु न मतिना जिगु, न थ्व संसारय्‌ जितः म्वायेत लँपु दु …..च्वमि ः गौतम साय्‌मि
याकःमिसा सः, लय्‌ व च्वसाय्‌ म्ये
थःम्हं हे च्वयाः लसय्‌ हनाः म्ये हालादीम्ह बिना मानन्धरया म्ये दुथ्याःगु म्येचाः ने.सं. १११७ स पिदंगु म्येचाः ‘किपाः’ खः । थुकी झिपु म्ये दुथ्याका तःगु दु ।

दोलखा भाय्‌या म्ये
मुक्कं दोलखाया नेवाःभासं हालातःगु म्ये मुनाः ने.सं. ११२९ पाखे पिदंगु सिडीचाः ‘स्याउ दाइ’ खः । द्वाल्खा नेपालभाषा खलकं पिथंगु थुगु सिडीचालय्‌ मुक्कं भिंmछपु म्ये व छपु म्येया धून दुथ्याः । म्ये च्वयादीपिं त्रिलोचन बिहिन, बलराम श्रेष्ठ, जयराम श्रेष्ठ, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, सुरेशचन्द्र प्रधान, दिपक स्वप्निल व आर.के. निर्मल खः ।
अथेहे म्ये हालादीपिं मदनकृष्ण श्रेष्ठ, स्वरुपराज आचार्य, बिनु मानन्धर, दिपक स्वप्निल श्रेष्ठ, रत्नशोभा महर्जन, रोमियो प्रधान, आभा आचार्य, सरस्वती मानन्धर, प्रयत्न श्रेष्ठ, रोशन चाकुबजि व नलिना चित्रकार खः । लसय्‌ हनादीपिं दिपक स्वप्निल श्रेष्ठ, त्रिलोचन बिहिन, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, बलराम श्रेष्ठ, जयराम श्रेष्ठ, रोशन चाकुबजि, सुरेशचन्द्र प्रधान व अनिल तुलाधर खः ।
थुकी दुथ्याःगु म्येत थुकथं दु–
– थिपुल माँय ख्वाल स्वै दरसा जिउ
– भीमसीन देउय मन्दिरकु छन्त पियानच्वैनि
–राइतीय लोखु हायेनियाना करवा कु (स्वःलिसें स्वयेमगाः लसय्‌)
– द्वाल्खा उइहङ द्वाल्खामि पुङ काठमाण्डु पुर
– द्वाल्खाय भीमेश्वर स्याउ दाइ सुलिन सुलिन एरगि छन्त नापलाय रे हानन्
– थिपुल माँय ख्वाल स्वै दरसा जिउ
– गुल्प गुल्प याना छि भीमसनि देउय मन्दिरकु
– त्वाङ सोन होर ह छिन् हजि खारमा
– कालिन्चोकय चिमाल स्वना मजान ह्वयेन च्वना
– लोखु साकु बज बिये खँ बालकु नानिय–¥यापम्ये)
– गुनानु मसिउ पीर हाथियन
– जन मनपरइजु

मिखां मखंपिं सर्जक
यलयाम्ह उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठ छापाय्‌ दुकथं न्हापांम्ह मिखां मखंम्ह सर्जक खः । थ्वय्‌कलं संसारया न्ह्यागु बाजं नं थीकथं हे थायेफु धाइ ।
रेडियो नेपालय्‌ न्हिथं ज्याझ्वः न्ह्याके न्ह्यः थ्वयेकीगु बिहांचुलि धून थ्वय्‌कःया श्रृजना खः । थ्वय्‌कलं भिंmनिदँति दुबलय्‌ हे भारतय्‌ वनाः डिस्क रेकर्डय्‌ म्ये भरे याःगु खः । अनंलि सरोदवादक मोहनसुन्दर श्रेष्ठ सरोद वादनय्‌ नांदंंम्ह खः । अथे हे थन नरेन्द्र बाताजु नं लुमंके बहःजू । म्येहालामिपिं इश्वर अमात्य, अनिता महर्जन व राजभाइ डंगोलया याकः म्ये मुनाः म्येचाःत पिदंगु दुसा चिरिमाया महर्जन नं बुलुहुं संगीत ख्यलय्‌ झाःगु दु ।

भाय्‌हिला रुवाइ मुना
नेवाःभासं भाय्‌हिलाः रुवाइ मुना पिदंगु सिडी म्येचाः ‘सुलिं’ खः । थुगु सिडीचाः ने.सं. ११२१ पाखे श्रीमञ्जरी व निश्छलतां पिथना दीगु खः । भारतीय कवि हरिवंश राय बच्चनया अतिकं लोकंह्वाःगु रुवाई मुना सपूm ‘मधुशाला’यात जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं नेवाःभासं भाय्‌हिलाः सपूm ‘सुलिं’ पिथना दीगु खः । उगु हे सफुती दुथ्याःगु रूवाइ मुनापाखें मुक्कं च्यापु म्येया मुना खः सुलिं । थुकी लसय्‌ हनादीम्ह संगीत प्रविण नरराज ढकाल खःसा लय्‌चिता (संगीत संयोजन) यानादीम्ह मदन परियार खः । रुवाई हालादीपिं खः नरराज ढकाल व प्रविणकुमार ताम्राकार । थुगु म्येचालय्‌ दुथ्याःगु रुवाईत
– त्वने प्याःचाया छेँय्‌ नं प्याहां वै सुलिमय्‌ थ्यंकाः त्वनेत मनू……सः नरराज ढकाल
– उलि हे जक बस त्वने दै अय्‌लाः ……सः नरराज ढकाल
– त्वँ हे मत्वँसें सुनां सुलिंया नामय्‌ हाकनं……सः नरराज ढकाल
– गुलि मतिना याये गुलि……सः नरराज ढकाल
– ल्हाः छ्वःसा गुगु न्ह्याये मदु तापाः व हे सलिं का यःगु जितः…..सः प्रविण ताम्राकार
– धुच्चापतिकं अय्‌लाः अय्‌लाः मूसः अय्‌लाः तैजक हुँ…..सः प्रविण ताम्राकार
– ल्हाती लायेन्ह्यः क्यनी सलिंचां मछाः मछाः थें पहः कयाः…..सः प्रविण ताम्राकार
– अन्तिम वस्तु तुलसी हः मखु जिगु म्हुतुसि बस् लायेब्यु सलिं…..सः प्रविण ताम्राकार

शंख, न्यकू, ह्वं (ध्वाति), बाँसुरि, फिलफिलचा, बय्, प्वंगा/पँय्‌ताः, काहाः, मुहालि आदि ।

नेपाल सम्वत् ७८४ दँय्‌ यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लं न्हापांगु खुसिइ गंप्याखं हुइकुगु जुल । गंप्याखंया पूर्णरुप गण प्याखं खः । थुगु प्याखंयात भैरव अष्टमातृका प्याखं नं धयातःगु दु । थ्व प्याखं मोहनिया कौलाथ्वः पारु निसें कौलाथ्वं नःमि, गुन्हुतक मूचुकय्‌ हुइकीगु प्याखं खः । लिपा सप्तमि, चालं, निन्हु न्हिनय्‌ अले खस्थि व सप्तमि, अस्तमि, नःमि प्यन्हु बहनी लाय्‌कून्ह्यःने काति दबुली हुइकी । प्याखं स्थापनाकालय्‌ यलया बुबहाः त्वालं पाः कयाः प्याखं पिकाःगु खः ।
अनंलि स्वंगू त्वाः, बुबाहाः, उकुबहाः व नःबही यानाः दँय्‌ छकः पालंपाःकथं न्ह्यब्वइगु प्याखं जुल । थुगु प्याखंया निंतिं थीथी द्यःगण कथंया कवः व गुथि नीस्वना तःगु खनेदु । तात्कालिन इलय्‌ तान्त्रिक गुरु कुलापाद बज्राचार्यं छगू लिला रचना यानाः सकल त्वाःया नायःतय्‌त न्यंकल । छगू इलय्‌ श्री बन्धुदत्त बज्राचार्य गुरुं मसानय्‌ योगचर्या यानाः चान्हय्‌ भैरवचक्रया च्याम्ह मातृकापिं साधना क्रिया पिकयाः पुजादि यायेधुंकाः सिद्धि लाःगु लिला छगू नं स्वानाः सकसित क्यन । थुगु गंप्याखं पिकायेगुया प्रभावं देशोपद्रव, भूत, प्रेत, पिशाच, पूटन, कटपूटन, अगति आदिया भय दै मखु । अनंलि अष्ट महाभयपाखें नं राज्य संरक्षण जुइ धैगु विश्वासकथं थुगु प्याखं न्ह्यब्वःगु जुल ।
अष्टमहाभय धकाः च्यागू भय थुकथं न्हयब्वयातःगु दु– क) राजभय ख) खुँभय ग) लःभय घ) मिया भय ङ) वायुया भय च) शत्रुया भय छ) मलःया भय व ज) भुखाय्या भय आदि खः । न्हापा थ्व गंप्याखं पाः ल्हायेगु व पाः कायेगु बुंगद्यःया न्हवं पुन्हिकुन्हु याइ । थुबलय्‌ बुंगद्यःयात न्हवं यायेधुंकाः तःबहालय्‌ सिजःया निगः ग्वंपचाय्‌ पंचामृत तयाः लगंख्यःया मांसिमाय्‌ हैगु खः । गंप्याखंया पाः कायेत पंचताल व प्वंगा पुयाः कायेगु याइ । लिपा पाः कायेगु चलन तनावन । मुक्कं झिंस्वम्हः द्यःगण दुगु प्याखनय्‌ शाक्य व बज्राचार्य जातयापिं जक सहभागि जुइदैगु परम्परा दु । थौंकन्हय्‌ थुगु प्याखं यलया नःबही त्वालं जक न्ह्यब्वया च्वंगु दु ।
द्यःपिं व सहायक पात्र
ईन्द्रायणी
कुमकुम वर्णकथं मुख मण्डल ज्यानातःगु ख्वाःपाःया कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दइ । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःदुगु स्वां छुनातइ । बँय्‌ लुइक कुमकुम वर्णया जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, कुमकुम वर्णया हे बागः लँच्व दुगु भोटो व तुयूगु जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्‌पनय्‌ तिसा, ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्ह्यानातःगु दइ । प्याखनय्‌ ईन्द्रायणी झिगूगु पङ्तिइ च्वनाः प्याखं ल्हुइगु याइ ।
कुमार

रक्तवर्ण ह्याउँगु मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ ह्वः दइ । कुमारया ख्वाःपातय्‌ ग्वाय्‌ नं तयातःगु दु । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाः दुगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक ह्याउँगु जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्ता दुगु जामा, ह्याउँगु हे बागः लँच्व दुगु भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्‌पनय्‌ तिसा, ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । ज्वँसाकथं खड्ग ज्वनाः प्याखनय्‌ प्यंगूगु पङ्तिइ च्वनाः कुमार प्याखं हुलेगु याइ ।

कौमारी

रक्तवर्णया ह्याउँगु मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाः दुगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक ह्याउँगु जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, ह्याउँगु हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्‌पनय्‌ तिसा, ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय्‌ न्हय्‌गूगु पङ्तिइ च्वनाः कौमारी प्याखं हुलेगु याइ ।

गणेश

स्वेत वर्णकथं तुयूगु ख्वापाःतय्‌ चाःतुलावंगु स्वँ, म्हुतु व मिखाफुसिइ ह्याउँगु रंग दु । म्हुतुं तुयूगु निपु दन्त पिहां वयाच्वंगु दु । ख्वाःपाःया कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक तुयूगु जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, तुयूगु हे बागः लँच्वया भोटो, व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्याना तइ । सिंगारया ज्वलंकथं ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय्‌ स्वंगूगु पङ्तिइ च्वनाः गणेश प्याखं हुलेगु याइ ।

चामुन्दा

रक्तवर्णया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाःया कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । ख्वाःपाःया मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक ह्याउँगु तासया जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण निबाला बुत्ता दुगु जामा, ह्याउँगु हे तासया बागः लँच्व दुगु भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्‌पनय्‌ तिसmा ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । थुम्ह देवीया ज्वँसा खड्ग खः । प्याखनय्‌ चामुन्दा झिंछगूगु पङ्तिइ च्वनाः प्याखं ल्हुइगु याइ ।

कुमकुम वर्णया मुख मण्डल ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दइ । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक कुमकुम वर्णया जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, कुमकुम वर्णया हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्‌पनय्‌ तिसा, ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्ह्यानातःगु दइ । प्याखनय्‌ न्यागूगु पङ्तिइ च्वनाः ब्रम्हायणी प्याखं हुलेगु याइ ।

रक्तवर्ण फाँया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । त्वाः न्ह्याःवंगु ख्वाःपाः, मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक ह्याउँगु तासया जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण बुत्ता दुगु जामा, ह्याउँगु हे तासया बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्‌पनय्‌ तिसा, ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय्‌ गुंगूगु पङ्तिइ च्वनाः बाराही प्याखं ल्हुइगुु याइ ।

बैष्णवी

हरितवर्णया वाउँगु मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक वाउँगुु जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, वाउँगुु हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्याना तइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्‌पनय्‌ तिसा, ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्ह्यानातःगु दइ । प्याखनय्‌ च्यागूगु पङ्तिइ च्वनाः बैष्णवी प्याखं ल्हुइगु याइ ।

ब्याङ्गीणी

पीत वर्णया सिंहया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः, कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । तुयूगु च्वाम्वःया सँ, बँय्‌ लुइक पीत वर्णया जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्ता दुगु जामा, पीत वर्णया हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलं तिसाकथं ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय्‌ द्वारपालकथं झिंस्वंगूगु अर्थात अन्तिम पङ्तिइ च्वनाः प्याखं हुइगु याइ ।

भैरव

नील वर्णया भैरवया ख्वाःपाःतय्‌ वँचुगु भूमि मिखाफुसि व म्हुतु जःखः ह्याउँगु रंग दइ । न्हाय्‌पनय्‌ तिसा, म्हुतुइ धँवा व कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दुगु ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः तयातःगु दइ । हाकुगु च्वाम्वःया सँ, बँय्‌ लुइक वँचुगु जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्तादुगु जामा नापं वँचुगु हे बागः लँच्वया भोटो अले तुयूगु जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ ।
सिंगारया ज्वलं तिसाकथं ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय्‌ मूप्याखंम्वःकथं निगूगु पङ्तिइ च्वनाः भैरवप्याखं हुइगु याइ ।
महालक्ष्मी

कुमकुम पीत वर्णया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक कुमकुम पीत वर्णया जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्ता दुगु जामा, कुमकुम पीत वर्णयागु हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्‌पनय्‌ तिसा, ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । थुम्ह देवीया ज्वँसा खड्ग खः । प्याखनय्‌ महालक्ष्मी झिंनिगूगु पङ्तिइ च्वनाः प्याखं ल्हुइगु याइ ।

माहेश्वरी

श्वेत वर्णया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । थथे ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय्‌ लुइक तुयूगु जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्तादुगु जामा, तुयूगु हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय्‌ खुगूगु पङ्तिइ च्वनाः माहेश्वरी प्याखं
हुइगु याइ ।

सिंङ्गीणी

श्वेत वर्णकथं तुयूम्ह सिंहया मुख मण्डलं ज्यानातःगु ख्वाःपाः, कपालय्‌ छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । थथे ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । तुयूगु च्वाम्वःया सँ, बँय्‌ लुइक तुयूगु जामाय्‌ किनारा व जँँय्‌ प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला स्वाना तःगु जामा, तुयूगु हे बागः लँच्व दुगु भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलं तिसाकथं ल्हातय्‌ प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः नापं तायः व कन्थि अले ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय्‌ सिंङ्गीणी द्वारपालकथं अग्रपङ्तिइ च्वनाः प्याखं हुइगु याइ ।
सहायक पात्र
गुणदत्त बज्रायार्य
तुयूगु जामा, तुयूगु भोटो, हाकुगु तकःतपुलि, मनूया ख्वाःपाः पुयाः प्याखनय्‌ गुरु बन्धुदत्त बज्रायार्यया किजा गुणदत्त बज्राचार्य पुजा विधिया सहायक गुरु ।

द्यःला
अष्टमातृका प्याखं अर्थात गंप्याखंयात सरकारी पुजाया लिसें श्रद्धालु भक्तजनपिंपाखें इलय्‌ ब्यलय्‌ पुजा बीगु प्रचलन दु । थ्व इलय्‌ स्वकुमिया हुल ब्यवस्था व मनोरञ्जनया निंतिं ख्वाःपाः पुयाः छगः सुरुवाः थकयाः निम्ह द्यःलात पिहां वयेगु नं याइ । नापं बेलखः हुइकीबलय्‌् नं थुपिं पिहां वयेगु याइ ।

फट्सिंह
तुयूगु जामा, तुयूगु भोटो, हाकुगु तकःतपुलि, मनूया ख्वाःपाः पुयाः गुरु बन्धुदत्त बज्राचार्यया बँु ज्यानाच्वंम्ह भावभक्ति दुम्ह किसान (दंगल) पुजाज्वलं कुबियाः ग्वहालि याइम्ह भलिं ।

बन्धुदत्त बज्राचार्य
तुयूगु जामा, तुयूगु भोटो, हाकुगु तकःतपुलि, मनूया ख्वाःपाः पुयाः प्याखनय्‌ पुजाविधिया भूमिका नापं राज्यया सुचं व सन्देश नं ब्यूवइम्ह गुरु ।

सुचिंरिता
पतसी, मिसाया ख्वाःपाः पुयाः पुजाय्‌ ग्वहालिमि गुरु बन्धुदत्त बज्राचार्यया कलाः गुरुमां सुचिंरिता ।

गंप्याखंनय्‌ द्यः काःवनेगु स्थान व विधि
द्यःगणतय्‌सं गुरुपाखें प्याखं हुलेगु विधि द्यः जुइधुंकाः पालना यायेमाःगु नीति नियमया बारे सकतां स्यनेकने यायेधुंकाः झिंस्वम्ह द्यःगणतय्‌सं थःथःगु द्यः जुयाः पुयेगु ख्वाःपाः, तिसा, वसः सकतां चूलाकेगु नापं द्यः काःवनेगु याइ । द्यः काःवनेगु द्यःतय्‌गु नांधलः व थाय्‌बाय्‌ थुकथं दु–
– सिंङ्गीणी : सिकबहिल, शंखमूल, यल ।
– भैरव : हिरण्यवर्ण महाविहारया भेलुखा, यल ।
– गणेश : हासापोता, सानेपा, यल ।
– कुमार : कुसुन्ति, न्यखु, यल ।
– ब्रम्हायणी : बागदोल, न्यखु, यल ।
– माहेश्वरी : मलः पुखू, यल ।
– कौमारी : बाल कौमारी, क्वाछेँ ।
– बैष्णवी : यपाः, न्यखु ।
– बाराही : धन्तल, चाकुपात, यल ।
– ईन्द्रायणी : सानेपा, यल ।
– चामुण्डा : सिकबहिल, शंखमूल, यल ।
– महालक्ष्मी : महालक्ष्मी, लगंख्यः, यल ।
– ब्याङ्गीणी : सिकबहिल, शंखमूल, यल ।

द्यःगणत थःथःगु द्यः पीथय्‌ नीसी यानाः, लुसि ध्यनाः, कलः तयाः, पुजाज्वलं दयेकाः, किसली तयाः द्यः पुजा यायेगु याइ । लिपा द्यःयात छाःगु किसलिखय्‌ गुरुजुं तान्त्रिक विधिं द्यः न्ह्यलुकेगु याइ । अले द्यःगणतय्‌सं किसलीरुपि द्यःयात थःथःगु मुखः (ख्वापाः)या दुनेया शीरपाखे सालुगु कापतय्‌ प्वःचिनाः चिनातयेगु याइ । थुकियात द्यःप्वः धायेगु नं चलन दु । थुगु तान्त्रिक विधिकथं द्यःगणतयेके द्यःच्वं वइगु खः ।

बाजाज्वलं (पंचताल)

गंप्याखंया सकतां प्याखं ल्हुइगु विधि धैगु चर्या म्ये व पञ्चताल खः । खिं, खिंनापं स्वनातःगु कृता, प्वंगा, ताःयात पञ्चताल धकाः धयातःगु दु । थ्व हे पञ्चताल बाजाया बोल व चर्या म्येया तालं नासःद्यःया आह्वान यानाः गंप्याखंया आरम्भ यायेगु याइगु खः । नापं द्यःगण तय्‌सं ख्वाःपाः पुइगु, ख्वाःपाः लिकायेगु निसें थीथी प्याखं हुलेगु व प्याखं क्वचायेकेगु तकया सकतां थ्व हे पञ्चतालकथं यायेगु याइ । प्याखनय्‌ चर्या म्ये व बाजंया तालय्‌ नासःद्यःया नामं थाय्‌थासय्‌ प्वंगा पुइ । व धुंकाः देवगणपिं सकलें उपस्थित जुइ । थःथःगु ख्वाःपाः पुइ । द्यःत फुक्क आवेश जुइ (द्यः वइ बाय्‌ खाइ) सकलें दनाः लँय्‌ क्रमानुसारं न्ह्याइ । नापं पंचताल थाइ, व हे कथं द्यःत प्याखं ल्हुयाः न्ह्यानावनी ।
प्वंगा : २ फिट ताःहाकल्गु २ इञ्च ग्वःलाःगु म्हुतुप्वाः चिपु जुयाः सः थ्वइगु थाय्‌ तत्याः जुइगु छताजि सिजःया पुइगु बाजा ।
कृता : खिं न्ह्यःने नापं स्वना तइगु छखें जक छ्यंगू भुनातःगु थायेगु बाजा ।
ताः : बाजंया बोलयात तालमान बीत थाइगु छताजि कँय्या चाकःलूगु छगूलिं निगू ल्वाकाः सः पिज्वइगु बाजं ।
खिं : २ फिटति ताःहाकःगु, दथुइ तःत्याःगु निखें सिथय्‌ चित्याःगु छ्यंगू भुनाः खौ तयातःगु थायेबलय्‌ थीथी बोल पिज्वःइगु छताजि बाजा ।

प्याखंया विधि व ज्याझ्वः
गंप्याखनय्‌ देवगण जुइपिन्सं दकलय्‌ न्हापां देवगण जुइत थीथी विधि व ज्याझ्वः यायेमाः । यंलागाः अस्तमिखुन्हु सुथय्‌ वज्रसत्व गुरुयाथाय्‌ पुजा यानाः पाठ याइ । गुरु वज्रधरं चैव गुरु सर्वा त्रामाम्पहम् ब्वंगु श्लोक (उद्धय वज्रतन्त्र उल्लेखित) प्रार्थना यानाः देवगण जुइपिं सकलसिनं पुजा याइ । नापं व हे न्हिया बहनी नृत्यश्वर देगलय्‌ प्याखं स्यनीम्ह गुरुं पंचोपचार नृत्यश्वरयात पुजा यानाः स्त्रोत्र ब्वनी ।
स्त्रोत्र बोली
सर्वभावात्मकं सर्वभावेषु संस्थित ।
सर्व सिद्धेश्वर रुपं नृत्येश्वर नमामपहम्‌ ॥
थ्व स्त्रोत्र ब्वने सिधयेकाः घ्यः द्यवा तःप्वाः जुइक च्याकाः अन नृत्य याइपिं सकलसिनं किसली, ग्वय्‌, दक्षिणा, जाकि तयाः नृत्येश्वरयात छगः किसली, गुरुयात छगः किसली, पंचताल गुरुयात छगः किसली बियाः प्रणाम यानाः गुरुया तुती वन्दना यानाः शिष्य रुपय्‌ च्वनाः गुरुया आर्शिवाद कयाः गुरुयात दक्षिणा बी । अले शिष्यतय्‌ थःथःगु नां च्वयाः, नां कयाः गुरुं पंचबाजा खलःनिसें सिन्हः, स्वां, प्रसाद बियाः नृत्येश्वर पुजा यानागु जाकि छ्यनय्‌ तयाः सकल छथाय्‌ मुनाः रागसहित नृत्येश्वरया प्रार्थना म्ये छपु हाली ।
ताः मथासे ल्हाः मात्राया बोलिं थानाः पंचबाजा प्वंगाया बोलि नं म्हुतुं जक ल्हानाः पुजा यायेगु विधि न्ह्याइ । अनंलि सकल देवगणपिन्त गुरुं हस्तकला मुद्रारुपं प्याखं स्यनी । थ्व मुद्रा व थथे प्याखं प्यन्हुतक अथे धयागु एकादसितक मदिक्क स्यनी । लिपा द्वादसिखुन्हु बहनी हानं नृत्येश्वर देगलय्‌ न्हापा थें पुजा स्त्रोत्र पाठ यानाः नृत्यश्वर देगःन्ह्यःने च्वनाः पंचबाजाया तालय्‌ गुरुं प्याखं स्यनी ।
द्यःगण जुइधुंकाः पालना यायेमाःगु नियम
गंप्याखनय्‌ ब्वति काःपिं द्यःगणतय्‌सं द्यः जुत्तले पालना यायेमाःगु नीति, नियम थुकथं दु– छ्यंगू लाकां न्ह्याये मज्यू । खिचा थी मज्यू, चिपनिप याये मज्यू, हाचां गायेके मज्यू, छपाः लासाय्‌ द्यने मज्यू । खाया ला नये मज्यू । थः नापं परिवारया सुं नं दुजः गनं बाय्‌ च्वंवने मज्यू, पिनेयापिं सुं नं थःगु छेँय्‌ बाय्‌ बी मज्यू । सुुइतं बाय्‌ बीलधाःसा द्यः दतले व हे छेँय्‌ च्वनेमाः । परिवारया भोजन इलय्‌ द्यःयात च्वय्‌ तयाः बाय्‌ च्वछायाः तिनि भोजन यायेमाः । मेपिं द्यःतय्‌गु पुजा याये मज्यू, नापं छें गनं पुजा पितयंके मज्यू । वसः ही मज्यू । च्वय्‌ न्ह्यथना कथं द्यःगणतय्‌सं नीतिनियम पालना मयात धाःसा द्यः कोप जुइ धैगु धारणा दु ।

गंप्याखंया चापुजा विधि
प्याखं हुलीपिं सकल देवगणपिन्सं लुसि ध्यनाः, सँ खानाः, तिर्थय्‌ स्नान यानाः, सुचि वस्त्र पुनाः, भोजन मयासे अबसं च्वनी । बहनी नासःद्यःयाथाय्‌ पुनश्चरण विधिं गुरुं पुजा याइ । नृत्य गणतय्‌ नाम सहित देवदेवीपिनि स्वरुपया पाय्‌ घंगला क्वखायाः, माला स्वमाः तयाः नृत्येश्वरया क्वसं झ्वःलाक तइ । अले भैरव चक्र अष्टमातृका गणकथं पुजा याइ । पंचतालया बाजं व सफू नापं तयाः बज्रसत्व व नृत्येनाथकथं पुजा याइ । नापं सकल देवीदेवगणतय्‌सं थःथःपिनिगु देवदेवी लुमंकाः झ्वःलाक च्वनाः जप, ध्यान व पुजा याइ । पुजाया ज्वलं कर्णपताः, पंचपताः, ग्वःजा बलि सहितया हाकु मुस्या, पालु, सन्या, खेँय्‌, बजि, स्याःबजि तइ । नापं छाग बलिकथं दुगु बलि बीगु प्रचलन दु । नापं नृत्यश्वर नासंद्यःया छ्यनं स्वां कुतुं वलकि छाग बलि सिधयेकाः सकल देवदेवीपिनि जय धाइ । देवदेवीगण पाखें ध्यान, पुनश्चरण विधि क्वचायेकाः नृत्यगणपिन्त वज्रसत्व तथा त्रिरत्न शरण वनेगु गुरुमण्डल धलं दंकी । नामावलीकथं देवदेवीगणतय्‌त स्वांमाः, क्वखा, वस्त्र व घंगला पाय्‌ लःल्हाइ । घंगला न्ह्याये धुनाःलि सकल गणतय्‌के देवदेवीपिं प्रवेश जुइ । म्ह खाइ । छ्यनय्‌ स्वां, ताय्‌, अविर, फल, आखेय्‌ जाकि सहित सिँफं लुनाः पंचोपचार पुजा आदि मंगल याइ । छ्यनय्‌ वज्रं थीकाः सकल देवदेवी गण खाःगु आवेश दिकी । पुजा विधि बिर्सजन याइ । पुजा बिर्सजन धुंकाः सकल देवदेवीपिन्त सिन्हः तिकाः, स्वां प्रसाद बी । नृत्यगणपिन्त निसमिष भोजन पालं याकाः शेषबलि याइ । थुकी ल्यंदनिगु चिप क्वंनिसें क्वकालिम्ह देवी ब्याघ्रिनी जूम्हेसिनं मुनाहयाः च्वय्‌ गुरुया न्ह्यःने तयाबी । गुरुं उग्रचण्डी पुजा यानाः भूतप्रेततय्‌त सन्तोष जुइकेत कलः छ्वयेगु (कलः वाकेगु) नं याइ । अनंलिपा सकल देवदेवीगण नृत्यश्वरया देगलय्‌ रात्रीवास च्वनी ।

प्याखंया नसंचा उलेगु
नृत्येश्वरया देगलय्‌ रात्रीवास धुंकाःया सुथसिया पहरय्‌ सकल देवगणपिं नृत्येश्वर देगलं यथाक्रम पितहै । त्वाः चाःहुइकाः थासंथाय्‌ लँय्‌ प्याखं हुइकाः नृत्येश्वर देगलय्‌तुं थ्यंकाः द्यःल्हानाः क्वचायेकी । थुगु नगर परिक्रमा यलया न्याखाचोक, अकिबहाः, तापाहिति, नाय्‌लखु, नागबहाः, धलायचा, नकबही व लिपतय्‌ न्याखा चुक नृत्येश्वरया देगलय्‌ थ्यंकाः क्वचायेकी । थ्व नगर परिक्रमाय्‌ पंचबाजाया प्वंगा थासंथासय्‌ पुयाः देवगणपिं नगरपरिक्रमा याइ । थ्व नापं नःलास्वां स्वनेगु पारुखुन्हुया सुथसिया कार्यविधि क्वचाइ । थथे सुथसिया कार्यविधि क्वचायेकाः न्हिनसिया ज्याझ्वः न्ह्याइ । नृत्य देवदेवीगण सकलया न्हिनसिया स्नान यायेधुंकाः पंचताल नायःया छेँय्‌ भोजन जुइ । नृत्येश्वरयात छाग बलि बियागु पुजाया प्रसादकथं दुगुचिया छ्यं (भाग) ज्ञान थुइकाः सीकाःभू धकाः पंचबाजा खलःसहित च्वनाः क्वचायेकी । सीकाःभू यानाः भ्वय्‌ नयाः ल्यंदुगु चिप क्वंनिंसें मुनाहयाः च्वय्‌ गुरुया न्ह्यःने तै । गुरुं हिंसा यानागु पाप मदयेकेगु विधान सीकाः दुगुचा हानं पशु जुयाः जन्म काःवये म्वाःलेमा भाःपाः भिंगु चिन्तन याइ । उग्रचण्डी स्वरुप पुजा यानाः याइ । अले क्वय्‌ च्वनाः भोजन याःम्ह ब्याघ्रीनीं चिपथल ज्वनाः छ्वास अजिमाया थासय्‌ शेषबलि धकाः कलः वायेके छ्वइ । थ्व सीकाःभू भोजनय्‌ गंप्याखंया प्याखंगण, प्याखनय्‌ ग्वहालि याःपिं, त्वाःया गण्यमान्य ब्यक्तितय्‌त नं प्रसाद ग्रहण यायेत सःतेगु चलन दु ।

पारु कुन्हु बहनी प्याखं हुलेगु विधि
सीकाःभू भ्वय्‌ सिधयेकाः देवदेवीपि सकलसिनं स्नान यानाः थःथःगु देवीदेवतापिनिगु वस्त्र पुनाः मुकुट ज्वनाः (ख्वाःपाः) तिसां तियाः नृत्येश्वर देगःपिने छसिकथं झ्वःलाक्क च्वनी । फुक्कसिनं थःथःगु ख्वाःपाः पुयाः आवेश जुइ (खाइ), अले सकलें दनाः क्रमानुसार न्ह्याः वनी । द्यःगणया ल्यूने पंचबाजा प्वंगा बाजाखलः च्वनी । गंप्याखं न्ह्याकेधुकाः लँय्‌ प्याखं पंचताल थाइ । ताःहाकःगु पंचताल नृत्येश्वरया न्ह्यःने नःबहिलिइ न्हापां थाइगु खः । अनं लिपा सकल देवदेवी गणत प्याखं हुलाः न्ह्याः वनी । देवदेवी गणतय्‌गु लँपु थुकथं दु– नःबही–खाछेँ–धलायचा–क्वालख–पतको–भिंद्यः ल्यूने–मंगः लाय्‌कू आदि खः । न्ह्यथनागु थुगु लँपु नकबही, यलया पाः कथंया लँपु खः । नकबहिलिं न्ह्याकाः यल मंगःया लाय्‌कू मूचुकय्‌ न्ह्यःने थ्यनेवं लाय्‌कूया ब्राम्ह्मणं देवगणयात लसकुस यानाः मूचुकय्‌ आशन ग्रहण याकी । थ्व लसकुस पुजापाठ याइबलय्‌ मंगः लाय्‌कूया न्ह्यःने दुगु तग्वः गं थाइगु चलन दु । थुकथं मूचुकय्‌ आशन ग्रहण याये धुंकाः गंप्याखं देवगणया प्याखं व पुजापाठ याइ ।

मूचुकय्‌ हुइकेगु विधि
मूचुकय्‌ पंचताल बाजंया क्वसं भैरव जवय्‌ गणेश खवय्‌ कुमार, न्ह्यःने जवय्‌ सिंहनी, खवय्‌ ब्याघ्रणी, जवय्‌ ब्रह्मायणी, बाराही, चामुण्डा, महालक्ष्मी । खवय्‌ इन्द्रायणी, कौमारी, वैष्णवी, रुद्रायणी व महेश्वरी । थथे देवगणत चाःहीक च्वनाः (नृत्येश्वर चित्र अंकित कापः) गाछि तयाः प्यनाः न्हापां द्यः ल्हाइ । नापं गीत नृत्येश्वर नृत्यनाथया राग भैरवी ताल चो नापं पंचताल बाजंया बोलय्‌ देवदेवी गणया थीथी चर्या नृत्य अन प्रस्तुत याइ । थ्व धुंकाः श्री बन्धुदत्त व गुणदत्त निम्ह दाजु किजा बज्राचार्य गुरुपिं, बन्धुदत्तया कलाःम्ह सुचंरित माता गुरुमां व फट्सिंहं पुजा ज्वलं कुबिया वयाः खानाच्वंपिं देवदेवीपिन्त ल्हाः ज्वनाः थनी । बन्धुदत्त गुरुं पुजा याइ । किजाम्ह गुरुं जजंका क्वखायेकाः नैवद्य समय्‌ ग्वःजापतिकं छाइ । गुरुमामं सुकुन्दा ज्वनाः मत बियाः ताय्‌ ह्वली । फट्सिंह ज्यामि वःम्हं खाय्‌, थ्वँ, अय्‌लाः छानाः बिन्ति याइ, पुजापाठ याइ । थुलि धुंकाः थुपिं प्यम्हसिनं नृत्य याइ, राग काइ मखु । नापं हस्तमुद्रां प्याखं हुलाः स्वक्वःतक पुजा पाठ यानाः नृत्य सिधयेकी । थ्व धुंकाः गुरु बन्धुदत्तं देय्या जुजुयागु आशीर्वाद सन्देश धकाः अन ब्वनाः न्यंकेगु याइ । तर थौंकन्हय्‌ गणतन्त्र नेपालया राष्ट्र प्रमुखया सन्देशकथं ब्वनाः न्यंकेगु प्रचलन दु । थ्व धुंकाः प्वंगाया बोलकथं देवगणपिन्सं थःथः पहिरण यानातःगु ख्वाःपाः लिकाइ नापं नृत्य क्वचाइ ।

सप्तमिकुन्हुया विधि
गं प्याखंया सकल देवदेवी गण व फूलपाती सप्तमिकुन्हु मंगःया लाय्‌कू न्ह्यःनेच्वंगु कार्तिक दबू (कातिप्याखं हुइकेगु दबू) नापं न्हिनसिया इलय्‌ मूचुकय्‌ तलेजु भवानी कुहां बिज्याकेगु धकाः गं प्याखंयात निमन्त्रण याइ । अनया पुजारीतसें तलय्‌ च्वंम्ह तलेजु भवानी ज्वनाः कुहां वै । मूचुकय्‌ थ्यनेवं नृत्यगणं ख्वाःपाः तयाः म्ह खानाः पंचताल थानाः द्यः ल्हाइ । लिपा तलेजु भवानी दुने देगलय्‌ बिज्याकाः पुजा याइ । थ्व धुंकाः सकल देवगण (गंप्याखं) मूचुकय्‌ नृत्य याइ । (नृत्येश्वर चित्र अंकित कापः) गाछि तयाः प्यनाः न्हापां द्यः ल्हाइ । नृत्येश्वरया पाठ याइ । थुगु पाठ याये क्वचायेकाः दबुलिइ थीथी द्यःत पञ्चताल व चर्या म्ये नापं पालंपाः नृत्य यायेगु याइ । १) भैरव सिंहनी ब्याघ्रिणी नृत्य २) गणेश नृत्य ३) कुमार नृत्य ४) कुमारी व वैष्णवी नृत्य ५) बाराही व इन्द्रायणी नृत्य ६) चामुण्डा व महालक्ष्मीया नृत्य क्वचायेकाः द्यः ल्हानाः सकलें देवगण छेँय्‌ वनी ।

चालं कुन्हुया ज्याझ्वः
चालंकुन्हु न्हिनय्‌ कुमारी तलेजु भवानीयात पुजा यानाः थहां बिज्याकी । थ्व यायेत निमन्त्रणा अनुसार मूचुकय्‌ गण नृत्य वनाः कुमारी देवी (तलेजु भवानी) यात स्वागत मान्यता बी । द्यः ल्हानाः– सप्तमिकुन्हु देवदेवी गण सकलसिनं नृत्य यानाः कार्यविधि सिधयेकी । गं प्याखंया नृत्य विसर्जन यायेवं थेचोया गथु प्याखं मूचुकय्‌ दुहां वै । गंप्याखं लिहां वनी । थ्व खँयात कयाः लोकपक्षया धापू दुकि गं प्याखंयात गथु प्याखनं पिथनी । गं प्याखं देवगण सकल मूचुकया पिने च्वनी । तलेजु भवानीया देगलय्‌ नीस्वना तःगु नःलास्वां गुखे भ्वसुला च्वन, उगु दिशाय्‌ मूचुक देगलय्‌ पिनेपाखे छचालं गमन वनी ।

गमन वनेगु विधि
तलेजु भवानी देगलय्‌ नःलास्वां गुखे भ्वसुला च्वन उगु दिशाय्‌ गमन वनी । गमन वनेबलय्‌ न्ह्यःने तलेजु भवानीपाखें पायः खड्ग जात्रा च्वनी । ल्यूने गथु प्याखं च्वनी । वयां लिपा गंप्याखं च्वनी । थुगु विधानं गमन सिधयेकाः मूचुकया लुखापिने पायः खड्गजात्रा व गथु प्याखंयात लसकुस यानाः दुकाइ। गं प्याखनं द्यः ल्हानाः लसकुस यायेधुंकाः थपिं सकल लिहां वनी । थ्व दिनय्‌ लिपा गंप्याखं मूचुकय्‌ वने म्वाःल ।

बेलाखः प्याखं हुइकेगु विधि
बेलाखः प्याखं हुइकेगु द्वादसि बाय्‌ त्रयोदसिकुन्हु थःगु त्वाःया दबुली नृत्य यायेगु विधान खः । थ्व बे लाखः प्याखं बहनी हुइकी। थ्व प्याखं गुरु खः धकाः थःगु त्वाःया दबुली नृत्य यायेगु विधान धुंकाः उगु दँया गंप्याखं क्वचाइ । श्री पद्म नृत्येश्वर भैरबचक्र अष्टमातृका गणेभ्यो नमः । श्री शोभां युक्तपिं पद्म नृत्येश्वर नृत्यनाथ भैरबचक्रया अष्टमातृका गणयात प्रणाम यासें सकल देवगणं लँय्‌ प्याखं हुलाः दबुली आसनय्‌ च्वनी । द्यः ल्हायेधुंकाः सप्तमि व चालंकुन्हु न्हिनय्‌ मूचुकय्‌ नृत्यया विधिकथं सकल देवदेविं च्वंनिसें नृत्यारम्भ याइ । देवगण सकलें नियमानुसार नृत्य याइ । पंचताल प्वंगा बाजं खलः सकलें दबूया च्वय्‌ च्वनाः पंचताल प्वंगा पुइ । नापं थ्व बेलाखः प्याखनय्‌ खँल्हाबल्हा, नृत्य व पुजा याइपिं गुरु, गुभाजु श्री बन्धुदत्त, गुणदत्त, बधुदत्तया कलाः सुचिंरिता गुरुमां, पुजाज्वलं कुबीम्ह फसिं किसान (दंगल) थुपिं प्यम्ह भैरव चक्रया स्थान अष्टमातृका पीथ देगलय्‌ पीथ सेवाया पुजादि क्रिया निंतिं पीथ देगलय्‌ गमन याःवःगु प्रमाणं प्यम्हेसिनं नृत्य याइ । थनंलि झ्वःलाक फ्यतुनाः थःथःगु वर्ण कला भाषा ल्हानाः न्यंकेगु याइ । थ्व पुजापाठ यानाच्वनीबलय्‌ बोक्सी डंकिनी वयाः पुजा विघ्न यायेत स्वइ तर गुरुपिन्सं बोक्सी व डंकिनी लिसे ल्वानाः पीथ पुजा याइगु नं थ्व बेलाखः प्याखनय्‌ क्यनातःगु दु ।

गणेश नृत्य
बेलाखःया प्याखंया मूप्याखं गणेश नृत्य खः । पंचताल बाजंया बोलकथं गणेश नृत्य यानाः चाःहुलाः दथुइ फ्यतुइ। अले जवय्‌ खवय्‌ ल्हाः छ्वया गणेशं मुद्रा याइ । अनंलिं खवपाःया स्वँ निपा ल्हातिं ज्वनाः जवय्‌ खवय्‌ शीर चाःहुइकी । अनंलि गणेश दनाः दथुइ थान कयाच्वनी । अले अष्टमातृका देवी गणपिन्सं चाःहुलाः गणेशयात स्वागत याइ । थ्व धुंकाः द्यःलात निम्ह दबुलिं खनेदयेकः वयाः इमिसं नृत्य नापं हास्यनाटक नं न्ह्यब्वइ ।

दिगु पूजा नृत्य
दबूलिइ गणेश नृत्य धुंकाः दिगु पूजा धकाः भैरव दथुइ जवय्‌ काली सिंङ्गीणी खवय्‌ बाराही ब्याघ्रिणी च्वनाः दमरु गं थानाः प्यखेर देवदेवतापिन्त पुजा यायेगु भावनाकथं जाकि, स्वां, सिन्हः, ताय्‌ आकाशय्‌ तिनाः नृत्य याइ ।

भैरबं पात्र बीगु नृत्य
पंचताल बाजंया बोलय्‌ भैरबं स्वकः तक तिंगा न्हुयाः अमृतविन्दु प्रसादयात न्हापां स्वर्ग, मत्र्य व पाताल स्वकः विन्दु पात्र बियाः लिपा थःम्हं पान याइ । अनंलि फुक्क देवगणपिन्त पात्र बीगु याइ ।

काली कोप जुइगु नृत्य
अष्टमातृका गंप्याखनय्‌ दकलय्‌ थकालिम्ह काली खः । भैरवं पात्र बीगु झ्वलय्‌ कालिं जितः पात्र मब्युसे क्वकालिपिं बाराही व मेमेपिन्त निं न्हापालाक्क बिल धकाः काली कोप जुइ । नापं काली कोप जूगुयात भलु तं चाल नं धायेगु चलन दु । बेलाख प्याखंया अन्तिम चरणय्‌ सकल देवदेवी गण व प्याखं स्वकुमितय्‌त आशिर्वाद बीगु ज्या जुइ । थ्व नापं गंप्याखं क्वचाइ ।

धिमेय्, नाय्‌खिंचा, क्वंचाखिं, काशी बाजं, खञ्जनि, मगःखिं, ध्वंध्वंचा, दह बाजं, यलया ब्याहा बाजं (धाः, ज्वः नगरा, दर्मा, भुस्याः, न्यकू, मुहालि), धोलक, पछिमा, ज्वः नगरा, दम्वःखिं, कान्तां दबदब

गुंलां यलय्‌ न्ह्याइगु श्रृङ्गभेरी न्यकूजात्रा मतयाःया झ्वलय्‌ नौबाजा धकाः १५ थी बाजं थायेगु चलन दु । न्हापा न्हापा यलया नौबाजाय्‌ गुताजि जक बाजं दुगुलिइ लिपा वयाः मेमेगु बाजं तनाः थौंकन्हय्‌ १५ थी बाजं थ्यंगु खः । यलया नौबाजाय्‌ दुथ्याःगु बाजंत छसीकथं थाइसा दक्वं बाजंयात त्वाः ल्हायेत (दिकेत) धाः थायेमाः । थुकथं यलय्‌ धाःयात नौबाजाया मू बाजंकथं थाय्‌ बियातःगु दु ।
यलया नौबाजा अनया श्रृङ्गभेरी न्यकू बाजालिसे स्वानाच्वंगु खनेदु । यलया नौबाजायात नेवाः परम्परागत बाजं जक मखसे खञ्जनी, ध्वँध्वंचा, मगःखिं आदि मेमेगु जातिया बाजं नं दुथ्याका तःगु समावेशी बाजंकथं थुइके फु ।
यलया नौबाजाय्‌ दुथ्याःगु बाजंया धलः
धेमेय्‌ (धिमय्‌), नाखिंचा (नाय्‌खिं), क्वंचाखिं, काशी बाजं, खञ्जनी, मगःखिं, ध्वँध्वंचा, दह बाजं, ब्याहा बाजं (खुताजि बाजं छक्वलं थाइगु — धाः, ज्वः नगरा, दर्मा, भुस्याः, न्यकू, मुहालि), धोलक, दर्मा, पछिमा (मृदङ्ग) , ज्वः नगरा, दम्वःखिं, कान्तां दबदब ।
यलया नौबाजा दकलय्‌ न्हापा गुंलाथ्वः चतुर्दशीकुन्हु बहनी यलया क्वन्ति महाद्यःयात पुखुलिइ बिज्याकीबलय्‌ थायेमाः । नौबाजाया दक्वं बाजं पालंपाः थायेधुनेव महाद्यःया ग्वारा मे हालाः धाः थानाः क्वचायेकी । वयांलिपा गुंलागाः दुतियाकुन्हु मतयाःया झ्वलय्‌ यल लाय्‌कूया लुँझ्याःक्वय्‌ थ्यनकि धाः बाजनं न्हय्‌गू तालया कहरा ग्वारा थायेधुनकि अन छसीकथं नौबाजाया दक्वं बाजं थायेगु याइ । गुंलागाः तृतियाकुन्हु बुंगय्‌ वनाः धाः, नाय्‌खिं थानाः न्यकू पुयाः बुंग देय्‌ व अनया बहाः बही चाःहुले धुनेव करुणामय द्यःया न्ह्यःने छसीकथं दक्वं नौबाजाया बाजं थानाःलि धाः थानाः मच्छिन्द्रनाथ ग्वारा मे हालेमाः । गुंलागाः चौथिकुन्हु येँ स्वयम्भुइ वयाः धाः थानाः न्यकू पुयाः महाचैत्य चाःहुले धुनेव हारति माताया ल्यूने नौबाजाया दक्वं बाजं थाइ । थुगु बाजं गुंलाया निश्चित तिथि व निश्चित थासय्‌ जक थायेगु याइ ।

एस जयापाखें ने.सं. ११२८ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता बिजयज्योति अले संगीत, बाखं, निर्देशक शान्तराज शाक्य खः । संकिपाया छायाँकार बिजय ज्योति खःसा थुकी कलाकारकथं शान्तराज शाक्य, नारायणदेवी प्रधान, मिथिला शर्मा, सिन्तिया सेन ताम्रकार, भैषज्यरत्न शाक्य, किरण शाक्य, टेकरत्न बज्राचार्य, दानरत्न बज्राचार्यपिं दुथ्याः । थुकी कातिप्याखं दुने बाथःप्याखं नाप स्वापू दुगु बाखंकथं स्वनिगलय्‌ न्ह्याम्हेसितं भंmगः लायेफुपिं स्वम्ह बाथःतय्‌गु बाखं दुथ्याका तःगु दु ।

ईन्द्रायणी फिल्मस्पाखें ने.सं.११२९ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाः निर्देशक राजु स्यस्यः खः । थुकी बाखं सुरेन्द्र तुलाधर अले छायाँकार विनोद डंगोल खःसा कलाकारकथं भिन्तुना जोशी, राजु महर्जन, राजेन्द्रमान शाक्य, मञ्जु श्रेष्ठ, सुरेन्द्र तुलाधर, अमृतचन्द्र श्रेष्ठ, श्यामसुन्दर शिल्पकार, अर्णेश्वरी शिल्पकार दुथ्याः । संकिपाय्‌ याकः म्ह्याय्‌या इहिपाः जुइवं छेँय्‌ खनेदइगु सुन्यता व इहिपाः जुयाःवंगु छेँय्‌ जुइगु व्यवहारया बाखं ब्वयातःगु दु ।

याकःचां जक च्वमेलु ब्वहलय् थनाः दनीगु माः । छम्ह बल्लाःम्ह मचां च्वमेलुयात निखे ब्वहलय् चुइकाः थनी । च्वमेलुं ब्वहलय् दनाः धुँन्या हीकी । थ्व माः तनीबलय् छथाय् जक च्वनी मखु । द्यःयाथाय् जूसा द्यः चाःहिली । मेथाय् जूसा थःपिनिगु लँपुकथं चाःहिलेगु याइ । चाःहिलीबलय् च्वमेलुं ब्वहलय् दनाः धुँन्या धंकाः ज्वनातइ । चाःहिकी धाःसा मखु । चाःहिले गात धायेव हानं छकः धुँन्या हीकाः क्वहांवइ । च्वमेलु क्वहां वल धायेव ब्वहलय् तःम्हेसिनं नं धुँन्या हीकेगु याइ ।

याक्वय्‌ काकाः उकिइ दुगु सुका थें चीपुगु तार ल्हातं सालाः मेगु ल्हाःया पतिंचां थाइगु थ्व बाजंयात याक्वमुको, याकुपिंचा व याकुचा बभू नं धाइ । नेवाःतय्‌ थीथी जात्रा पर्व व प्याखनय्‌ थ्व बाजं थाइगु चलन दु । थ्व बाजं थ्यंमथ्यं १८ सेमि हाकः व १४ सेमि ब्या दुगु छिपय्‌ यानातःगु भ्वकाचा दथु फुस्लुं यानाः बाय्‌ पंत्वाःया छखेया गौ ध्यनाः मेखे च्वलय्‌चिया छ्यंगुलिं भुनाः सुका थें चीपुगु तार छ्यंगूया दथुइ ह्वतं दुछ्वयाः सिंकाय्‌ थाकाः दयेकीगु खः । थौंकन्हय्‌ थ्व बाजं उलि छ्यलाबुलाय्‌ मदु ।