परम्परागत नेवाःबाजं मध्यय् दबदब नं खः । थ्व बाजंयात कान्तां दबदब, दबः बाय् डमरु नं धाइ । निखें पलंबां जुयाः दथुइ स्वाःगु सिँयात छ्यंगुलिं भुनाः दबदब दयेकी । श्रीखण्ड बाय् रक्तचन्दनया सिँ बाहेक चा व सिजः आदि धातुं नं दबदब दयेके ज्यू । थुकी भुनेत चल्ला, ध्वं, माकः, सर्प बाय् ब्यां आदि जीवजन्तुया छ्यंगू माः । दबदबया दथुं निखें दइगु पुतुया च्वकाय् सीग्वारा बाय् भिम्पू घानातइ । ल्हाःया पतिनं दथुइ ज्वनाः जवंखवं हीकाः निगुलिं पुतुं निखेरं छ्यंगुली दायेकाः दबदबया सः पिज्वयेकीगु खः । दबदबया बोल प्राचीन बोल खः धयागु मान्यता दु । दकलय् न्हापा स्वयं उत्पत्ति जूम्ह द्यः– महाद्यवं ज्वनीगु जुयाः दबदबयात दकलय् पुलांगु तालबाजं कथं कयातःगु दु । काली, भगवती,
अजिमां दबदब थाःगु सलं असुरत ग्यात धकाः गुलिखे दाफाम्येय् दु ।
पुलांगु बाजं जुयाः दबदबयात संगीतख्यलय् जक मखसे थीथी पुजाय् नं थायेगु याः । गथेकि छेँ व देगलय् नित्यपुजा यायेत, म्वहनिबलय् नःला स्वनातःथाय् पुजा यायेत, बौद्घ गुरु व लामापिन्सं पुजा याइबलय्‌ । जोगी, फकीर व सन्यासीतसें नं दबदब थानाः जुइ । पुजाय् थाइगु दबदबया बनावट व बोल नेवाः संगीतय् थाइगु दबदब स्वयां यक्व पाः ।
यलया प्रसिद्घ मतयाःबलय् थाइगु श्रृङ्गभेरि ङकूबाजाया नौबाजाय् संगीतया बाजंकथं दबदब नं दुथ्याः । व थेंतुं दाफालगायत थीथी भजनय् मूबाजं मखुसां फर्माइस बाजंकथं दबदब यक्व छ्यलाबुलाय् दु । अप्वः थें पुजाआजाय् छपा ल्हातिं छगः जक दबदब थाइगु खनेदुसां नेवाः संगीतय् धाःसा निपा ल्हातिं निगः हे दबदब थानाः मे बाय् धूनयात ताल बीगु खः । निपा ल्हातिं निगः दबदब थायेगुयात ज्वः दबदब धाइ । दबदब थानाः नेवाः संगीतय् चलनचल्ती दुगु फुक्कं तालया बोल पिकाये ज्यू । पतिंया चालं थ्व बाजनय् पुतुं दाइगु थाय् च्वय् क्वय् लाकाः घ्वंसः (माङ्काः) व तीसः (नासः) वयेकीगु खः । उकिं नेवाः संगीतय् छ्यलीगु दबदबया बोलय् यक्व विविधता दु ।

धाःया छाँत ज्वःलागु काशीबाजा विशेष यानाः इहिपाः व मेमेगु भिंगु ज्याय् थाइगु बाजं खः ।
यलया न्यकूजात्राय् थाइगु नौबाजाय् काशीबाजा नं थायेगु याइ । थौंकन्हय् थ्व बाजं मेथाय् थायेगु चलन मदये धुंकल ।

काहा, नाय्‌खिं, छुस्याः

यक्व महत्व दयाः नं नेवाः परम्परां तना वनेत्यंगु म्हुतुं पुइगु दकलय् तःहाकःगु बाजं खः काहा । थीथी पूजा, जात्रा, पर्व व मृत्यु संस्कारय् तकं छ्यलीगु थ्व बाजंया सः तसकं तीसः । जात्रा, पर्व आदि न्ह्याबलें नं काहा दकलय् न्हापा वनेमाःगु बाजं खः । थुकिया सलं लँय् वयेफुगु फुक्कं पंगः चीकी धैगु मान्यता दु । काहा पूगु सः स्वर्गय् तक थ्यनीगु व थुकिया सलं देवराज इन्द्रयात ब्वनापौ छ्वयेगु खः धाइ । मृत्यु कर्मकाण्डय् काहा पुलकि इन्द्रं स्वर्गया खापा चायेकी धैगु जनविश्वास दु । उकिं काहायात इन्द्रबाजा नं धाइ । काः, काहा, काहाल आदि नेवाः नांया थ्व बाजंयात यमतुर्य नं धाइ । थ्व बाजं न्ह्याबलें ज्वःखाकाः पुइसा गुहालिकथं नाय्‌खिं व छुस्याः थाइ । काहायात किराँतकालीन बाजं धकाः नं नालातःगु दु ।
भिंगु सिजःपाता चाःतुकाः दयेकीगु काहा स्वत्वाः ह्वनाः थ्यंमथ्यं ६ फुट हाकः जुइ । दकलय् चीपुगु व म्हुतुप्वाः दिकाः पुइगु त्वाः ‘नासःत्वाः’ खःसा उकी स्वाइगु भचा तःपुगु ‘दथुत्वाः’ खः । उकी स्वाइगु दकलय् तःपुगु त्वाः ‘काःफ्वः’ खः । थ्व हे पलंचा बांगु फ्वलं थुकिया सः पिज्वइ । तःहाकःगुलिं काहा पुइत तिंकथिं ल्ह्वनी अले पुइम्वाःबलय् स्वत्वाः थला तइ । काहा स्वयां चीपुगु थ्व थें हे ज्वःलाःगु मेगु नेवाः बाजं प्वंगा बाय् पँय्‌ताः खः । काहा पुइबलय् मुख्य यानाः स्वंगू सूर वइ । थ्व हे स्वंगू सूरया संयोजन यानाः थीथी बोल पुइ । काहायात तान्त्रिक व शास्त्रीय आधारया बोलय् पुइगु खः । थुकिया धून व बोल लसता व विरहकथं निथी दइ । जात्रा, पर्व व सिथं यंकीबलय् पुइगु काहाया बोलत थीथी दु । उलि जक मखसे थीथी द्यःयाथाय् पुइगु बोल नं उकथं हे पाइ ।
सहकालया द्यःकथं नालातःम्ह करुणामय बुंगद्यःलिसे काहा सत्तिगु खनेदु । बुंगद्यःया रथजात्रा काहा मपुइकं न्ह्याइ मखु । व थेंतुं कुरुवालय् करुणामयया हंस काः वनेबलय्, न्हवंबलय्, रथय् बिज्याकेत, प्वाकलं क्यने जात्राबलय् व रथयात्रा क्वचायेकाः करुणामय बुंगय् बिज्याकेत नं काहा पुइमाः । व थेंतुं मोहनिया पायः पिहां वयेत नं काहा पुइमाः । बालाचःह्रे छन्हुन्ह्यः पशुपतिइ चा च्वनाः पुजा यानाः कन्हय्‌कुन्हु बालाऊ ह्वलेधुनेवं नं काहा पुयाः लिहां वइगु चलन दु । थुकिया निंतिं यलया च्यासलय् बालाचःह्रे गुथि स्वनातःगु दु । उलि जक मखसे येँय् आचाःगुथि पुजाबलय्, चीभाःद्यः पलिस्था व बुसादँ यायेबलय्, मोहनिबलय् हनुमानध्वाखाय् कुम्हो प्याखं हुइकीबलय्, भ्वँतया चण्डेश्वरी जात्राय्, सक्वया बज्रयोगिनीया जात्राबलय् नं काहा पुइमाः । व थेंतुं ख्वपया नवदुर्गा प्याखंया थीथी अवसर व बिस्काः जात्राया यःसिं थनीबलय् काहा पुइगु चलन दु । थनया निपु काहा भक्ति जुजुकथं नांजाःम्ह जुजु भुपतीन्द्र मल्लं नवदुर्गा द्यःयात द्वहलपा तयातःगु दु । किपूया बाघ भैरव प्याखनय् नं काहा पुइमाः । अनया न्हय्‌गां जात्रा क्वचाःगु सुचं काहा पुयाः बी ।

काहा विशेष यानाः यलय् त्यपय् (व्यञ्जनकार), ज्यापु (महर्जन) व खुसः (तण्डुकार) जातियापिन्सं पुइगु चलन दु । व थेंतुं न्हापा ख्वपया साःक्वलां, गोमारी, तेखाच्व व तापालाछि त्वाःया मानन्धरतय्‌सं (साय्‌मि) काहा पुइगु खः ।
नवदुर्गा द्यःगणया थीथी ज्याझ्वलय् मदयेकं मगाःगु काहा थौंकन्हय् गोमारि त्वाःया मानन्धरतय्‌सं जकं पुयाच्वंगु दनि । यलया थेच्वय् नं ज्यापु व गथु समुदाययापिन्सं काहा पुइगु याना वयाच्वंगु दु । बुंगय् काहा पुइपिं महर्जन, गथु व देसार जातियापिं खः । किपुलिइ बाघ भैरव प्याखनय् च्वनीपिं गथुतय्‌सं व झिंनिदँया प्याखं लाइबलय् तण्डुकारतय्‌सं काहा पुइगु खः । येँय् काहा पुइपिन्त काहाब्वःजा धायेगु चलन दु । थुपिं न्हापा अनया भिंद्यःत्वाःपाखे च्वनीपिं खःसां आः येँय् काहा पुइपिं मदये धुंकल ।

थुगु बाजं विशेष विधिकथं किसली तयाः झिदँ झिंनिदँय् छक्वः न्हूपिन्त स्यनी । काहा पुइगु स्यनेज्या स्वला निसें खुला तक न्ह्याइ । थुकिया स्यनेज्या बाह्य व गुह्य यानाः निथी दइ । जात्रा, पर्व व द्यःयाथाय् पुइगु बोल बाह्य जूगुलिं बोल पुयाः अभ्यास यानाः स्यनेज्यू । सिथं यंकीबलय् पुइगु बोल गुह्य बोलकथं चाया एकान्तय् मेपिन्सं मतायेक बोल जक स्यनी, पुयाः अभ्यास याये मज्यू । काहा पुइगु बोल मेपिन्त कने मज्यू धैगु मान्यता दु । ख्वपय् काहा पुइगु स्यनेत थौंकन्हय्या भक्तपुर इँटा टायल कारखानाया च्वसं काहा फल्चा नांया विशेष फल्चा हे दु । जति, प्रताल, एकताल व मेगु छगू यानाः प्यंगू तालय् काहा पुइगु चलन दु ।

किपूया मौलिक प्याखं जुयाच्वंगु गथु अर्थात मालीतसें क्यना वयाच्वंगु गथु प्याखंयात लिपांगु इलय्‌ वयाः बाघभैरव प्याखं नं धायेगु यानाहःगु दु । झिंनिदँ पतिकं पिकाइगु थुगु गथांमुगःया दिनंनिसें स्यनाः प्याखं मोहनिया चालंया दिनंनिसें क्यनीगु खः । अले भलभल अस्तमिकुन्हु क्वचायेकीगु खः । किपूया गथु प्याखय्‌ ब्रम्हायणी, कौमारी, इन्द्रायणी, काली, वैष्णवी, बाराही व रुद्रायणी (गंगा) अले सिंघिनी (सिम्बा), ब्याघ्रीणी (धुम्बाः), गणेश व भैरव यानाः झिंछम्ह द्यःपिं दुथ्याः । महालक्ष्मी द्यः धाःसा दुथ्याना च्वंगु मदु । उकिं थुगु प्याखंयात गं मखाःगु प्याखं नं धायेगु याना वयाच्वंगु दु । प्याखनय्‌ ख्वाःपाः पुयाः भैरव, गणेश, सिम्बाः, धुम्बाः नापं सप्त मातृका देवीपिं प्याखं ल्हुइगु खः । मुक्कं झिंछम्ह अले भैरव जुइम्ह हे स्वेत भैरव जुयाः नं तुयूगु लं फिनाः प्याखं ल्हुइगु खः । प्याखं क्यनीगु इलय्‌ तुख्वलय्‌ तियातःम्ह तुयू द्यःया ख्वाःपाः दइ । चिपाःगु उगु ख्वाःपाःयात कथितिया महाद्यः नं धाइ । थुगु प्याखनय्‌ मूद्यः धकाः नं दइ । प्याखं क्यनीगु इलय्‌ द्यःखतय्‌ तयातःगु कलशयात हे मूद्यः धकाः नाली । दबःखिंया तालय्‌ लँय्‌ वनीगु इलय्‌ नं मूद्यः कलश गुथ्याःतसें ज्वना हे वनी । लँय्‌ ल्हुया वनीगु प्याखंयात लँ प्याखं धाइगु खः । लँ प्याखंया इलय्‌ दकलय्‌ न्ह्यःने सिम्बाः, धुम्बाः, अनंलि छसिकथं इन्द्रायणी, भैरव, काली, बाराही, कुमारी, वैष्णवी, गंगा, ब्रम्हायणी अले गणेश वनीगु खः । प्याखं ल्हुल्हुं वनीगु इलय्‌ क्वाथय्‌ वनाः पःमाःपिन्त प्रसाद बीसा अन द्यःपिन्त सगं बीगु याइ । किपूया लाय्‌कू लागाय्‌ मोहनिया चालं खुन्हु हे विशेष लँ प्याखं ल्हुयावनी । मेमेगु थासय्‌ सिबें ब्यागलं कथंया थुगु प्याखं धइगु छम्ह द्यः खवं छम्ह द्यः जवं यानाः अतः गानाः प्याखं ल्हुयावनीगु खः । अतः गानाः प्याखं ल्हुयावनीगु थ्व हे छगू जक खः ।
दबःखिं बाजंया तालय्‌ म्ये नं हालीगु अले द्यःपिं प्याखं ल्हुइगु खः । किपूया गथु प्याखं ख्वाःपाः मपुसे खुकः प्याखं ल्हुइगु खःसा ख्वाःपाः पुयाः नं खुकः हे प्याखं अनिवार्य रुपं क्यनेमाः । किपूया सतःक्वय्‌ स्वकः, किपूया लाय्‌कुलिइ छकः, यलया लाय्‌कुलिइ छकः अले येँया लाय्‌कुलिइ छकः अनिर्वाय रुपं क्यनेमाः । थ्व खुकः क्यनीगु प्याखं धइगु न्हिखः व चाखः याना पूवंक हे क्यनीगु खः । अथे हे किपूया नःगां व पांगाय्‌ नं क्यंवनेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व धइगु अनया मनूतसें निम्तो बियाः क्यना वयाच्वंगु खः ।
भलभल अस्तमिया दिनय्‌ किपूया नःगामय्‌ गनेद्यः बाहेक मेमेपिं फुक्क द्यःपिन्त सीजा नकीगु खः । सामान्य कथंया जा थुयाः लाछिइ तयाः नासःद्यःयात छायाः नैंक्याः, घ्यः तयाः थुयातःगु सीजा नकीगु खः । अनं लिपा प्याखं ल्हुल्हुं वइगु अवस्थाय्‌ द्यःपिं थाय्‌ थासय्‌ सिनावनी । अले क्वःदःपिं द्यःपिन्त कुबियाः लाय्‌कू लागाय्‌ हइ । झ्वःलाकं द्यःपिं सिनावनी । इमित तुयूगु गाचां फायेकाः सीम्ह थें हे यानाः हइ । दकलय्‌ लिपा भैरव बाघभैरवया मन्दलय्‌ क्वःदइ । अले लाय्‌कुलिइ यंकी । अन तकया दुने गनेद्यः छम्ह जक ल्यनी । अले गनेद्यवं तन्त्र साधना यानाः सकलसित लः त्वंकाः म्वाकी । हाकनं प्याखं ल्हुइ लायकू लागाय्‌ । लाय्‌कू लागा क्वचाये धुनेवं हाकनं द्यःपिं धमाधम सिनावनी । फुक्क द्यःपिं पीगनय्‌ यंकी । पीगनय्‌ नं गनेद्यवं हे तन्त्र साधना यानाः म्वाकी । अले सकलसिनं थःथःगु ख्वाःपाः ज्वनाः ह्वाँय्‌ ह्वाँय्‌ ख्वया वनी । ख्वया वनीगु धइगु सीबाजं हे थानाः सिथं यंकीगु खः । द्यःया ख्वाःपाः उइगु थासय्‌ देय्‌ गुथियापिन्सं निगू तँ कथंया सिपँ दयेकातइ । फुक्क ख्वाःपाः व हे सिपँय्‌ तइ । अनंलि गनेद्यः जूम्हेस्यां मि तइ । गुथ्याःतसें सी उइगु याइ । ख्वाःपाः उनाछ्वइ । किपूया गथु प्याखं अर्थात बाघभैरव प्याखं दबुलिइ क्यने मज्यूगु, गं मखाःगु प्याखं अले महालक्ष्मी मदुगु प्याखं जुयाः थ्व मल्लकालसिबें न्ह्यःयागु हे प्याखं खयेमाः धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु दु । अष्टमातृकाया प्याखंसिबें नं न्हापाया सप्त मातृकाया प्याखंकथं नाला वयाच्वंगु दु ।
किपूया गथु प्याखनय्‌ द्यःपिनिगु ख्वाःपाः थुगु
कथं दु ः
भैरव
मूल रुपं हाकुगु रंग जुइ अले ह्याउँगु नं ल्वाकज्याइ । ख्वाःपाःया मुकुट ह्याउँगु जुइ । भैरवया ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा दइ ।
काली
मूल रुपं ह्याउँगु ख्वाः जुइ । छुं भच्चा वाउँगु रंग दु । गाःगाःवंगु ख्वाःपाःया मुकुट धाःसा वाउँगु जुइ । चामुन्दा नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नाप नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा दइ ।
बाराही
थुगु द्यःया ख्वाः मूल रुपं ह्याउँगु खः । त्वाः च्वामुसे च्वंगु बाराहीया ख्वालय्‌ कालीया तुलनाय्‌ वाउँगु भच्चा अप्वः खनेदु । मुकुट वाउँसे हे जुइ, निगः मिखा नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा दइ ।
कुमारी
ख्वाःपाःया रंग पुरा हे ह्याउँगु जुइ । मुकुट धाःसा वाउँगु जुइ । कुमारी माजु नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नाप नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा नं दइ ।
गणेश
थुगु ख्वाःया रंग तुयूगु जुइ । स्वँ दुगु थुगु ख्वाःपालय्‌ स्वँ व न्हाय्‌पं धाःसा ह्याउँगु जुइ । मुकुट ह्याउँगु जुइ । निगः मिखा नाप नापं कपालय्‌ नं धनाच्वंगु मिखा दइ ।
ब्रम्हायणी
ख्वाःया रंग पुरा हे म्हासुगु जुइ । मुकुट ह्याउँगु जुइ । म्हासुख्वाः धाइम्ह थुम्ह द्यःया ख्वालय्‌ निगः मिखा नापनापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा दइ ।
विष्णु
थुगु ख्वाःया रंग मूल रुपं वाउँसे च्वनी । वाउँख्वाः नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु द्यःया ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु छगः मिखा दइ ।
गंगा
थुम्ह द्यःया ख्वा पुरा हे तुयूगु जुइ । तुयूख्वाः द्यः नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुम्ह द्यःया ख्वाःया मुकुट ह्याउँगु जुइ । निगः मिखा नाप नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु छगः मिखा दइ ।
इन्द्रायणी
ख्वाःया रंग सुन्तला जुइ । भुयू ख्वाः नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ छगः मिखा ग्वःतुला च्वंगु दइ । मुकुट धाःसा वाउँसे च्वनी ।
सिंघिनी
मूल रुपं ख्वाः तुयूगु जुइ । ह्याउँगु नं ल्वाकज्याइ । भच्चा त्वाः न्ह्याः वइ । मुकुट ह्याउँगु जुइ । सिन्चा नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ मिखा मखसे सिन्हः तिकातःगु दइ ।
ब्याघ्रिनी
रंग ह्याउँगु जुइ । वाउँगु नं भच्चा ल्वाकज्याइ । ब्यान्चा नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ सिन्हः तिनातःगु दइ । मुकुट धाःसा वाउँगु जुइ ।
स्वेत भैरव
भैरवया थें हे आकार प्रकारया जूसां रंग धाःसा तुयूगु जुइ । मुकुट धाःसा दइ मखु । तुयूम्ह भैरव धायेगु याना वयाच्वंगु दुसा निगः मिखा नापं कपालय्‌ छगः मिखा दइ ।
कथितिया महाद्यः
चिपाःगु ख्वाःपाः जुइ । प्याखं क्यनीगु इलय्‌ तुख्वलय्‌ तियातइ । लँय्‌ वनीगु इलय्‌ गणेशं ज्वनावनीगु खः । थुगु ख्वाःया रंग तुयूगु जुइ । मुकुट धाःसा ह्याउँगु जुइ । महाद्यः व एकलब्य नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वाःपालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ छगः धनाच्वंगु मिखा दइ ।

द्यःया वसः व ज्वँसा
गथु प्याखनय्‌ द्यःपिनगु वसः ख्वाःपाःया रंग नाप ज्वःलना च्वंगु दु । भैरवया लं हाकूगु अले ह्याउँगु नं ल्वाकज्याइ । कालीया मूल रुपं ह्याउँगु लं जुइ । छुं भच्चा वाउँगु रंग दु । बाराहीया मूल रुपं ह्याउँगु लं जुइ । कुमारीया लंया रंग पुरा हे ह्याउँगु जुइ । गणेशया लंया रंग तुयूगु जुइ । ब्रम्हायणीया लंया रंग पुरा हे म्हासुगु जुइ । विष्णुया लं मुल रुपं वाउँसे च्वनी । गंगाया लं पुरा हे तुयूगु जुइ । इन्द्रायणीया लंया रंग सुन्तला जुइ । सिंघिनीया लं मूल रुपं ह्याउँगु जुइ । ब्याघ्रिनीया लं रंग ह्याउँगु जुइ । स्वेत भैरवया लंया रंग धाःसा तूयुगु जुइ ।
गथु प्याखनय्‌ थीथी द्यःपिन्सं थीथी कथंया ज्वँसा ज्वनाः प्याखं ल्हुयावनीगु खः । इपिं छसिकथं सिम्बाःनं पाःताः ख्वला ज्वनावनी व धुम्बाःनं दमरु थानावनी । अनंलि छसिकथं इन्द्रायण्ािं बज्र ज्वनावनी, भैरवं खड्ग ज्वनावनी । अथे हे कालिं खड्ग, बाराहिं खड्ग, कुमारिं तारयागु मयुर, वैष्णविं कलश थें जाःगु सिँयागु चु तयातःगु मय्‌चा, गंगां नं मय्‌चा, ब्रम्हायणी नं मय्‌चा अले गणेशं कतिथिति महाद्यः ज्वनाः प्याखं ल्हुयावनीगु खः ।
द्यः काः वनीगु
किपूया गथु प्याखं स्यनेगु निंतिं थीथी थासय्‌ वनाः विशेष पुजा यानाः द्यः काः वनेमाःगु चलन दु । द्यः काः वनीगु धइगु गुम्ह द्यः जुयाः प्याखं ल्हुइगु खः उम्ह हे मनू सुथंनिसें द्यांलानाः नीची याना च्वनेमाः । द्यः कावनीगु धइगु फुक्क हे तान्त्रिक विधिनाप स्वापू दु । प्याखंया निंतिं मूद्यः दकलय्‌ न्हापां बःखुं भच्चा च्वय्‌ मच्छेगां वनेगु लँय्‌ च्वंगु गालय्‌ गनेद्यः जुइम्हेसां सःपिम्हा अर्थात बिलिम्हा पिनावइ । अले ब्रम्हायणी देवं लिनाहइ । अनंलि बःखुइ वयाः लुँस्वां, वहःस्वां, व दाफा स्वां खुसिइ चुइकी । अबलय्‌ मूद्यः ज्वनीम्हेस्यां लानाः कलशय्‌ तयाहइ । उकियात हे द्यः लायेगु नं धाइ । अले कलशय्‌ बिलिम्हा अर्थात सःपिम्हा नं तइ । थ्व हे मूद्यः कथं नाली ।
अनं लिपा बिष्णुदेवी द्यःयाथाय्‌ बःखुइ पुजा याइ । अले भ्याय्‌ छम्ह मूहायेकी । बिष्णु जुयाः प्याखं ल्हुइम्हेस्यां उम्ह भ्याय्‌ ज्वनाः प्याखं स्यनीगु थासय्‌ हइ । अले बलि बी । थीथी द्यः काःवनीगु झ्वलय्‌ दीखुइ बाराही, बःखुइ विष्णु, यलया छम्पिइ गनेद्यः, भैरव, सिम्बाः, धुम्बाः किपूया बाघभैरव देगःया दक्षिणपाखेया हिफः द्यःयाथाय्‌ कायेगु याइ । अथे हे ब्रम्हायणी, गंगा, कुमारी, इन्द्रायणी व काली किपूया द्यःध्वाखाया पीगनय्‌ काः वनेगु चलन दु । द्यः काः वनीगु इलय्‌ घंगली ज्वनावनी । अले जीव बलि बियाः व हे घंगलिइ हि म्हुकेगु याइ । अनंलि घंगलिइ द्यः दुब्यूगु कथं नालीगु खः । अले गुरुपिन्सं व घंगली लःल्हाना बीगु खः ।

सीजा नकेगु
गथुप्याखंया लिपांगु न्हि धकाः भलभल अस्तमिकुन्हु पांगाया लिसें नःगामय्‌ सकल गथु प्याखंया गुथियारया लिसें देवगणपिं देय्‌ चाःहिलाः ववं थीथी थासय्‌ थ्यंकाः विविध विधि क्वचायेकाः सीजा नकाहइ । सीजा नयाः छम्ह छम्ह यायां पालंपाः सीपिं द्यःपिन्त तुयू कापतं भुंकाः मनूतय्‌सं कुबियाः लाय्‌कूया दबुलिइ पूर्वपाखे झ्वःलिक थ्यनातइ । सीजा मनःम्ह छम्ह जक गनेद्यः जुइ । किपूया हे लक्ष्मीगालं हयातःगु लः तन्त्रसाधन यानाः सीपिं द्यःपिन्त त्वंकाः म्वाकी । हानं प्याखं ल्हुयाः न्ह्याःवनी । लाय्‌कू पुलेवं द्यःपिं छसिकथं हानं पालंपाः सिनावनी । किपूया पीगनय्‌ सीपिन्त गनेद्यवं लः त्वंकाः म्वाकी । अले थःपिं सिनाः नं हाकनं म्वानावयागु तायेकाः ख्वाःपाः जक तुयूगु कापतं भुनाः सिथं यंकी । थुकथं जात्रा क्वचाइ ।

न्ह्यासू वनेगु
छुं नं देवी वा गणप्याखं गनं नं थासय्‌ प्याखं हुलेत पिहां वयेधुंकाः छसिकथं मूस्याः, मूद्यः बाजंयालिसें देवगणपिं छसिकथं झ्वःलिक च्वनाः लँपुइ प्याखं हुला वनेगुयात न्ह्यासू वनेगु धाइ ।

प्वःसः कायेगु
दँय्‌ छक्वः पिहां वइपिं देवदेवीया प्याखं जुइमा वा भिंmनिदँया छक्वः पिहां वइपिं देवगणपिं जुइमा, अथेहे द्यः पिहां वइबलय्‌ बलि बीमाःगु परम्परा दु । थुकथंया बलि बीगुयात प्वःसः कायेगु धाइ ।

गुन्हु पुन्हि अथवा सापारुखुन्हु किपुलिइ छगू कथंया प्याखं हुइकी । ख्वाःपाः पुयाः हुइकीगु थ्व प्याखंयात झ्याँय्‌झ्याँय्‌ पांपां नं धाइ । थुकी मुक्कं च्याम्ह प्याखंम्वः दइ । ह्याउँख्वाःपाः, म्हुकं ख्वाःपाः, न्याँत्वाः ख्वाःपाः व मेपिं न्याम्ह बापाःत्याः ख्वाःपाः पुयातःपिं प्याखंम्वःत झ्वःलिं च्वनाः प्याखं हुली । थ्व प्याखं किपू देय्‌या मूमूथाय्‌या त्वालय्‌ छसिकथं देय्‌ चाःहिलाः हुइकीगु चलन दु । न्हापां प्याखं हुइकेगु सुरु याइबलय्‌ बुलुहुं धाःबाजं भुस्याः व प्वंगाचा पुयाः बुलुहुं हुइकूसां सिधयेके त्ययेकाः बाजं झ्याँय्‌झ्याँय्‌ यानाः थानाः हुइकीगु व तसकं कोलाहल जुइक हुलीगुलिं थ्व प्याखंयात झ्याँय्‌झ्याँय्‌ पांपां धायेगु याना वयाच्वंगु दुसा धेंधेंपांपां नं धायेगु याः । नापं प्वंगाचा पुइबलय्‌ थ्व हे धेपांधेधे पांपां धैगु बोल पुइगुलिं नं थ्व सापारु प्याखंयात धेधेपांपां नं धायेगु याना वयाच्वंगु खः ला धैगु नं न्यनेदु । थ्व प्याखं हुइकेगु निंतिं धाः बाजं थायेगु नापनापं प्वंगाचा पुइगु, भुस्याः थायेगु याइ ।
सापारुया थ्व झ्याँय्‌झ्याँय्‌ पांपां अथवा धेधेपांपां प्याखं पिथनेगुयात थाचिनेगु नं धाइ । थथे थाचिना छ्वयेगु ज्या त्वाःत्वालं पालंपाः पाःब्व कयाः याइ । तर थथे थाचिना छ्वयेगु ग्वसाः ग्वयेगु निंतिं उगु पाःब्व काइगु त्वालय्‌ उगु दँय्‌ सुं नं सुं थकालिम्ह सीगु छेँपाखें भाला कायेमाः । उगु भाला काइगु छेँजःयात थाचिना छ्वइम्ह धाइ ।

किपुलिइ थुुगु ख्वाःपाः प्याखं– मोहनिबलय्‌ चालं क्वकाये धुंकाः देवी प्याखं पिकयाः हुइकीगु खः । थौंकन्हय्‌ थ्व प्याखं तःननि त्वालं जक पिथनाच्वंगु
दुसा, छुंदँ न्ह्यःतक गःछेँ दाफा खलःपाखें नं पिथनाः वयाच्वंगु खःसां थुथाय्‌ उगु गःछेँ त्वाःपाखें पिथनेगु दिकेधुंकूगु दु ।
थुगु प्याखंया प्याखंम्वलं गं खाइगु जूगुलिं थुकियात गं प्याखं नं धायेगु याः ।
थुगु प्याखं हुइकेत खिं, ताः, बभूचा थानाः प्वंगाचा पुइगु याइ । द्यःप्याखनय्‌ भैरब, ब्रम्हायणी, इन्द्रायणी, ख्याः, कवं, दागिं, प्वः आदि प्याखंम्वः दुगु थुगु प्याखं खास यानाः लालहिरा बाखंया लिधंसाय्‌ खिंनापं दाफा राग म्ये जक हालाः प्याखं हुली । मुक्कं रागया आधारय्‌ जक हुलीगु जूगुलिं थ्व प्याखं छगूकथं थ्व ब्याले प्याखं नं खः ।

येँ देय्या छगू पुलांगु बस्ति किलागः त्वालय्‌ थीथी बाजं, प्याखं व संस्कृति दु । उकी मध्यय्‌ दीप्याखं व खःप्याखं किलागः त्वाःया पुलांगु प्याखं खः । छगू हे त्वाःया छम्ह हे नासःद्यः पुज्यानाः हुइकीगु निगू प्याखं न्ह्याकीगु निखलः हे दु । दीप्याखं थौंतक न्ह्यानाच्वंगु दुसां थनया खःप्याखं द्यूगु म्ह्वतिं नं सच्छि दँ दयेधुंकल । किलागःया खःप्याखंया म्ये व बाखं च्वयातःगु थ्यासफू व छुं छुं बाजं आः नं दनि । दकलय्‌ लिपा खःप्याखं हुलादीम्ह छम्ह प्याखंम्वः थकू अबाया छुइ थौंकन्हय्‌ किलागः त्वालय्‌ दनिसां थ्व प्याखंया बारे कनेफुपिं सुं मदये धुंकल ।