गुन्हु पुन्हि अथवा सापारुखुन्हु किपुलिइ छगू कथंया प्याखं हुइकी । ख्वाःपाः पुयाः हुइकीगु थ्व प्याखंयात झ्याँय्‌झ्याँय्‌ पांपां नं धाइ । थुकी मुक्कं च्याम्ह प्याखंम्वः दइ । ह्याउँख्वाःपाः, म्हुकं ख्वाःपाः, न्याँत्वाः ख्वाःपाः व मेपिं न्याम्ह बापाःत्याः ख्वाःपाः पुयातःपिं प्याखंम्वःत झ्वःलिं च्वनाः प्याखं हुली । थ्व प्याखं किपू देय्‌या मूमूथाय्‌या त्वालय्‌ छसिकथं देय्‌ चाःहिलाः हुइकीगु चलन दु । न्हापां प्याखं हुइकेगु सुरु याइबलय्‌ बुलुहुं धाःबाजं भुस्याः व प्वंगाचा पुयाः बुलुहुं हुइकूसां सिधयेके त्ययेकाः बाजं झ्याँय्‌झ्याँय्‌ यानाः थानाः हुइकीगु व तसकं कोलाहल जुइक हुलीगुलिं थ्व प्याखंयात झ्याँय्‌झ्याँय्‌ पांपां धायेगु याना वयाच्वंगु दुसा धेंधेंपांपां नं धायेगु याः । नापं प्वंगाचा पुइबलय्‌ थ्व हे धेपांधेधे पांपां धैगु बोल पुइगुलिं नं थ्व सापारु प्याखंयात धेधेपांपां नं धायेगु याना वयाच्वंगु खः ला धैगु नं न्यनेदु । थ्व प्याखं हुइकेगु निंतिं धाः बाजं थायेगु नापनापं प्वंगाचा पुइगु, भुस्याः थायेगु याइ ।
सापारुया थ्व झ्याँय्‌झ्याँय्‌ पांपां अथवा धेधेपांपां प्याखं पिथनेगुयात थाचिनेगु नं धाइ । थथे थाचिना छ्वयेगु ज्या त्वाःत्वालं पालंपाः पाःब्व कयाः याइ । तर थथे थाचिना छ्वयेगु ग्वसाः ग्वयेगु निंतिं उगु पाःब्व काइगु त्वालय्‌ उगु दँय्‌ सुं नं सुं थकालिम्ह सीगु छेँपाखें भाला कायेमाः । उगु भाला काइगु छेँजःयात थाचिना छ्वइम्ह धाइ ।

किपुलिइ थुुगु ख्वाःपाः प्याखं– मोहनिबलय्‌ चालं क्वकाये धुंकाः देवी प्याखं पिकयाः हुइकीगु खः । थौंकन्हय्‌ थ्व प्याखं तःननि त्वालं जक पिथनाच्वंगु
दुसा, छुंदँ न्ह्यःतक गःछेँ दाफा खलःपाखें नं पिथनाः वयाच्वंगु खःसां थुथाय्‌ उगु गःछेँ त्वाःपाखें पिथनेगु दिकेधुंकूगु दु ।
थुगु प्याखंया प्याखंम्वलं गं खाइगु जूगुलिं थुकियात गं प्याखं नं धायेगु याः ।
थुगु प्याखं हुइकेत खिं, ताः, बभूचा थानाः प्वंगाचा पुइगु याइ । द्यःप्याखनय्‌ भैरब, ब्रम्हायणी, इन्द्रायणी, ख्याः, कवं, दागिं, प्वः आदि प्याखंम्वः दुगु थुगु प्याखं खास यानाः लालहिरा बाखंया लिधंसाय्‌ खिंनापं दाफा राग म्ये जक हालाः प्याखं हुली । मुक्कं रागया आधारय्‌ जक हुलीगु जूगुलिं थ्व प्याखं छगूकथं थ्व ब्याले प्याखं नं खः ।

येँ देय्या छगू पुलांगु बस्ति किलागः त्वालय्‌ थीथी बाजं, प्याखं व संस्कृति दु । उकी मध्यय्‌ दीप्याखं व खःप्याखं किलागः त्वाःया पुलांगु प्याखं खः । छगू हे त्वाःया छम्ह हे नासःद्यः पुज्यानाः हुइकीगु निगू प्याखं न्ह्याकीगु निखलः हे दु । दीप्याखं थौंतक न्ह्यानाच्वंगु दुसां थनया खःप्याखं द्यूगु म्ह्वतिं नं सच्छि दँ दयेधुंकल । किलागःया खःप्याखंया म्ये व बाखं च्वयातःगु थ्यासफू व छुं छुं बाजं आः नं दनि । दकलय्‌ लिपा खःप्याखं हुलादीम्ह छम्ह प्याखंम्वः थकू अबाया छुइ थौंकन्हय्‌ किलागः त्वालय्‌ दनिसां थ्व प्याखंया बारे कनेफुपिं सुं मदये धुंकल ।

येँयाःज्वःछि येँदेय्‌या थीथी दबुलिइ हुइकीगु ख्वाःपाः प्याखं खः— दीप्याखं । तसकं लोकंह्वाःगु थ्व प्याखनय्‌ भैरव, कुमारी, चण्डी, दैत्य, कवं, बेताः व ख्याः यानाः न्हय्‌म्ह प्याखंम्वः दइ । शास्त्रीय रागया पुलांगु म्येया लसय्‌ परम्परागत नेवाः बाजं थानाः हुइकीगु थ्व गीतिनृत्य नाटक खः । असत्यया न्ह्यःने सत्यया विजय व दानवीय प्रवृत्तियात दैवी प्रवृत्तिं त्याकीगु हे थ्व प्याखंया मू हसना खः । भैरव व चण्डीया म्ह्याय्‌ कुमारिं दैत्ययात युद्धय्‌ बुकीगु लु थ्व प्याखनय्‌ उत्कर्षकथं क्यनी ।
दीप्याखं येँ महानगरपालिका वडा नं.१८ किलागः त्वालं पिदनी । थ्व प्याखं येँयाःया मेमेगु ख्वाःपाः प्याखं थें लँय्‌ महुइकुसे बिज्यापू चुक, किलागः, न्हूघः, थाय्‌मदु, वंघः, मरु महाद्यःपार्वती देगःन्ह्यःने व कालभैरवन्ह्यःने न्हय्‌गू दबुलिइ हुइकी ।
दीप्याखंया उत्पत्तिलिसे येँदेय्‌ पश्चिम लागाया जामाच्व गुँया स्वापू खनेदु । न्यने दुकथं न्हापा भैरव, चण्डी व कुमारी थः जःपिंलिसे जामाःच्व गुँनिसें आकाशमार्ग जुयाः बांबांलाःगु थाय्‌ मामां चाःह्यू वइगु जुयाच्वन । थथे हे छन्हु यक्व सिमा दयाः ख्वातुगु गुँइ तुयूम्ह ऐरावतलिसें यक्व किसित दुगु किलागः त्वालय्‌ थ्यनाः अन प्याखं हूगु जुयाच्वन । लिपा अन मनूतय्‌गु बस्ती दयावःलिसे देवदेविं मनूतय्‌त दर्शन बीगुलिसें थ्व प्याखंया परम्परा न्ह्यात । अथेहे मेगु खँकथं छगू इलय्‌ देसय्‌ महामारी ल्वचं यक्व मनूत सिनाच्वन । उगु महामारी शान्त यायेत देविं जुजुया म्हगसय्‌ दीप्याखं हुइकेगु आज्ञा जूकथं थ्व प्याखं न्ह्याःगु खः ।
दीप्याखनय्‌ न्यागूगु लुकथं भैरव चजा प्याखं हुलीबलय्‌ हालीगु ‘आदि भैरव’ म्ये व दकलय्‌ लिपांगु लुया ‘भजत भुवन’ मेय्‌ गुणकर जुजुया नां दु । विद्वानतय्‌गु बिचाःकथं उम्ह गुणकर जुजु धयाम्ह येँ देय्‌या ऐतिहासिक जुजु गुणकामदेव जूगुलिं थ्व प्याखं व हे ई इशाया च्यागूगु शताब्दिनिसें न्ह्याःगु जुइमाः । दीप्याखंया मुद्रा व प्याखंपाः भरतनाट्यमलिसे ज्वःलाःसा थुकिया म्येय्‌ नं भरतमुनिया ईया जातिगानया प्रभाव खनेदु । थुकिं दीप्याखं नेपाःया तसकं पुलांगु ख्वाःपाः प्याखं खः धयागु क्यं ।

दीप्याखंया ख्वाःपाः व वसः न्हूधाः
दीप्याखंया वसः व धुँछ्यंगू झिदँय्‌ छक्वः न्हूगु दयेकेगु चलन दु । थुकिया निंतिं नेपाल सरकार कौशी तोषाखाना व संस्कृति मन्त्रालयपाखें आर्थिक ग्वाहालि वइ । दीप्याखंया मेमेगु ज्वलं तिसा, बाजं आदि नं व हे कथं भिंकेज्या याइ ।
दीप्याखंया ख्वाःपाः दयेकेगु व भिंकेगु ज्या बज्राचार्यपाखें दीक्षा कयातःपिं पुंतय्‌सं याइगु खः । म्हय्‌पि अजिमा पुज्यानाः हःगु म्हय्‌पिद्वँया चा, कस्तुरी, छुचुं, नेपालि भ्वं, गुंगू, कपाय्‌, कपू आदि ल्वाकछ्यानाः दीप्याखंया ख्वाःपाः दयेकी । अथेसां थौंकन्हय्‌ लीया ख्वाःपाः पुइगु जुयाः उकी माःगु रंगरोगन जक यायेत दीक्षा मदुपिन्सं नं यायेज्यू ।
दीप्याखंया गुप्त पुजा
किलागः दबुलिइ नानिचायाःकुन्हु प्याखं हुले सिधयेकाः छन्हु प्याखं गुरु, प्याखंम्वः व कजि च्वनाः ‘गुप्त पुजा’ यायेमाः ।

दीप्याखंया घंगलासि पुजा
ञंलाथ्वः चौथिकुन्हु प्याखंम्वःतय्‌सं न्ह्याइगु घंगला नासःद्यःयाथाय्‌ स्वनाः ‘घंगलासि’ पुजा याइ । स्वनातःगु घंगला आचाःजुं प्याखंम्वःतय्‌त लःल्हाये धुनकि प्याखंम्वःतय्‌सं घंगला न्ह्यानाः प्याखं हुली ।

दीप्याखंया द्यःगण
कवं
कवं दीप्याखनय्‌ कुमारीया वाहनकथं ग्वाहालि प्याखंम्वः खः । कवं जुइम्ह मचा बाय्‌ नच्चा ल्याय्‌म्हम्ह जुइसा वयागु प्याखं नं मचापहः क्यनाः न्ह्यइपुके कथंयागु जुइ । कवंया मूल रंग तुयूगु जूगुलिं वयागु वसः छ्यनय्‌ तुयूगु कापः बेतालि व जँय्‌ तुयूगु हे कापःया काँस खः । वा क्यनाः न्हाय्‌पं थ्यंक न्हिलाच्वंगु कवंया ख्वाःपाः तुयूगु भूमिइ कपालय्‌ सिन्हः, मिखाफुसि, न्हाय्‌च्वका व म्हुतुसि ह्याउँगु रंगं छाय्‌पिया तइ । कवंया तिसा वहःया तपुगु सिखः जक दइसा निपां पुलिक्वय्‌ घंगला न्ह्यानातइ । कवं म्हय्‌ ला मदुम्ह क्वँय्‌या जक जूगुलिं प्याखंम्वःया नांगागु ल्हाः, तुति व म्हय्‌ तुयूगु रंगं क्वँय्‌या आकार च्वयातइ । कवंया खास ज्वंसा दइ मखु तर, कायाःअस्तमिकुन्हु किलागः दबुलिइ प्याखं हुलीबलय्‌ कवनं नासःद्यःयात बलि ब्यूम्ह म्येय्‌या पुयातःगु आन्द्रा क्वखानाः पुयातःगु च्वप्वःचा जव ल्हातं ज्वनाः प्याखं हुली । मेबलय्‌ कवं प्याखं हुलीबलय्‌ घ्वंस्यानाः कू कू हाली ।
कुमारी
कुमारी नं दीप्याखंया छम्ह मू प्याखंम्वः खः । दीप्याखनय्‌ कुमारीयात तसकं बांलाःम्ह, चञ्चल स्वभावयाम्ह क्यनातःगु दुसां मालीबलय्‌ दैत्य नं संहार यायेफुम्हकथं न्ह्यब्वइ । थ्व प्याखनय्‌ भैरव व चण्डीया म्ह्याय्‌ कुमारीया प्याखं दकलय्‌ ल्वःवनापुक क्यनातःगु दु । कुमारीया वसः ह्याउँगु भूमिइ ज्वालाज्वाला थीगु लुँ रंगया बुट्टा दुगु तासया बागः लंच्व दुगु भोटो व बँय्‌ लुइक जामा खःसा जनी नं ह्याउँगु हे जुइ । कुमारीया ख्वाःपाः ह्याउँगुलिइ भचा हाकुगु किचः दइसा ह्वः दुगु निगः मिखा व कपालय्‌ म्हासुगु सिन्हः दइ ।
निपां ल्हातिइ नाडीइ ह्याउँगु व चुल्याय्‌ वाउँगुु कापः घानाः प्याखं हुलीम्ह कुमारिं जँय्‌ न्ह्यःने जाप व ल्यूने घार हिनातइ । कुमारिं निपां पुलिक्वय्‌ घंगला न्ह्याइसा तिसाकथं लुँया तायः, वहःया तःपुगु सिखः, मुण्डमाः व निपा नाडी वहःया बाला तइ । चण्ंिड जवगु ल्हातिं खड्ग व खवगु ल्हातिं पात्र ज्वनातइसा मतुलिइ पंखास्वां, धुपि आदि थीथी नस्वाःगु स्वां, वहःया किकिंपा दइ । कुमारीया मतुलिइ पंखास्वां, धुपि आदि थीथी नस्वाःगु स्वाँनं छाय्‌पिया तइसा वहःया किकिंपा छुनातइ ।
ख्याः
दीप्याखनय्‌ ख्याः चण्डीया वाहन व ग्वाहालि प्याखंम्वः खः । ख्याकं थीथीकथं म्ह संकाः ल्वःवनापुगु प्याखं क्यनी । ख्याःया छ्यं छगलं व ख्वाः त्वपुक हाकुगु कापःया तपुलिं पुइ । ह्याउँगु मिखाफुसि दुगु मिखाह्वः व म्हुतु पिहां वयाच्वंगु तःहाकःगु मेकथं ह्याउँगु कापः बाला ख्याःया म्हसीका जुयाच्वनी । वसःया ल्याखं ख्याकं हाकुगु तःपाःलं सुरुवाः फिनातइसा सुरुवाः थकयाः पुलिक्वय्‌ घंगला न्ह्याइ । ख्याःया तिसा तपुगु वहःया सिखः खः ।
चण्डी
दीप्याखंया छम्ह मू प्याखंम्वः चण्डीया मूल रंग ह्याउँगु खः । कपालय्‌ छगः व ह्वः दुगु निगः नापं स्वंगः मिखा दुगु चण्डीया ख्वाःपाः शान्त स्वभावं मुसुहुं न्हिलाच्वंगु दइ । थुम्ह प्याखंम्वलं ह्याउँगु भुमिइ ज्वालाज्वाला थीगु लुँया बुट्टा दुगु बागः लँच्व दुगु भोटो व बँय्‌ लुइक जामा फिइसा जँय्‌ ह्याउँगु जनिखं ची । निपां ल्हातिइ चुल्याय्‌ ह्याउँगु व नाडी वाउँगु कापः घानाः प्याखं हुलीम्ह चण्ंिड जँय्‌ न्ह्यःने जाप व ल्यूने घार हिनातइ । निपां पुलिक्वय्‌ घंगला न्ह्याइम्ह चण्डीया तिसा लुँया तायः, वहःया तःपुगु सिखः, मुण्डमाः व निपा नाडीइ वहःया बाला खः । चण्ंिड जवगु ल्हातिं खड्ग व खवगु ल्हातिं पात्र ज्वनातइसा मतुलिइ पंखास्वां, धुपि आदि थीथी नस्वाःगु स्वां, वहःया किकिंपा दइ ।
दैत्य
दैत्य दीप्याखनय्‌ त्वःफिके मज्यूम्ह प्याखंम्वः खः । बल्लाःम्ह, मग्याःम्ह, व बांलाःम्ह प्याखंम्वःकथं दैत्यया भूमिका दु । दैत्यया वसःकथं ह्याउँगु भूमिइ थीगु म्हासुगु बुट्टा दुगु तासया भोटो व वँचुगु, तुयूगु, म्हासुगु, वाउँगु, ह्याउँगु बाला तगिं तगिं ह्वनातःगु जामा खः । थ्व प्याखंम्वलं ह्याउँगु जनी हिनातइ । ख्वाःपाः पुइम्वाःम्ह दैत्यं कपाः व न्हाय्‌पं त्वपुक थीथी जवाहरात थुनातःगु वहःया मतू पुइ । तिसाकथं दैत्यं वहःया तुलसिमाः क्वखाना तइसा नाडीइ वहःया बाला व निपां पुलिक्वय्‌ घंगला न्ह्यानातइ । दीप्याखंया दैत्यया ज्वँसा जव ल्हातय्‌ खड्ग व खव ल्हातय्‌ ढाल दइसा भैरवनाप युद्धया लुइ धनुष बाण ज्वनी ।
बेताः (बेताल)
दीप्याखनय्‌ भैरवया वाहन व ग्वाहालिमिकथं बेताःया भूमिका दु । ह्याउँगु सिन्हः दुगु म्हासुगु ख्वाःपाः पुइम्ह मचा बाय्‌ नच्चाल्याय्‌म्हम्ह बेतालं म्हासुगु हे तःपाःलं सुरुवाः व म्हासुगु हे जनिखं ची । पुुलिक्वय्‌ न्ह्यानातःगु घंगला खनेदयेक सुरुवाः पुलितक थकयातःगु दइ । तिसाकथं बेतालं वहःया तपुगु सिखः क्वखाइ । बेतालं दबदब थानाः प्याखं हुली ।
भैरव
दीप्याखंया छम्ह मू प्याखंम्वः भैरवया मूल रंग वँचुगु खः । भैरवया ख्वाःपाः वँचुगु भूमिइ मिखाफुसि व म्हुतु जःखः ह्याउँगु रंग दइ । तपागु न्हाय्‌पनय्‌ नागया तिसा, म्हुतुइ धँवा व कपालय्‌ छगःनापं स्वंगः मिखा दुगु भैरवया ख्वाःपातय्‌ निगः मिखाय्‌ ह्वः दइ । भैरव जुइम्ह प्याखंम्वलं बँय्‌ लुइक वँचुगु भुमिइ प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण बुट्टा दुगु तासया जामा व वँचुगु भुमिइ तुयूगु बुट्टा दुगु बागः लँच्व दुगु भोटो फिनाः ह्याउँगु जनी ची ।
भैरवया ज्वँसा खड्ग व पात्र खःसा मतुलिइ पंखास्वां, धुपि आदि थीथी नस्वाःगु स्वां, वहःया किकिंपा व हाकुगु च्वाम्वःया सँ दइ । तर, दैत्यनाप युद्ध याइगु प्याखनय्‌ भैरवं धनुष व बाण ज्वनी । तिसाकथं भैरवया लुँयागु तायः, वहःयागु तपुगु सिखः व मुण्डमाः क्वखाइसा ल्हातय्‌ नं वहःया बाला व पुलिक्वय्‌ घंगला न्ह्याइ । निपां ल्हातिइ चुल्याय्‌ ह्याउँगु व नाडीइ वाउँगु कापः घानाः प्याखं हुलीम्ह भैरवं जँय्‌ न्ह्यःने जाप व ल्यूने घार हिनी । भैरवया विशेषताकथं झिदँय्‌ छक्वः जँय्‌ धुंछ्यंगू हिनातइ ।

दीप्याखंया नासः पुजा

दीप्याखनय्‌ माःगु तान्त्रिक विधिया पुजा आचाःजुं (कर्माचार्य) याइगु व्यवस्था दुु । प्याखंम्वः, गुरु व कजि अप्सं च्वनाः किलागः त्वाःया नासःद्यःयाथाय्‌ म्येय्‌ व दुगु बलि बियाः ‘नासःपुजा’ यानाः प्याखं स्यनेज्या न्ह्याकी । नासःपुजाय्‌ आचाःजुं देय्‌पा ल्हातं पुजा याइ । येँयाःया दकलय्‌ लिपांगु न्हिखुन्हु नानिचायाःया प्याखं क्वचाये धुंकाः छन्हु किलागः त्वाःया नासःद्यःयाथाय्‌ म्येय्‌ व दुगु बलि बियाः ‘विश्राम पुजा’ यायेधुनकि व दँया दीप्याखं क्वचाइ । थ्व पुजाया प्रसादकथं प्याखंखलः, म्ह्याय्‌मस्त व त्वाःबाःयापिन्त भ्वय्‌ नकेमाः । दीप्याखंज्वःछि प्यक्वः नासःपुजा यायेमाः ।

ञंलाथ्वः अस्तमि (कायाःस्तमि)कुन्हु दीप्याखंया दक्व ख्वाःपाः व बाजं नासःद्यःयाथाय्‌ स्वनाः ‘पिदने पुजा’ याइ । थ्व पुजाय्‌ नं नासःद्यःयाथाय्‌ म्येय्‌ व दुगु बलि बीमाः । पुजा क्वचायेकाः आचाःजुं सकलें प्याखंम्वःपिन्त थःथःगु ख्वाःपाः लःल्हाना बी । अथेहे प्याखं गुरुं मेपिं सहायक गुरुपिन्त थीथी बाजं लःल्हाना बी । थ्वकुन्हु मुक्कं वसः, तिसा व ख्वाःपालं पुयाः किलागः त्वाःया दबुलिइ दीप्याखं क्यनी ।

दीप्याखंया प्याखंम्वः

दीप्याखनय्‌ मुक्कं न्हय्‌म्ह प्याखंम्वः दइ । थुपिं खः— भैरव, चण्डी, कुमारी, दैत्य, कवं, बेताः व ख्याः ।
दीप्याखंया मू प्याखंम्वःकथं भैरव, चण्डी व कुमारी खः । कवं, बेताः व ख्याः थुमि ग्वाहालि प्याखंम्वः खःसा दैत्य नं दीप्याखंया मज्जि मगाःम्ह प्याखंम्वः खः । दीप्याखंया दक्वं प्याखंम्वः मिजंपिं जुइ । भैरव, चण्डी, कुमारी व बेताः नं थःथःगु रंगया ख्वाःपाः पुइसा दैत्य व ख्याःया ख्वाःपाः दइ मखु । दैत्यं कपाः व न्हाय्‌पं त्वपुक वहःया मतू जक पुइसा ख्याकं मिखाह्वः दुुगु ख्वाः त्वपुक हाकुगु कापःया ख्वाःपाः दुगु तपुलिं पुइ ।
दीप्याखनय्‌ मुक्कं खुगू लु दइ । पूवंक दीप्याखं हुइकेत थ्यं मथ्यं न्हय्‌घौ माः । प्याखं न्ह्याकेत दकलय्‌ न्हापा दथुइ ह्याउँगु कापःया इलां खायातःगु दबुलिइ दुहां वयाः फुक्कं प्याखंम्वः च्वनाः द्यःल्हायेगु नृत्य याइ । व धुंकाःया मेमेगु लु थुकथं दु– सून्य पहः, भैरव ग्वारा, कुमारी ग्वारा, चण्डी ग्वारा, भैरव चजा, कुमारी चजा, चण्डी चजा, भैरव न्ह्याः, कुमारी न्ह्याः, चण्डी न्ह्याः, दैत्य प्याखं, भैरव जुद्ध, कुमारी जुद्ध, कवं वेताः ख्याः प्याखं, शान्ति प्याखं व लँपं प्याखं ।
दीप्याखं येँ महानगर वडा ल्याः १८ किलागः त्वाःया ज्यापुजातिं थःगु परम्पराकथं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थ्व प्याखंया न्हय्‌म्हं प्याखंम्वःपिं किलागः त्वाःया ज्यापु मिजंत खः । भैरव, चण्डी व कुमारी स्वयां कवं, ख्याः व बेताः जुइपिं मचापिं बाय्‌ नच्चा ल्याय्‌म्हपिं जुइ । गुरु शिष्य परम्पराकथं छगू पुस्तां मेगु पुस्ताय्‌ मदिक्क न्ह्यानाच्वंगु दीप्याखनय्‌ मूगुरु छम्ह, सहायक गुरु न्हय्‌म्ह, कजि व खलःपिं सकलें मुनाः प्याखं स्यनेगु लिसें माःगु गुहालि याइ ।
दीप्याखं विश्व शान्तिलिसें देसय्‌ प्राकृतिक प्रकोप व रोगव्याधि मवयेमा धइगु आशिका यासे न्ह्याइ । थ्व प्याखनय्‌ थीथी बाजंया थीथी तालय्‌ थीथी रागया म्ये हालेमाः । प्याखंया लु राग कयाः न्ह्याइसा हाकनं राग कयाः तिनि क्वचाइ । बाजं थायेगु न्ह्याकेत चकाः नं हालेमाः । दीप्याखंया न्हय्‌म्ह प्याखंम्वः मध्यय्‌ बेताः छम्हसिनं जक याकःप्याखं हुली मखु । दीप्याखं ज्वःछि दबू खालि मयासे छम्ह प्याखंम्वः दबुलिइ दया हे च्वनी । थ्व प्याखं न्ह्याये धुंकलकि वा वः फय्‌ वः मधासे मदिक्क हुलेमाः । मेमेगु ख्वाःपाः प्याखनय्‌ थें दीप्याखनय्‌ दबुलिइ बलि बीगु चलन मदु । दीप्याखनय्‌ भैरव व दैत्यया जुद्धय्‌ भैरव दैत्यलिसे बुइगु क्यनी । अले भैरव व चण्डीया म्ह्याय्‌ कुमारिं दैत्यलिसे जुद्ध याइ । मेमेगु प्याखनय्‌ दैत्ययात संहार याःगु क्यनीसा दीप्याखनय्‌ दैत्य कुमारीलिसे जुद्धय्‌ बुनाः बिस्युं वनी ।
दीप्याखंया मेगु विशेषता धयागु स्वम्ह मू प्याखंम्वः भैरव, चण्डी व कुमारिं पुइगु मतू खः । थ्व मतुलिइ कपालय्‌ व छ्यंल्यूने तःजायेक म्हासुगु व तुयूगु पंखास्वां, धुपि, ग्वय्‌स्वां, ककःचास्वां थज्याःगु नस्वाःगु स्वां उनाःतइ । प्याखंम्वःपिन्सं प्याखंपाः कयाः छ्यं संकीबलय्‌ स्वाँनं छाय्‌पियातःगु तजाःगु मतू तसकं ल्वःवनापुक सनाः स्वांया नस्वाः ह्वली । प्याखंम्वःतय्‌त हे थःथःगु मतूया निंतिं स्वांया जिम्मा जुइसा मतुलिइ स्वां उनेसःपिं म्ह्याय्‌मस्तय्‌गु ग्वाहालि कायेगु चलन दु । प्याखं पिहां मवइबलय्‌ नं ख्वाःपाः, वसः, तिसा, ज्वँसा व मतू आदि सुरक्षित तयाः न्हिथं पुजा याना तयेमाः ।

दीप्याखंया बाजंज्वलं
दीप्याखनय्‌ परम्परागत नेवाः बाजंया जक छ्यलाबुला दु । खिं, दंगः, धाः, नाय्‌खिं, ताः, बभू, भुस्याः, छुस्याः, सिन्याल, घंगला, दबदब व प्वंगा दीप्याखंया बाजंज्वलं खः । दक्वं बाजं बाजंखलकं थाइसा घंंगला व दबदब प्याखंम्वःतय्‌के दइ । घंगला दक्वं प्याखंम्वःतय्‌सं निपां पुलिक्वय्‌ न्ह्याइसा दबदब प्याखंया लुकथं बेताः, कुमारी, भैरव व चण्ंिड थाइ । न्हापा न्हापा दीप्याखनय्‌ जुगितय्‌सं म्वाहालि नं पुइगु खः तर, यक्व दँनिसें थ्व बाजं दीप्याखनय्‌ न्यने मदु ।
दीप्याखनय्‌ उप्वः छ्यलीगु बाजं खिं, ताः, बभू व प्वंगा खः । अथेसां भैरवया प्याखनय्‌ धाः, ताः, भुस्याः व प्वंगा छ्यली । चण्डीया प्याखनय्‌ दंगः, ताः, सिन्याल व म्वाहालि (थौंकन्हय्‌ मदु) छ्यली । कुमारीया प्याखनय्‌ नाय्‌खिं, ताः, छुस्याः व प्वंगा छ्यली । भैरव व दैत्यया जुद्धय्‌ धाः, ताः, भुस्याः व प्वंगा अले कुमारी व दैत्यया जुद्धय्‌ खिं, नाय्‌खिं, ताः, छुस्याः व प्वंगा छ्यलाबुलाय्‌ हइ ।

दीप्याखंया म्ये व राग
दीप्याखनय्‌ मारसि, धनाश्री, चजा, कण, मंगल, सोरथ, भुपारी व बलारी यानाः च्यापु रागया म्ये हाली । विद्वानपिनि धापूकथं दीप्याखनय्‌ हालीगु म्येया भाय्‌ अभहट्ट भासं च्वयातःगु दु । उकी मध्यय्‌ दकलय्‌ न्हापांगु लुया संगीत तसकं पुलांगु मेमेथाय्‌ न्हने धुंकूगु जातिगान खः । मेमेगु मेया संगीतय्‌ जातिगान धुंकाः न्ह्याःगु प्रबन्ध गानया लक्षण खनेदु । दीप्याखंया म्ये प्याखंया दृष्यलिसे स्वापू मदसे प्याखं हुलाच्वंम्ह द्यःया स्तुतिकथं हाली । दीप्याखंया संगीतय्‌ दाफाया नं यक्व छ्यलाबुला दु । थ्व प्याखं न्ह्याकेत दकलय्‌ न्हापाया प्याखं द्यः ल्हाइगु दाफाया हे क्वलाःद्यः ल्हाइगु खः । अथेहे दीप्याखनय्‌ गुबलें गुबलें दाफाय्‌ थें ग्वारा म्ये नं हाली । तालया ल्याखं नं दीप्याखनय्‌ हालीगु म्येया ताल मुक्कं दाफाय्‌ छ्यलीगु ताल खः । थुकी चो, प्रताल, जति, खरजति, लंताः, पलेमां, अस्त्रा, गह्रः यानाः दाफाया न्हय्‌गुलिं ताल छ्यलातःगु दु ।

दीप्याखं हुइकीगु न्हि व थाय्या धलः
ल्याः -प्याखं हुइकीगु थाय्‌/दबू न्हि – विशेषता
१.- बिज्यापूननिया दबू, किलागः – ञंंलाथ्वः चौथिनिसें सप्तमितक प्यन्हु
२. येँ लाय्‌कूया कागेश्वर महाद्यः देगःकुं – ञंलाथ्वः द्वादसि सुथ – येँ लाय्‌कुलिइ यःसिं थनीथाय्‌ द्यः ल्हायेगु
३. किलागः दबू – क. ञंलाथ्वः अस्तमि (कायाः अस्तमि)कुन्हु चान्हय्‌ ख. येँयाःया लिपांगु न्हि ञंलागाः चौथि (नानिचायाः) -येँयाःया श्री गणेश, श्री भैरव, व श्री कुमारीया रथ थन दबूसिथं सालायंकी । श्री कुमारीया रथ दिकाः दबुलिइ दीप्याखंया कुमारी व दैत्य जुद्धया लु क्यनी ।
४. जोशी देगः जवया दबू, – न्हूघः ञंलाथ्वः चतुर्दशि (क्वःनेयाः) – येँयाःया श्री गणेश, श्री भैरव, व श्री कुमारीया रथ थन दबू सिथं सालायंकी । श्री कुमारीया रथ जोशी देगःन्ह्यःने दिकाः दबुलिइ दीप्याखंया कुमारी व दैत्य जुद्धया लु क्यनी ।
५. थाय्‌मदु दबू -ञंलाथ्वः पुन्हि (थःनेयाः)-येँयाःया श्री गणेश, श्री भैरव, व श्री कुमारीया रथ थन दबूसिथं साला यंकीबलय्‌ तकया लु अन हुइकी ।
६. वंघः दबू -ञंलाथ्वः पुन्हि (थःनेयाः) -थाय्‌मदु दबुलिइ हुइकाः ल्यंदनिगु लु अन हुइकी ।

७ महाद्यः पार्वती देगः न्ह्यःनेया दबू -ञंलाथ्वः चतुर्दसि – श्री कुमारीया रथ याः मन्याःनिगु अवस्थाय्‌ न्हूघः दबुलिं लिहां वयाः थन दक्वं प्याखंम्वः सहितया प्याखं हुइकी ।

येँयाःया क्वःनेयाःकुन्हु कुमारी रथ सालेगु लिबाःसा न्हूघलय्‌ हुइकाः ल्यं दुगु दीप्याखंया लु महाद्यः पार्वती देगः न्ह्यःनेया दबुलिइ हुइकी । थौंकन्हय्‌ येँ कालभैरव न्ह्यःनेया दबुलिइ दीप्याखं महुइके धुंकल ।

जाकि, ध्यबा व ग्वःगु ग्वय् तयातःगु सलिं । नासःपुजां कलःया लिसें किसली नं तयायंकी । भाकल यानातःगु पुजा वने लिपा लाइगु अबस्थाय् किसली भागियाकाः तयेगु याइ ।

संगीतकार, रचनाकार, म्येहालामिलिसें संकिपाकःमि कीर्तिश्यामसुन्दर जोशीया जन्म अबु कीर्तिगोपाल जोशी व मां सुवर्ण देवी जोशीया कोखं ने.सं. १०८४ यंलाथ्वः तृतिया, बुधबारखुन्हु जूगु खः । हार्मोनियम, बाँसुरी, माउथआर्गन, मादल थें जाःगु बाजनय्‌ पोख्तम्ह जोशिं ने.सं. १११० स यलया च्यासलय्‌ जूगु म्ये धेंधेंबल्लाः कासाय्‌ ‘थौं चच्छि वनी तिनि म्वाःल वइतिनि सुथ झःझः धयाः’ म्ये न्ह्यब्वयाः संगीतय्‌ ल्यू सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्‌कःया थःगु हे संगीत व रचनाय्‌ प्रभावकुमार खेँय्‌नाप जानाः हालादीगु ‘त्वइसे बांलासे च्वंगु ख्वाःपाः लुमंसे वयाः जि ला चच्छि न्ह्यः पाः’ म्ये दकलय्‌ न्हापांगु खुसी रेकर्ड जूगु म्ये खःसा वय्‌कःया च्वसा व लसय्‌ प्रभावकुमार खेँय्‌नाप हालादीगु ‘छं सःतां वइ ला मवइ ला’, राम कुमार खेँचं च्वयादीगु, नानी बाबु शाक्यं लसय्‌ हनादीगु ‘स्वये मते मय्‌जु यार्लि मिखां दः, मन छंगु भुतुमालि थें ब्वइ’ वय्‌कःया च्वसा व लसय्‌ टंकराज शाक्यं हालादीगु ‘छंगु ख्वाः मखनाः जि ला वँय्‌ थें जुल छ गन गन छ गन गन’, थौंं छक हाकनं छ लुमना वल, बुलुसे च्वने धुंकूगु किपा यचुया वल’ वय्‌कःया लोकं ह्वाःगु म्ये खः ।
वय्‌कलं नेवाः संकिपा ‘तुतां’मय्‌ म्ये च्वज्यानापं लय्‌ चियादीगु दुसा ‘त्याग’, ‘जिपिं बदमाश मखु’ संकिपाया म्येय्‌ लय्‌ चिनादीगु दु ।
वय्‌कःया म्येचाः ‘थौं छकः हाकनं छ लुमना वल’ वि.सं. २०६१ दँया स्वन्तिबलय्‌ पिदंगु खः ।
लजगाःकथं वय्‌कलं वि.सं. २०५२ साल निसें २०६२ तक्क थ्रिडि एनिमेशन व डिजिटल भिडियो इडिटर जुयाः ज्या यानादीगु दु । गुकी ३५ खस नेपाली संकिपाया टाइटल एनिमेशन, कास्टिङ एनिमेशन, ३२ खस नेपाली संकिपाया साउण्ड डबिङ, विज्ञापन, डकुमेन्ट्री एनिमेशननापं म्यूजिक भिडियो सम्पादन यानादीगु दुसा २०६३ सालंनिसें संकिपा सम्पादनय्‌ अझ सक्रिय जुसें ‘बकं फुसुलु’, ‘गोखुन’, ‘भद्रगोल’, ‘तुतां’, ‘लिबाय्‌ धुंकाः’ नेपालभाषा संकिपाया सम्पादन यानादीगु दुसा थीथी टेलिभिजन शो उत्पादनय्‌ नं योगदान यानादीगु दु   ।

हुलाप्याखं कलाकार व हुलाप्याखं, नाटकनिर्देशक, कलाकार कृष्णभक्त महर्जन २०२३ सालय्‌ अबु ज्ञानबहादुर महर्जन व मां दशमाया महर्जनया कोखं ललितपुर जिल्ला छम्पिइ जन्म जुयादीम्ह खः । थौंकन्हय्‌ थेच्वय्‌ च्वना च्वनादीम्ह वय्‌कलं इ.सं. १९९९ स जूगु च्याक्वःगु साउथ एशियन गेम्सय्‌ प्याखं स्यनादीगुदु । श्रीकला नाट्य समूहया पलिस्था नायः, नासः दबूया न्वकू, राष्ट्रिय जन सांस्कृतिक महासंघया पुलांम्ह न्वकू, वाद्यशिरोमणी गणेशलाल संगीत प्रतिष्ठानया दुजः,नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रतिष्ठानया प्राज्ञ दुजः, आरोहण गुरुकूलया दुजः, अन्तर्राष्ट्रिय थिएटर एकेडेमीया दुजः, त्रिवेणी कल्चर सेन्टर, एशियन हिमालयन संगीत केन्द्र, नवदीप सास्कृतिक समाजनापं मेमेगु आपालं संस्थाय्‌ च्वनाः कला विकास व विस्तारया निंतिं नेतृत्व नापं स्यनेज्या यानादीम्ह वय्‌कलं १६ गू ब्वनेकुथिइ हुलाप्याखं, प्याखं स्यनादीगु दु । अशेष मल्लया ‘बुद्ध र चण्डाल’ ‘युवती अपेरा’, मोदनाथ प्रश्रितया ‘कपिलवस्तु भगवान बुद्ध’ (दबूप्याखं) २०७१ सालय्‌ प्रदीप ज्ञवालिं च्वयादीगु ‘कुमारी ब्याले नेपाल गाथा अपेरा’, धर्मरत्न त्रिशुलीया ‘सिद्धार्थया गृहत्याग’, ‘चण्डेश्वरी’, राजेशमान सिँहया ‘इन्जेक्सन’, ‘तःधिम्ह न्या चिधीम्ह न्या’ (चेतनामूलक नाटक) थें जाःगु आपालं प्याखं म्हितादीगु दुसा नेवाः व खस निगुलिं भासं यानाः २५ सिबें अप्वः दबू प्याखं, ख्याल निर्देशन यानादीगु दु ।प्रयाग संगीत महाविद्यालयपाखें भरत नाट्यम व कत्थक नृत्यय्‌ संगीत प्रभाकर भाजु महर्जनं भारत व मेमेगु देसय्‌नापं यानाः ६ गू थिएटर वर्कसपय्‌ ब्वति कयादीगु व अन्तर्राष्ट्रिय स्तरया ज्ञान कयादीगु दु ।
नेपाःया कला प्रवद्र्धनया निंतिं वय्‌कः हङकङ, जापान, फ्रान्स, बेल्जियम, डेनमार्क, स्पेन, मलेयिसा, चीन, बंगलादेश, पाकिस्तान, भारत भ्रमण यानादीगु दुसा भारतया चण्डिगढ, जलन्धर, बनारस, जयपुर, दिल्ली, आगरा, कोलकाता, मुम्बइ, कानपुर, बैंगलोर, गोवा, देहरादून, लखनऊ, गोरखपुर भ्रमण यानादीगु दु ।
वय्‌कलं खस नेपाली भाय्या पशुपतिप्रसाद, जात्रैजात्रा, आँखा, अन्तिम संस्कार, घनचक्कर, नीरफूल थें जाःगु ३० सिबें अप्वः संकिपा, चि–सकिपाय्‌ अभिनय यानादीगु दुसा पटाचारा, कृषागौतमी, तुयूमति, वल वल फसि क्वाः, घोषक थें जाःगु ३० गुलिं मल्याक संकिपा म्हितादीगु दु । अक्षयकुमारया हिन्दी संकिपा ‘बेबी’इ म्हितादीम्ह वय्‌कलं भद्रगोल, ड्याडसन, डिठ्ठासाब, क्राइम पेट्रोल थें जाःगु ३५ गुलिं मल्याक टेलिसंकिपा नं म्हितादीगु दु ।
वय्‌कलं युनाइटेड स्कुल, सातदोबाटोपाखें “ The Most Initiative Teacher Award 2064”, वि.सं. २०६४ सालय्‌ हे वयकलं स्यनादीगु हुलाप्याखनं अन्तर स्कुल नृत्य प्रतियोगिताय्‌ न्हाप सिरपाः नापं आर्ट प्रिभेन्सन सेन्टर, चापागाउँया ग्वसालय्‌ जिल्लास्तरीय म्ये व हुलाप्याखं कासाय्‌ दकलय्‌ बांलाःम्ह नृत्य निर्देशकया सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।

कृष्णमान डंगोल नेपाःया संगीतलिसें नाट्यख्यःया छम्ह स्यल्लाःम्ह सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म यलया बरेगामय्‌ ने.सं.१०४५ स जूगु खः । थ्वय्‌कः गोपाल डंगोल व लक्ष्मीदेबी डंगोलया याकःकाय्‌ खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः हिरादेबीनापं जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि काय्‌ निम्ह व म्ह्याय्‌ छम्ह दु ।
यलया बारेगामय्‌ बूम्ह जूसां लिपा थ्वय्‌कः मचाबलय्‌ हे सकल छेँजः नक्सालय्‌ च्वंवंगुलिं अन हे ब्वलन । न्हय्‌दँ च्यादँया मचा इलंनिसें अबुया ल्यू ल्यू भजनकीर्तनय्‌ जुयाः व दबू प्याखंया प्रभावं संगीतपाखे थ्वय्‌कः धेचुल । गुरु लक्ष्मीनारायणपाखें शास्त्रीय संगीत सयेकाः आधुनिक व शास्त्रीय संगीतय्‌ पारंगत जुयादिल। रेडियो नेपालय्‌ म्ये हालेगु हे झ्वलय्‌ वि.सं २०१६ सालय्‌ कलकत्ताय्‌ वना निपु खसम्ये रेकर्ड यानादिल । अले ‘हे साइली हेरन कोइली डाक्दछे वनभित्र लुक्दै’ म्ये तसकं लोकंह्वात । थ्वय्‌कलं दबू प्याखनय्‌ नं संगीत तयादीगु दु ।
रेडियो नेपालय्‌ झायेधुंकाः मेमेगु म्येलिसें नेवाःम्येत रेकर्ड यायेगु नं ज्या यानादिल । वालय्‌ छकः वइगु फूलबारी कार्यक्रमया निंतिं नेवाःम्ये तयार यायेत आपालं म्येहालामिपिन्त थ्वय्‌कलं ह्वःताः बियादिल । नेवाःम्ये ख्यलय्‌ थ्वय्‌कः व म्येच्वमि विष्णु जल्मिलिसेंं सांगीतिक स्वापू व म्येचाः ‘लाय्‌लामा’या हुनिं गुबलें हुइ मफैगु नां जुयाब्यूगु दु । ने.सं. ११०६ स पिदंगु थ्वय्‌कःपिनिगु म्येचाः ‘लाय्‌लामा’ उगु बखत तसकं चूगु म्येचाः खः । नेवाःपहःया संगीत अले नेवाःतय्‌ ल्हानाभाय्या खँग्वःत दूगु थ्वय्‌कःपिनिगु म्येत तसकं हे लोकंह्वाः । थ्वय्‌कलं नेवाः व खसभासय्‌ यानाः लोक, आधुनिक भजनत व मेमगु विधाय्‌ थ्यं मथ्यं झिंछसःपु म्ये सिर्जना यानादीगु दु । म्येचालय्‌ पिदंगु व पिमदंगु नापं यायेबलय्‌ नेवाःम्ये सत्यासिबें अप्वः दइ । वय्‌कःया ‘लाय्‌लामा’ ६ ब्वतक, ‘ग्वय्‌स्वांमाः’ ३ ब्वतक, ‘वामिया दबू’, ‘बुद्ध भजनमाला’, ‘लिसवाः’ (पासा पुचः अमेरिका), ‘दँ दँ सकलें दँ’, ‘मांया माया’ म्येचाः पिदंगुया लिसें मेमेगु म्येचालय्‌ नं म्ये पिदनाच्वंगु दु ।
आपालं सिरपाः, सम्मान व पदवीलिसें भक्ति शिरोमणि उपाधिं छाय्‌पिया तःम्ह थ्वय्‌कलं प्याखं, संकिपाय्‌ नं संगीत तयादीगु दु । न्हापा थ्वय्‌कलं दबू प्याखनय्‌ मिजं जक मखु मिसा जुयाः नं म्हितादीगु दु । थ्वय्‌कलं शाही जंगी अड्डापाखें शाही सेनाया संगीत निर्देशक जुयाः सेनाया निंतिं संगीत ख्यलय्‌ तःधंगु गुण यानादीगु दु । नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ थःगु योगदानया हुनिं सदां लुमना च्वनीम्ह थ्वय्‌कः ने.सं. ११२५ गुंलाथ्वः पारु, सनिबारखुन्हु मदुगु खः ।

थ्वँ थुइगु क्वंचा बांलूगु छप्वाः जक म्हुतु दुगु खउ दुगु नेवाः बाजं खः— क्वंचाखिं । ख्वपय् थ्व बाजंयात क्वंखिं धाइ । क्वंचा बांलूसां थ्व बाजं क्वंचा थें तग्वः जुइ मखु । थ्यं मथ्यं २५–३० सेमि जक हाकःगु थ्व बाजंया तःलय् ६–७ सेमिया फय्‌प्वाः दइ । थ्व बाजंया म्हुतुइ दापाखिंया नासः थें छ्यंगूया दथुइ खौ इला तइ । ब्वहलय् यखानाः छपा ल्हाःतं जक थाइगु दथु फुस्लुंगु थ्व बाजंयात दापाखिंयागु चीग्वःगु व ज्वनाजुइ अःपुगु स्वरुपकथं काये छिं । खिंया निपा ल्हाःया बोल क्वंचाखिँनय् छपा ल्हातं जक थाइ । भौमचा लँ स्वःवनेगु, जात्रापर्व आदि लँय् जुइबलय् जक ज्वःलाक निम्हेस्यां निगः क्वंचाखिं थाइ । दापाखिंया थें थ्व बाजंया गुहालि बाजं नं ताः व बभू खः ।
क्वंचाखिं येँ, यल, ख्वप स्वंगुलिं मू नेवाः लागाय् दुसां येँय् क्वंचाखिंलिसे बय् पुइगु बिस्कं चलन दु । यलय् व ख्वपय् थ्व बाजं अनया नौबाजाया पुचलय् जक थाइ, मुक्कं क्वंचाखिं जक थाइ मखु । बय् पुयाः क्वंचाखिं थानावलकि लँय् दुपिं खिचात उप्वः थें ख्वयाहये यःगुलिं क्वंचाखिंयात खिचाख्वःखिं नं नां बियातःगु दु ।

क्वंचाखिं, बय्, ताः, बभू