गजल थें कब्वाली म्ये न्हापा नेपालय्‌ नं लोकंह्वाः धैगु सी मदु । तर नेपालभाषाय्‌ थज्याःगु म्ये नं निपु प्यपु पिदंगु खनेगु । कब्वालीकथं हालातःगु न्हापांगु म्ये
खः ः ‘छ नं गरीब खः जि नं गरीब खः’ । थुगु म्ये दुथ्याःगु प्रगतिशील म्येमुना म्येचाः ‘क्षितिज’ ने.सं. ११०३ स पिदंगु खः । थुगु म्येया सर्जकत मध्यय्‌ छम्ह अमरराज शर्माजुया कथं थ्व प्रगतिशील कब्वाली म्ये खः । अनंलि यःत्यः मतिनाया खँपुत दुथ्याःगु कब्वालीकथं हालातःगु न्हापांगु म्ये दुथ्याःगु म्येचाः ‘लाय्‌लामा’ ने.सं. ११०८ स पिदंगु खः । थुकी दुथ्याःगु कब्वाली म्ये हालादीपिं खः जुजुकाजि रंजित, ज्ञानु राणा व नगिना जोशी । विष्णु जल्मिं च्वयादीगु थुगु म्येय्‌ लसय्‌ हनादीम्ह कृष्णमान डंगोल खः । म्येया बोल थुकथं दु– हाकुमैंचा वये धाल तुयू मैंचा वये धाल, जिमि मां नं मयः धाल तंचाये मते न्हां मय्‌जु ।

कमल क्षेत्री नेवाः खय्‌ संगीत ख्यलय्‌ नांजाःम्ह शास्त्रीय संगीतविज्ञ ज्ञातालिसें म्येहालामि व लय्‌चिनामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०६१ दँय्‌ येँया कुमारीगालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु पुण्यलाल क्षेत्री व मां टेककुमारी क्षेत्री खः । मचा इलंनिसें हे संगीतय्‌ भ्यलय्‌पुंम्ह थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां थः पाजुबाज्या पद्मबहादुर ‘रामायण बाः’ व भैरबबहादुर थापापाखें संगीत सयेकादीगु खः । लिपा कलकत्ताय्‌ झायाः अन वय्‌कलं प्रेमनाथ कारञ्जित (प्रधान) व त्रेलोक्य सम्सेर राणा (टि.एल. राणा) पाखें नं संगीत सयेकादिल । थ्वय्‌कलं रेडियो नेपालय्‌ दकलय्‌ न्हापां हालादीगु म्ये ‘जलिजलि कति बाँचुं म’ खः। वि.सं. २०२६ सालपाखे रेकर्ड जूगु ‘माया कल्ले दियो नेप्टीलाई लाईटर’ संगीत ख्यलय्‌ थ्वय्‌कःयात म्हसीका ब्यूगु मध्यय्‌ छपू म्ये नं खः । अथेहे वय्‌कलं वि.सं. २०२८ सालय्‌ पाखे ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां हालादीगु नेवाः म्ये च्वमि विष्णुहरि व लय्‌चिनामि श्यामबहादुर थापाया ‘हाकनं छकः लिहां वःसा…..’ खः । छम्ह गैर नेवाः जुयाः नं थ्वय्‌कलं नेवाः संगीत ख्यलय्‌ गजल म्येत पिथनाः आपालं योगदान यानादीगु दु । थ्वय्‌कलं हालादीगु ‘भचा भचा त्वंकि रे अय्‌लाः’ लिसें मेमेगु गजल म्ये तसकं हे लोकंह्वाः । गैर नेवाः जुयाः नेवाः म्येचाः पिथंम्ह व न्हापां नेवाः गजल हालादीम्ह नं थ्वय्‌कः हे खः । थ्वय्‌कलं नेवाः संगीत ख्यलय्‌ गजल व मेमेगु यानाः स्वचाः म्येचाः पिथना दीगु दु ।
वि.सं. २०२७ सालपाखे सांस्कृतिक संस्थानय्‌ लजगाः न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कलं मुनामदन नाटकया सहायक संगीत निर्देशक खःसा मेमेगु आपालं नाटकय्‌ नं संगीत तयादीगु दु । थ्वय्‌कलं ‘आमा’ संकिपालिसें आपालं नाटकय्‌ म्हितादीगु दु । लिसें शास्त्रीय राग सम्बन्धित सफू ‘रागहरूको साँचो’ नं पिथना दीगु दु । च्यासःम्ह स्वयां अप्वःसित संगीत स्यनादीम्ह थ्वय्‌कःया चेलापिं मध्यय्‌ नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नांदंपिं लोचन भट्टराई, स्वयम्भुराज शाक्य, नरसिंगलाल श्रेष्ठपिं नं खः । थ्वय्‌कःया कलाःलिसें निम्ह काय्‌ व निम्ह म्ह्याय्‌पिं दु । पक्षघातया ल्वचं तःदँ उसाँय्‌ मदया च्वंम्ह थ्वय्‌कः ने.सं. ११३९ चौलाथ्वः चौथि, मंगलबारखुन्हु मदुगु खः । वय्‌कःया भचा भचा (ने.सं.११०८), धय्‌ब्यूगु यौवन (ने.सं.१११७), , याउँक च्वने (ने.सं.१११७), ख्वःगु नुगः (ने.सं.१११९, वय्‌कःया छपु म्ये दुथ्याः, पिकाकः तारारत्न स्थापित) म्येचाः पिदंगु दु ।

कमला श्रेष्ठ (स्थापित) प्याखं हुलामिलिसें नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ अतिकं लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०६८ कौलागाः सप्तमि, सोमबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु रामबहादुर श्रेष्ठ खःसा मां ईन्द्रमाया श्रेष्ठ खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः तारारत्न स्थापित लिसें वि.सं.२०२६ सालय्‌ जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि स्वम्ह काय्‌पिं दु ।मचा इलंनिसें प्याखं हुलेगु व संगीतय्‌ नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्‌कः झिंस्वदँया बैंसंनिसें संगीत ख्यलय्‌ दुहां झाल । रेडियो नेपालय्‌ वि.सं. २०१८ सालय्‌ दुहां झाःम्ह थ्वय्‌कलं वि.सं. २०२४ सालय्‌ रेडियो नेपालय्‌ म्ये हालाः न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । थ्वय्‌कलं हालादीगु आधुनिक, भजन व लोकम्ये लोकंह्वाः। उकिसनं लोक लसय्‌ हालादीगु म्यें हे वय्‌कःया ल्वःमंके मफैगु म्हसीका जुयाबिल । अथे जुयाः थ्वय्‌कःयात ‘लोकगीतकी रानी’ धकाः नं धायेगु याः । ‘तारे भिरमा बजियो लस्सरी, लाको माया छुट्ने कसरी’ व ‘सरर मलेवा घुम्छ बादल मुनि मायालाई’ लिसें आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकिसनं नारायणगोपाललिसें हालादीगु म्ये ‘ईश्वर तैंले रचेर फेरी कसरी बिगारिस्‌’ नं छपु जीवन्त म्ये खः । थ्वय्‌कलं निसलं मल्याक म्ये हालादीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं नेवाःलिसें खस, भोजपुरी व मैथिली भाय्या संकिपाय्‌ नं म्ये हालादीगु दु । थ्वय्‌कलं नातिकाजी श्रेष्ठ, शिवशंकर मानन्धर, नारायणगोपाल गुरुवाचार्यलिसें आपालं संगीतकारया लसय्‌ म्ये हालादीगु दु ।
नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नं थ्वय्‌कःया आपालं योगदान दु । थ्वय्‌कःया आपालं नेवाः म्येत नं उतिकं लोकंह्वाः । ने.सं. १११९ स थ्वय्‌कःया म्येमुना म्येचाः ‘ख्वःगु नुगः’ पिदंगु दु । थ्व म्येचाः वय्‌कःया भातः तारारत्न स्थापितं पिथनादीगु खः । अथे हे ने.सं. ११२१ स पिदंगु
‘सुमरण या भगवन्‌’ म्येचालय्‌ नं थ्वय्‌कलं छपु भजन म्ये हालादीगु दु ।
थ्वय्‌कलं भारतया इलाहाबादया प्रयाग संगीत समितिपाखें स्नातक यानादीगु दु । वि.सं. २०२५ सालय्‌ राष्ट्रिय सांस्कृतिक संस्थानपाखें लजगाः न्ह्याकादीगु खः । म्ये हालेगु लिसें थ्वय्‌कः छम्ह सफलम्ह प्याखं हुलामि नं खः । थ्वय्‌कलं ‘हिजो आज भोलि’ संकिपाय्‌ प्याखं हुलामिकथं म्हितादीगु दु । नुगःचुया ल्वचं कयाः थ्वय्‌कः ने.सं. ११३८ चौलाथ्वः दुतिया, सोमबारखुन्हु ६९ दँया बैंसय्‌ मदुगु खः । कमला श्रेष्ठया नेवाःम्ये मध्यय्‌ लुमंके बहःगु म्ये थुकथं दु— गुलित फसाद बियेत्यना कृष्ण (लोक, बार्‍हमासे), ल्याय्‌म्हम्ह दाजु तंचाया ला छु (च्वमि– दुर्गालाल श्रेष्ठ लोक लसय्‌), वाउँगु सिमाचाय्‌ म्हासुम्ह झंगःचा (लोक, बसन्त), भावुक खः जि धात्थें हे पासा (च्वमि– तारारत्न स्थापित, लय्‌ः स्वयम्भुरत्न शाक्य), झाल प्राण परदेश नुगल मछिन दैब (लोकम्ये), गुलि छन्त मुलय्‌ तयाः गुलि लुकुंछिना जुयाः (च्वमि व लय्‌– चन्द्रमान शाक्य), मतिनाया खिपतं चिनाः जितः (स्वयम्भुराज शाक्यलिसे, च्वमि– अशोक श्रेष्ठ, लय्‌ः सुमन कपालि), छन्त जिं छु बी दुगु जिके ला छुं मखु (च्वमिः तारारत्न स्थापित, लय्‌– कमल क्षेत्री), हे गुरु गणपति मंगल मुरति (सुमरण या भगवन्, ने.सं. ११२१)

वज्रयानी पुजाविधि विशेष यानाः चर्या मेया निंतिं सकसिनं म्हस्यूम्ह कर्णहर्ष बज्राचार्यया जन्म ब्रम्हचक्र महाविहार ओमबहालय्‌ मां न्हुच्छेमाया (सक्व) व अबु दानहर्ष बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०३९ सिल्लाथ्वः द्वादसिकुन्हु जूगु खः ।
वय्‌कलं ओमबहाःया हर्षवीरसिंह बज्राचार्यपाखें प्रारम्भिक शिक्षाया नापं वज्रयानी परम्परागत पुजाविधि व चचामे सयेकादीगु खःसा चर्यानृत्य ऋद्धिमानसिं व पं. गुरु बद्रीरत्न बज्राचार्यपाखें सयेकादीगु खः ।
वय्‌कलं व अष्टरत्न गुरुजु (जुजुकाजी मखंबहाः)पिन्सं मणिसिंह महाविहार संरक्षण तथा सुधार समिति, जपतुं, मुसुंबहाः, येँया ग्वसालय्‌ ने.सं. १११८ दिल्लाथ्वः गुरुपुन्हिनिसें चचामे स्यनेगु ज्या उगु विहारया नरेन्द्रमुनि बज्राचार्यया सक्रियताय्‌ अनया हे छेँय्‌ जूगु जुल । थथे हे तःथाय्‌ चर्यानृत्य स्यनेज्या यानादीम्ह वय्‌कलं वि.सं. २०४८ सालं बाल्मीकी विद्यापीठय्‌ बौद्ध कर्मकाण्ड स्यनेगु प्रशिक्षण ज्याझ्वलय्‌ व शिक्षा तथा संस्कृति मन्त्रालय अन्तर्गत स्वलातक चचामेया प्रशिक्षण बीगु ज्या सत्वतारा वज्रया पुलांगु बसपार्कया छेँय्‌ जूगु जुल । थथे हे वय्‌कः संलग्न दुगु चर्या गुथिपाखें चचाया ख्यलय्‌ तःधंगु हे ज्या जूगु जुल ।
वय्‌कलं बौद्ध वज्रयानी पुजाकथं पंचशाली, भ्वय्‌ चचा, देपुजा सिलाःगू आदि समस्त पुजाया चचामे हाले सः । चचामे स्यनामिया हुनिं वय्‌कः बज्राचार्य संरक्षण गुथिया कोषाध्यक्ष, नेपाल महायान बौद्ध धर्म संघया संस्थापक दुजः खः । थ्व नेपालय्‌ जूगु झिंन्याक्वःगु विश्व बौद्ध सम्मेलनया निंतिं नीस्वंगु खः । थथे हे मेमेगु संघसंस्थाय्‌ नं दुथ्याःगु जुल । चचामेया गुरु जूगु हुनिं वय्‌कःयात हनेकथं हनापौ, दसिपौ, दोसल्ला, चुल्या आदि यक्व हे लःल्हायेगु ज्या जूगु दु । वय्‌कःयात वि.सं. २०५१ य्‌ महासम्वरया पुजाय्‌ हनेज्या जूगु दु, अथेहे वि.सं. २०५६ सालय्‌ मणिसिंह महाविहार संरक्षण तथा सुधार समितिया दँमुंज्याय्‌ वहःया चुल्या न्ह्याकाः बेतालिं चिकाः, दोसल्लां न्ययेकाः हनेज्या जूगु खः । वि.सं. २०५६ सालय्‌ हे बज्राचार्य संरक्षण गुथिं गीताचार्यया भूमिकायात सम्मान यासें हनापौ द्यछाःगु खः । ने.सं. ११२३ य्‌ वैरोचन तीर्थया सिन्दुरात्मक चक्रपुजाय्‌ गोकुल व चुल्या लःल्हानाः हनेज्या जुल । ने.सं. ११२४ गुरुपुन्हिकुन्हु तेबहाःया चचा सयेकूपिनिपाखें गुरुयात लुँया चुल्या न्ह्याकाः हंगु खः ।

कर्षा (कर्खा) ताल ६ मात्रा (३+३) यागु खः । येकताल नाप मिले जू । कर्षातालया थीथी मे (ग्वारा/चाली) यल लाय्‌कूया भिंद्यःया दाफा भजन सफुती संग्रहित जुयाच्वंगु दु । थ्व मे हालेगु थायेगु चलन मदये, मसये धुंकल । तर यलया काति प्याखनय् महाद्यः व कृष्णया युद्ध जुइगु इलय् कर्षायुद्ध धकाः कर्षा ताल थायेगु (युद्ध चाकः) थायेगु चलन धाःसा दनि ।

पुजा तयेगु थल । लीपातायागु व तिबां थानातःगु यानाः निगू कथंया दइ । च्वं निसें क्वथ्यंक अपाँइचाः यानाः पिचा बां लुइकाः च्वय् पाखेया सि भचा भेसें लुकाः दुसिका तइ । प्यं माथं वनी । लीयागुली च्वय्‌पाखे चु तयाः ग्वः मुकातइ । तिबांयागुली चिचीचा बालागु तिबां ह्वः मदयेक थानाः प्यंचालं निसें पंबालाया चु तयाः च्वय्‌पाखे ग्वलाकार यानाः भचा तजाः यानाः ज्वने छिंकातइ । धिमे स्यनीबलय् न्हूसिमि मस्तसें थुकी पुजा तयाः यंकेगु धाइ ।

दक्वं कलःया पुजा छगलय् तये । नासःपुजां न्हूसिमि मस्तसें म्हं छगः तयाहःगु कलः दक्वं कलः ल्हानाः छगलय् जक तयाः द्यः पुज्यायेगु याइ ।

कविता जोशी नेपालभाषाया म्ये हालादीम्ह लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०९५ दँय्‌ जूगु खः । वय्‌कःया बाः नांजाःम्ह गायक द्वारिकालाल जोशी खः । वय्‌कःया मांया नां कमला जोशी खः ।मचांनिसें हे वय्‌कलं नेपालभाषाया म्ये हालावैच्वनादीगु खः । नांजाःगु म्येचाः ‘चुलिचिया चं चं’ व ‘कतांमरिचा’ सिडिइ वय्‌कलं हालादीगु लोकंह्वाःगु मचा म्ये रेकर्ड दु । वय्‌कलं थ्व बाहेक भजन, ज्ञानमाला भजन व थीथी संकिपाय्‌ नं म्ये हालादीगुया लिसें, ‘अय्‌ दाइचा छ ला साप झंगः खनिं’, ‘बहनी बहनी हुं कुलामय्‌ जि’, ‘जिं हे मसीक जिगु जीवन’, ‘जीवनया रंग’, ‘घालं उप्वः’, ‘ल्यूल्यू न्ह्यःन्ह्यः वयाः’ आदि सलंसःपु म्ये हालादीगु दु ।
मय्‌जु कविता जोशी म्येहालामि जक मखु वय्‌कलं हिट्स एफएमय्‌ झिदँतक नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु, अथे हे नेपालभाषां न्वचु स्यनेगु ज्या नं यानादीगु दु । वय्‌कलं लाइभ म्ये हालेगुली दकलय्‌ बांलाःगु सः सिरपाः व २०७९ स बेष्ट फिमेल सिंगर सिरपाः कयादीगु दु ।

नेवाः कलाकारतसें तसकं हनाबना तइम्ह नासःद्यः उमिसं थःथःगु त्वाःत्वालय् थापना यानातःगु दु । न्हिथं मखुसां प्याखं, म्ये, बाजं आदि स्यनेज्या न्ह्याकेत, क्वचायेकेत उमिसं नासःद्यःया पुजा याइ । बाजंगुथिया नासःपुजा यायेत नं थःगु हे त्वालय् नासःद्यः पुजा याइ । अथेसां नेवाःतय् मू नासःद्यः स्वनिगलं पिने बागमती प्रदेश नुवाकोट जिल्लाया पञ्चकन्या गाउँपालिका वडा नं. २ कविलासय् दु । पार्थाेक त्वाःया कविलास गुँच्वय् दक्षिण–पश्चिमपाखे पहराय् प्रकट जूम्ह नासःद्यः मूर्ति मदुगु तःब्यागु ग्वाखंथेंच्वंगु ह्याकिं खः । तोखा—झोरया लँ जुयाः बाय् बालाजु—फुतुङ्—झोर जुयाः तोखा—विदुर—त्रिशुलिया मू लँपु सिथं छहरे खुसि छिनाः कविलासया नासःद्यःयाथाय् थ्यंके फइ ।
कविलासया नासःद्यवं दकलय् न्हापा बाजं थायेगु व प्याखं हुलेगु कला श्रृष्टियाःगु खः धइगु विश्वास दु । अथे जुयाः न्हूपिं स्यमिपिन्त बाजं थायेगु, म्ये हालेगु बाय् प्याखं स्यनिइबलय् सिद्धि लाकेत छक्वः जूसां कविलासया नासःद्यः दर्शन याके यंकेगु नेवाः परम्परा खः । नाट्येश्वर, नृत्येश्वर बाय् नाट्येश्वरी धाइम्ह नासःद्यःयात ला, ख्येँय्, अय्लाः, थ्वँ, समय्, भ्वय्ज्वलं सकतां तयाः पुजा याये जिउ । थःगु परम्पराकथं गुलिसिनं थन थीथी बांया बलि नं बिइ ।
नासःद्यःयाथासं भचा क्वय् गुँया पहराय् हे गणेश व सरस्वती नं दु । कविलासया नासःद्यःयाथाय् पुजा वनिइपिं सकसिनं थन नं पुजा याइ । नासःद्यः दुगु कविलास गुँया च्वकाय् धाःसा शिवलिङ्ग सहितया नितँजाःगु देय्गः दु । थुम्ह महाद्यःयात कपिलेश्वर महादेव धायेगु याः । कविलास गुँच्व छगुलिं हे सिमाय् क्यंकाः महायानी बौद्ध परम्पराया ध्वाँय् ब्वयेकातःगु दुसा उमिसं थन चाङ्खाल्हाया नामं पुजा यायेगु यानाच्वंगु दु । कपिलेश्वर महाद्यःयाथाय् ला, ख्येँय्, अय्लाः आदि तयाः पुजा याइमखु । मेमेपिन्सं कपिलेश्वर महाद्यः व चाङ्खाल्हाकथं कविलास लुमंकूसां नेवाःतय् नितिं कविलास धयागु दकलय् तःधंगु नासःद्यःया थाय् खः । उकिं थन नासःद्यःयाथाय् उप्वःथें नेवाःत हे जक पुजा वनेगु यानाच्वंगु दु ।
छक्वःपतिं कविलासया नासःद्यः दर्शन व पुजा याःवने थाकुइगुलिं अनया नासःद्यःयात तान्त्रिक शत्तिंm सालाहयाः पुलांगु नेवाः बस्तिया त्वाः त्वाःलय् थापना यानातःगु खः । कविलासं नासःद्यःयात दकलय् न्हापा येँय्या गल्कोपाखा सिथय् सालातःगु खः धइगु जनविश्वास दु । स्वनिगःया परम्परागत नेवाः सङ्गीतकःमि व प्याखंम्वःपिं छक्वः जूसां कविलासया नासःद्यःयाथाय् थ्यंगु हे दइ । कविलासया नासःद्यः कलाकःमिपिन्त माःगु फुक्कं सिद्धि वर बिइम्ह नासःद्यः खः ।

नेवाः संगीत स्यनेगु छगू परम्परा किसली तयाः स्यनेगु खः । थ्व छगू औपचारिक व बन्द स्यनेज्या खः । थज्याःगु स्यनेज्याय् न्हापांखुसी सयेकः वःपिन्त न्हूस्यँमि धाइसा न्हापा सयेकातये धुंकूपिन्त पुलांस्यँमि धाइ । संगीत स्यनेज्या सुथां लायेमा धकाः भाकल यानाः दक्व न्हूस्यँमिपिन्सं नासःद्यःया नामय् सलिखय् जायेक जाकिया द्यःने ग्वःग्वय् छगः व दक्षिणा छगः तयाः म्हतिं छगः किसली फ्यायेमाः ।
आखाछेँय् नासःद्यःयात प्रत्यक्ष न्ह्यःने तयाः स्यनेज्या यायेकथं नासः सालाहइ । अथे सालातःम्ह नासःद्यः भाःपाः नासःधकिनं आखाछेँया ग्वाखं त्वपुयातइ । स्यनेज्या पूमवंतले दक्व स्यँमिपिन्सं फ्यानातःगु किसली व हे ग्वाखनय् स्वनातइ । थ्व नासःधकिंयात न्हियान्हिथं नीलः तिनाः, धुंधुपाँय् मत च्याकाः पुजा याना तयेमाः । स्यनेज्या पूवंकाः नासः लित तयेयंकलकि तिनि किसलीया ज्या क्वचाइ ।