थ्व खट्गंगा (ष्रंगा) ताल ८ मात्रायागु खः । थ्व तालया मे हाले सःपिं स्यूपिं मदये धुंकल, तर अथे खःसां दाफा भजनय् थीथी रागया थीथी ग्वारा थाये हालेबलय् दथु दथुइ व छुं छुं ग्वाराय् षटगंगा तालं क्वछीमाः । थज्याःगु अवस्थाय् जक ष्रंगा ताल थायेगु वा मे हालेगु चलन दनि । यल भिंद्यःया दाफा भजन मे सफुती थीथी रागय् खट्गंगा ग्वारा संग्रहित जुयाच्वंगु दु । खट्गंगा तालया छुं छुं बोल थुकथं जुल ।
१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८
तिं — तिं तिं तिं तिं तिं तिं
नां दि नां नां नँते नां नां नां
तिं दि नां नां नँते नां नां नां
धां दि नां नां नँते नां नां नां
धां दि नां नां नँते नां नां नां

नेवाः बाजंया धलखय् लाःगु छ्यंगुलिं भुनातःगु छताजि बाजं खः – खनालि । थुकियात मेमेगु जातियापिन्सं खञ्जरी, खैंजडी नं धाइ । विशेष यानाः मेमेगु बाजं मथाइगु भजनथरी मे हालीबलय् खनालि थाइगु खः ।

गुथिया जःपिं । भुतू खां छम्हसित गुथिया जः मानय् याइ । थुपिं दक्वं गुथि भ्वजय् थ्याइ । गुथिया दक्वं ज्याखँय् भागिदार नं जुइ । पाः फयेमाःगु गुथि जूसा खलःपिसं पालंपाः फइ ।

भ्यगः थें तःग्वः चीजाः जुयाः गाःवंगु चा, सिजः बाय् लीया बाँया बाय् बाम बाजंया म्हुतुइ छ्यंगुलिं भुनाः भचा दथुइ मलाक्क खौ इलातइ । थ्व बाजनय् नं च्वं क्वय्‌थ्यंक छ्यंगूया तं सालातइ । थुकिं घ्वंसः दुगु बोल पिज्व न्हापा न्हापा नेवाः भजन कीर्तनय् खिं, धोलक, पछिमा आदि मौलिक नेवाः बाजं जक थाइगु खःसा लिपा वयाः हरि भजन, रास भजन, धल्चा भजन, रामायण भजन, ज्ञानमाला भजन आदि भजनय् मू तालबाजंकथं तबलां थाय् काःगु खने दु । व थेंतुं थीथी नेवाः आधुनिक संगीतय् नं तबला यक्व छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु दु । शास्त्रीय संगीतय् नं तालबाजंकथं उप्वः थें संगत याइगु बाजं तबला हे खः । हरेक पहःया संगीतयात ल्वयेक थायेज्यूगुलिं तबला विश्वव्यापी बाजंकथं विकास जुया वनाच्वंगु दु ।
तबलाया विकासया खँ ल्हायेबलय् भारतवर्षय् ध्रुपद धमार शैलीया गायनयात साथ बीगु तालबाजं मृदङ्ग व पखावज खः । थुपिं बाजं आःतक नं भारतय् छ्यलाबुला दनि । ईशाया झिंस्वंगूगु शताब्दिपाखे भारत दिल्लीया सुल्तान अलाउद्दिन खिलजीया दरबारी अमीर खुसरों पखावजयात बागः यानाः निब्व थलाः तबला दयेकूगु खः धाइ । अथे हे दिल्लीया उस्ताद सिद्धार खाँ ढाढीयात नं न्हापां तबला दयेकूम्हकथं काः ।
ईकथं थासंथाय् तबला थायेगु पहः, विशेष बोल, रचना व विशेषताकथं घरानाया विकास जुयावन । तबलाया दकलय् न्हापांगु घराना दिल्ली घराना खः । हलिमय् तबलाया खुगू घरानाया तबला थाइपिं यक्व दुसां नेपालय् तबलाया स्वंगू घरानाया प्रभाव यक्व खनेदु । उपिं खः– दिल्ली घराना, बनारस घराना व फारुकावाद घराना । नेपालय् खुगुलिं घरानाया तबला थायेगु पहः व रचना छ्यलाबुला दु । थनया थःगु पहःया नेपाल घराना नं बुलुहं ब्वलना च्वंगु दु ।
भारतय् विकास जूगु तबला थौंकन्हय् दक्षिण एशिया जक मखु यूरोप व अमेरिकाय् नं छ्यलाबुलाय् दु । नेपालय् तबला गुब्लय्‌निसें दुहां वल धयागु यकीन खँ सीके मफुनि । अथेसां गोरखा राज्य विस्तार न्ह्यः बाइसे चौबिसे राज्य दुबलय् हे अन तबला थाइगु सी दु ।
गोरखा दरबारय् भारतीय उस्ताद सदारङ्ग वःगु व शाह जुजु रण बहादुरया पालय् भारतया उस्तादपिं हुसेन बक्श व निजारी बक्शपिन्त दरबारी यानातःगु प्रमाण दु । उबलय् हे नेपालय् थीथी भजन कीर्तनय् तबलाया छ्यलाबुला दुगु खःसा राणाकालनिसें थुगु बाजं दरबारं पिने नं लोकंह्वाःगु खनेदु । थौंकन्हय् नेवाःतसें थीथी नेवाः भजनय् सूरबाजंकथं हार्मोनियम व तालबाजंकथं तबलायात मू बाजंकथं छ्यलाच्वंगु खनेदु । न्हापा न्हापा तबला थाइपिं जव पुलि ल्ह्वनाः खव पुलि लथ्यानाः वीरासनय् च्वनाः थाइगु खः । थौंकन्हय् मुलापतिं थ्यानाः फ्यतुइम्ह तबल्चिं ख्वातुगु प्यचाःया द्यःने निगः बाजं निखे दिकाः निपा ल्हातिं तबला थाइगु खः ।

छ्यंगुलिं भुनातःगु खौ दुगु व मदुगु तःताजि नेवाः बाजंया नां खिं दु । गथेकि– दापाखिं, द्यःखिं, दमोखिं, क्वताःखिं, क्वंचाखिं, नाय्‌खिं, मगःखिं । थ्व सकतां बिस्कं बिस्कं हे बाजं खः । थुमिगु बोल, थायेगु पहः, छ्यलाबुला जक मखु छाँत व ग्वः नं यक्व पाः । दापाया मूबाजं खिंयात नं थाय् व थाइगु पहःकथं दापाखिं, लालाखिं, देसिखिं, प्वंखिं, याकःखिं, ज्वःखिं आदि धायेगु याः

सिँग्वंयात छ्यंगुलिं भुनाः उकी खौ इला मतःगु बाजं थ्व ब्वय् लाइ । गथेकि– धाः, धिमय्, नाय्‌खिं, दमोखिं, ध्वंध्वंचा, नगरा, दह, दबदब, क्वताः, याकुपिंचा, खञ्जनि आदि ।

दथुइ फुसुलुगु सिँग्वं, चा बाय् धातुयात निखेरं तं सायेकाः छ्यंगुलिं भुुनाः बांलाःगु सूर वयेकेत खौ इलातःगु बाजं खौ दुगु बाजं खः । बाजंया ताजिकथं निखे निगू सूर वयेक निखें बाय् छखे जक खौ दइ । गथेकि खिं व मगःखिं निखें खौ दुगु बाजं खःसा क्वंचाखिं व पछिमा छखे जक खउ दुगु बाजं खः । गुगुं बाजनय् खौया थासय् वखय् च्वकाबजि फ्वयाः, छुचुं न्हायाः बाजं थायेन्ह्यः जक छ्यंगुलिइ तिकी । गथेकि पछिमा, दंगः (दमोखिं) आदि । खौ दुगु बाजंयात खौ ब्वला मवयेकेया निंतिं यक्व म्हालासाला यायेमाः । खौ दुगु छुं नं बाजं कथिं थाइ मखु । अथेहे गथांमुगः चःह्रेनिसें सिथिनखः तक खौ दुगु नेवाः परम्परागत बाजं थाइ मखु ।

नेपालभाषाया संगीतय्‌ ख्यालिंजाःगु म्ये न्हापांनिसें हे दु । मल्ल कालया जःखःसं सिर्जना जूगु थज्यागु म्ये आपालं कामरस व यौनया अस्यः खँत छ्यला नं उतिकं हे जू । गुलिं तप्यंकसा गुलिं उपमा छ्यलाः काम व यौनया खँत दुथ्याका तःगु दु । रसरंग व न्ह्यैपुकेगु इलय्‌ थजाःगु म्ये आपालं हालेगु याइ । उकिसनं सिनाज्याया इलय्‌ आपालं हालेगु याः । यःत्यःया म्येय्‌ नं थज्याःगु खँत दुथ्याना च्वंगु दइ । लिपा थजाःगु म्येत नं परिमार्जित जुजुं वल । न्हापा थजाःगु म्येत हालेगुली भिमफेदिया उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठ, न्हुच्छेबहादुर, ईन्द्रलाल श्रेष्ठ, दर्शन दास श्रेष्ठ, बेखाचा महर्जनलिसें मेमेपिन्सं दबुली हालीगु खः । लिपा दबुली हालाः म्येचालय्‌ पिदंकथं मदनकृष्ण श्रेष्ठ, नगेन्द्र हाडा थ्व विधाया म्ये ख्यलय्‌ च्वयेगु, हालेगु व लसय्‌ हनेगुली तसकं नां जाः ।
थ्वय्‌कःपिंसं यःत्यः, सामाजिक विसंगतिलिसें मेमेगु सांस्कृतिक खँयात कयाः ख्यालिंजाःगु म्येत सिर्जना यानादिल । उकिसनं नगेन्द्र हाडाजुं सिर्जना यानादीगु आपालं ख्यालिंजाःगु म्येय्‌ सांस्कृतिक पक्षयात अप्वः थाय्‌ बियातःगु दु । मदनकृष्ण श्रेष्ठयात ला ख्यालिजुजुकथं हे हनातःगु दु ।

ख्वपय्‌ अनिकाल जूगु इलय्‌ सहकाल हयेत नवदुर्गा प्याखं न्ह्याकूगु धकाः भाषा वंशावली निगूगु ब्वय्‌ न्ह्यथना तःगु दु । जुजु आनन्ददेवया पालय्‌ गुह्य क्वथाय्‌ तयातःपिं नवदुर्गा गणयात विधि पूवंकाः तये मफयाः इपिं तमं पिहां वल । पिहां वयाः मनूतय्‌त दुःख बीगु यायेवं नालाया आचाःजुं तान्त्रिक विधिं तारण तयाः नवदुर्गा देवगणयात ख्वपय्‌ थापना याःगु धाइ 
महाकाली, कुमारी, बाराही, ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, वैष्णवी, इन्द्रायणी, महालक्ष्मी व त्रिपुरासुन्दरी दुथ्याःगु द्यःपिनि पुचः हे नवदुर्गा खः । नवदुर्गा धयागु तन्त्रय्‌ शिवशक्तिया थीथी कथंया रुप खः । नवदुर्गाय्‌ गुम्ह धाःसां व गणय्‌ मू पात्र भैलःद्यः, महाद्यः, सिम्बाः, धुम्बाः व स्वेतभैरव नं दइ ।
प्याखनय्‌ दुथ्याःगु खिं, ताः, व कंस थाइपिं स्वम्ह मनूया नापं मूनकिं छम्ह नं प्याखं खकलय्‌ दुथ्याइ । प्याखं हुलेगु इलय्‌ त्रिपुरासुन्दरी दुथ्याइ मखु । वयागु ख्वाःपाः गोप्यकथं नवदुर्गाया मेमेगु ज्वलंलिसें द्यःछेँय्‌ हे तयातइ ।
अथेहे महालक्ष्मीया ख्वाःपाः नं दइ मखु । उगु ख्वाःपाःयात तान्त्रिक विधिकथं कलशय्‌ तयाः देवीया रुपय्‌ थापना यानातइ । व हे देवीयात सिफःद्यः धाइ । गनं नं प्याखं हुइकेबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां कलशरुपी सिफःद्यःयात थःगु जँय्‌ दिकाः देय्‌पा ल्हातं घय्‌पुयाः जव ल्हातं दबदबचा थानाः धिंताल्ल बाजंया तालय्‌ लँदुछि सिफःद्यःयात न्ह्यःने तयाः मेपिं देवीदेवतापिं ल्यू ल्यू तयाः वनी ।
गथांमुगः चःह्रेनिसें धरतीइ बिज्यानाः तलेजु भवानीया पुजारिं मन्त्र ब्वनाः नवदुर्गाया फुक्कं द्यःपिनि ख्वाःपालय्‌ गुह्यविधिं जीवन्यास यायेधुंकाः ख्वाःपाःद्यः जुइ । ख्वपया ब्रम्हायणी पीठय्‌ व द्यःछेँय्‌ ख्वाःपाः ब्वयाः भक्तजनतय्‌त दर्शन बी ।
नवदुर्गा देवगण ख्दकलय्‌ न्हापां येँया जयबागेश्वरी दबुलिइ पुजा फयाः वयेधुंकाः ख्वपया थीथी त्वालय्‌ प्याखं हुइकेगु चलन दु । अनं लिपा तिनि ख्वपया थीथी त्वाःयालिसें सक्व, चांगु, भ्वँत, धौख्यः व पन्तिइ तक न्यासि हे वनाः प्याखं हुइकेमाःगु परम्परा दु । दकलय्‌ लिपा भलभल अष्टमिकुन्हु लिपांगु प्याखं कथं ख्वप द्यःछेँय्‌ हे प्याखं हुइकाः सनिलय्‌ द्यःछें पिहां वनाः देय्‌ चाःहिलाः दकलय्‌ लिपा द्यः जूपिंसं थःथःगु ख्वाःपाः ब्वहलय्‌ तयाः सीबाजं नापं ब्रम्हायणी घाटय्‌ वनी । अन कालभैरवया पात्रं मि तयाः ख्वाःपाः छ्वयेकी ।
अष्टमि पूजा
महाअष्टमि कुन्हु सुथय्‌ झिजू खमू ज्वनाः क्वःनेच्वंपिं हाकुज्या प्रजापति जातियाथाय्‌ वनाः बुगु चायागु थलबल कयाहइ । अले न्हिनय्‌ द्यःछेँय्‌ दुने गुम्ह द्यः गन च्वनीगु खः थःथःगु थासय्‌ उगु भारा कुलिंचा, गंपचा, हालिंचा व मेमेगु चाभारा फुक्कं ब्वयातइ । ब्रम्हायणी दशमि कुन्हु ख्वाःपाः ब्वयातइगु इलय्‌ नं छम्ह छम्ह द्यःया न्ह्यःने अज्याःगु कलश कथं गम्प, कुलिंचा, पाचा, मनचाय्‌ तक जक वइगु मनपा तयाः ब्वयातइ । अष्टमि कुन्हु सनिलय्‌ विशेष पूजा कथं झताप्वः नासःद्यःयाथाय्‌ तुयुगु जामा पुनाः नासः पूजा याःवनी । उकियात घंगलासि लःल्हाइगु नं धाइ । थुकुन्हु आचाजुं प्याखं पूवंक सयेकूगु जुल धकाः सकल द्यःगणयात दीक्षा
बीगु खः ।
आचाजुं तालिम कयाच्वंपिं फुक्कं देवगणयात आः छिमिगु प्याखं पिहां वंसां जिल धकाः अनुमोदन याइगु खः । थ्व इलय्‌ फुक्कं थें प्याखं तुयुगु वसः जामा फिना हे ल्हुइ । अष्टमि कुन्हु नं अन छम्ह थुमा वा फैचा बली बियाः कूछि भ्वय्‌ न्यायेकी । न्हूपिंत नं द्यः जुइगु इलय्‌ छुं कथंया बाधा अवरोध मवयेमाः धकाः आचा बःजुपाखें थथे आशिका बीगु खः । उगु इलय्‌ अन प्याखंया छुं अंश अन न्ह्यब्वइ । न्हूपिं द्यः प्याखंम्वःजूपिंत थः परिवार व थःथितिपिंसं अन थ्यंक वयाः सगं बी । बेतालीं नं चिकी । अष्टमिकुन्हु झताप्वालय्‌ सगं बियेगु, प्याखं क्यनेगु व कूछि भ्वय्‌ नयेगु ज्या धुनेवं झताप्वाः नासःद्यःया थासं द्यःयात बाजं थाना द्यःछेँय्‌ तक तये हइ । वयां लिपा जक स्थानीय नेवाःतय्‌ कूछि भ्वय्‌ नयेगु चलन दु ।

खःमेय्‌ चीहयेगु ज्या
नवदुर्गा देवगणया ज्या महिषासुरया बध लिसें सम्वन्धित ज्या खः । गथांमुगः चःह्रे धुंकाःया आइतवाः वा बिहिवाः पाः लाकाः न्हापा हे क्वछिनातःम्ह मेयात खःमेय्‌ कथं नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ दुत हइगु खः । खःमेय्‌ धकाः न्ह्यःनेलाःपिं थुमेयात हये दइमखु, छुं कथंया ल्वय्‌ मदुम्ह वा लक्षणं लाःम्ह मेय्‌ जुइमाः । खःमेय्‌ जुइत माःगु गुणत थथे खः ।
निख्खर हाकुम्ह
खःमेय्‌ ल्ययेगु इलय्‌ उम्ह थुमेया सँ निख्खर हाकुगु हे जुइमाः । सिसि धाःगु, भुइभुइ धाःगु वा तुइगु सँ दुम्ह मेय्‌ खःमेय्‌ ल्यइमखु । महिषासुरया प्रतिककथं ल्यइम्ह खःमेय्‌ म्हछिं निख्खर हाकुम्ह हे जुइमाःगु प्रावधान दु ।
न्हिप्यं पुलिं तलय्‌ तक थ्यंम्ह
खःमेय्‌ तसकं बांलाम्ह व वयागु न्हिप्यं लिउनेया तुतिया पुलिं क्वय्‌तक वःम्ह हे जुइमाः । उज्वम्ह मेय्‌ जक खःमेय्‌ यायेत ल्वःम्ह, लक्षण लाःम्ह कथं काइ । न्हिप्यं चिहाकःम्ह वा थुथाम्ह जुल धाःसा खःमेय्‌ यायेत ल्यइमखु ।
म्हय्‌ चक्कर दुम्ह
म्हय्‌ म्होति नं निगू स्वंगू चक्कर दुम्ह थुमेयात जक खःमेय्‌ कथं ल्यइ । सँ बांलाना हाकुम्ह व हाकुगु सँय्‌ नं चक्कर दुम्ह थुमेय्यात भिंम्ह व खःमेय्‌ यायेबहःम्ह कथं ल्यइ । थ्व खःमेय्यागु अनिवार्य गुण खः । म्हय्‌ चक्कर हे मदुम्ह मेय्‌ खःमेय्‌ कथं ल्यइमखु ।
न्यकू लिउने चातूम्ह
मोहनिया निंतिं खःमेय्‌ ल्यइबलय्‌ न्यकू चातूम्ह थुमेय्यात खःमेय्‌ कथं ल्यइ । न्यकू चिहाक जूम्ह, च्वय्‌ स्वयाच्वंम्ह जुल धाःसा खःमेय्या लागिं योग्य जुइमखु । खःमेय्या निपूं न्यकू च्वय्‌ जक मवंसें लिउने नं चाःतुले माः । थथे थीथी गुणं भय्‌ब्यूम्ह खःमेय्यात द्यःछेँय्‌ थ्यंके हयेवं दुतहःम्ह खःम्ेय्यात द्यःछें पिहां वन धायेवं छंगु जीवन मन्त धकाः सिइकी धकाः मन्त्र ब्वनाः भाकल पूजा याइ । नकिंया रोहबरय्‌ उम्ह खःमेय्यात खिपतं चिनाः पूजा याइः । खःमेय्‌ चीगु पूजा क्वचायेवं देवगणया भ्वय्‌ नयेमाः । खःमेय्यात स्याहार सुसार यानाः मोहनि तक सुरक्षित यायेगु भाला सम्पूर्ण देवगणयागु जुइ । द्यःछेँय्‌ खःमेय्‌ चीगु प्रक्रिया धुंकाः जक देवगणया द्यः प्याखं हुलेगु स्यनी ।
खःम्येय्‌ पित यंकेगु जात्रा
गथांमुगः चःह्रेनिसें बांलाक तःग्वारा जुइक लहिनातःम्ह महिषासुरया प्रतीक खःमेय्‌ पित हयेकुन्हु सुथय्‌िनसें भक्तजनतय्‌सं वयात थ्वँ अय्‌लाः व कः त्वंकाः तिल्ल याना तइ । गुलिं श्रद्धालु भक्तजनतय्‌सं भुइसिन्हं ईकाः, चिकं पाकाः ह्याउँसे च्वंका तइ । दानव धाये कथं वयात हारां यायेत थ्वँ, अय्‌लाः त्वंकाः उपद्रो याइगु खः । कः थ्वँ त्वनातःम्ह खःमेय्‌ मेगु इलय्‌ स्वयां सुरवीर खनेदइ नाय्‌ जाति वयाः वयात नाय्‌ जाति वयाः ब्रम्हबासनं चीगु धकाः न्हासय्‌ क्यंकाः छ्यनय्‌ सालाः गुलि कसे जुइकथं छपु खिपतं स्वत्ताक्क ची । अथे यायेवं जात्राया इलय्‌ वं सुयातं आक्रमण याये फइमखु धइगु विश्वास याइ । खःमेय्‌ जात्रा न्हापा स्थानीय क्वाठण्डौ च्वंपिं मुस्याख्वः, मानन्धर (साय्‌िम), मारिखू व फोंजूपिसं जक चले याना वयाच्वंगु खः । आः धाःसा थ्व जात्राय्‌ न्ह्याम्हं सहभागी जुयाच्वंगु दु । जात्रा हर्षोउल्लासपूर्वक खःमेय्यात द्यः छेँनिसें ब्रम्हायणी पीठय्‌ तकं तःचपाः त्वाः जुयाः थ्यंके यंकी । अन खुसिया लखं छ्वाकाः म्हिती व खःमेय्‌ ब्वाकी । खःमेय्यात बांलाक कजय्‌ यायेमफुत धाःसा व खःमेय्‌नं मनूतय्‌त घाःपाः याना बीफु ।
खःमेय्यात बली ल्वहंतय्‌ चिइवं द्यःछेँय्‌ खबर वइ । उगु खःमेय्‌ अन तक यंकेत द्यःगण धाःसा सुं वनेम्वाः । ब्रम्हायणी पीठ द्यवं पूर्वपाखें च्वंगु निगः तःजाःगु मेय्‌ ची छिंगु ल्वहँतय्‌ नाय्‌तय्‌सं उम्ह खःमेय्‌ ची । थ्व ज्या पूवनेवं द्यःछेँय्‌ च्वंपिं द्यः गण फुक्कं तुयूगु घाजि लं फिनाः थःथःगु भागय्‌ लाःगु गम्प, कुलिंचा, पाचा व सलिचा सहितया चाया भारा झिकू दयेका क्वबिया ब्रम्हायणी पीठ थ्यंकाः वनी । बाराहीं कलश ज्वनी । कुमारीं कुलिंचा ज्वनी । उकथं हे थीथी कथंया भारा थीथी द्यवं ज्वनेमाःगु चलन दु ।

गणखाः
नवदुर्गा भवानीया उजंकथं प्याखंया नितिं १९ म्ह प्याखंम्वः माःगु व इपिं फुक्कं छखा हे छेँजःयापिं जुइमागु जुयाच्वन । उगु इलय्‌ बनमालापिनिगु जः ल्याः स्वःबलय्‌ १९म्ह दुगुलिं बनमालापिन्त हे गणखा धाःगु खः । थुकिया अप्रभंस जुयाः उमित गाथा धाइगु ।

गा त्वकीगु प्याखं
दैत्य/दानवतय्‌त छेदन यायेधुंकाः महाकाली द्यवं हि कीगु सिलाच्वंगु इलय्‌ सुतिभैलःद्यवं (श्वेतभैरव) हःगु गा महाकाली खनेवं लाकाकाइ । सुतिभैलःद्यवं गा छिगु मखु जिगु खः, ङा लाकःवने लिबात धासें फ्वनी । महाकालीं बीमखु । लिपा खा बियाःतिनि माने जुयाः गा लित बिइ । खायात महाकाली वां चिचिच्यानाः हि त्वनीगु प्याखं गा त्वकीगु प्याखं खः ।

ङा (न्या) लाकेगु प्याखं
नवदुर्गा प्याखंयात गुलिसिनं ङा लाकेगु प्याखं नं धाइ । थ्व प्याखनय्‌ स्वयं देवगण व स्वकुमित थवंथवय्‌ लिनाः प्याखं हुलिगु खः । न्हिनय्‌ सिम्बाः व धुम्बाःयात ङा लाकीसा बहनी सुति भैलःद्यःयात ङा लाकि । द्यवं लिउ वनीबलय्‌ ज्वन धाःसा न्हाय्‌पं ज्वनाः सिफ्वःद्यःया न्ह्यःने हइ । वयात छुं देस्ना बियाःतिनि त्वःती । ज्वंम्हसित सकसिनं लाय्‌बुइ । द्यवं ज्वनकि दसा भिनीमखु धाइ । नवदुर्गा प्याखंया मू आकर्षण ङा लाकीगु खः । थुकिया मू सन्देश झी सकसिनं ज्या यानाः नयेमाः धयागु खः ।

चथाःया इलय्‌ जुइगु विशेष नासः पूजा
चथाःकुन्हु नवदुर्गा देवगण सकलें तुयूगु वसतय्‌ वयाः झताप्वाःया नासःद्यःयाथाय्‌ विशेष पूजा यायेत वइ । थ्व पूजा यायेगु इलय्‌ अन दुम्ह अष्टलिंगी भैरव धकाः ताःहाकगु ल्वहं थनातःम्ह भैलःद्यःयाथाय्‌ फै बली बियाः क्षमा पूजा याइ ।
गथांमुगः चःह्रेनिसें बाःछि स्ववाः जक अभ्यास याना नासः पूजा यायेत वइगु जुयाः न्हूपिं देवगणं अबलय्‌ तकं छुं छुं प्याखं जक सयेके धुंकी । थ्व इलय्‌ भैलःद्यःया न्ह्यःने च्वंगु दबुली च्वनाः नासःद्यः न्ह्ःने छुं छुं नमूना प्याखं क्यनी । अबलय्‌ नासःद्यःया देगलय्‌ पुंतय्‌सं तयार यानातःगु थीथी कथंया कलश, भूतप्रेतया ख्वाःपाः व भ्वँतय्‌ च्वयातःगु मेमेगु आकार प्रकारया किपा ब्वयातइ ।
मंगलचौथि व चथाःया थ्व विशेष पूजा खःसां भैलः द्यः व नासःद्यःयाथाय्‌ धाःसा मोहनिया अष्टमितकं सकलें देवगण सनिलय्‌ पूजा वयाच्वनी । थ्व अभ्यास यानाच्वंपिं शिष्य मस्तय्‌गु नियमित व अनिवार्य नियम खः । पुलांपिं गुरुजनपाखें अनुभव कनेगु स्यनेगु यानाः थुमेय्‌ अर्थात् फैचा छम्ह बली बियाः आचाजुपाखें पूजा यानाः अन सकलें देवगणयात थःपिसं सयेकाच्वंगु प्याखं मध्येया छुंछुं अंश न्ह्यब्वयेकीगु नं चलन दु । थ्व छगू ल्याखं सयेकूगु प्याखं ब्वयेगु थें नं खः ।

चा पूजां सृष्टि जुइपिं नवदुर्गा गण
जोशीं द्यः दलय्‌ क्वःछिना ब्यूपिं १९ म्ह द्यःत मध्ये गणेद्यः जुइम्हेसियां देपागु लपाय्‌ चिना तइम्ह भचा चिपागु ख्वाःपाः जक दइम्ह महाद्यः सृष्टि जुइवं छसिकथं मेमेपिं द्यःत नं सृष्टि याइ । पुंतय्‌त उकिया जिम्मेवारी बियेगु ज्या हे चा पूजा खः । ख्वाःपाःया सृष्टिकर्ता धाःसा पुंत हे खः । हाल थ्व ज्या याछेँया पूर्ण चित्रकारं यानाच्वंगु दु । तालाक्वःया कुम्हाःतय्‌सं नवदुर्गा गणया ख्वाःपाः दयेकेगु निंतिं कचिगु चा बीगु खः । उकिं ख्वाःपाः दयेकेगुया नापनापं चायागु कचिगु कलश व मेमेगु भारात दयेकी । कलश नवदुर्गा सृष्टिया लागिं महत्वपूर्ण चीज खः । अथे खःसां उकियात उइ मखु । कचिगु हे कलश यंकाः मोहनीया इलय्‌ जलशमाधि स्थलं न्यासः कयाः थ्व नवदुर्गाया हंस उत्पन्न याइगु खः । उकियात नवदुर्गा सृष्टि कथं काइ ।

छेँ लिहांवनीगु
त्वाःया सकसियागु पुजा फये धुंकाः सकलें लय्‌तायेक प्याखं हुलेधुंकाः थीथी बाजं थाकाः नवदुर्गा देवगण द्यःछेँय्‌ लिहाँ वनेत न्हापालाक सिफ्वःद्यः (महालक्ष्मी) च्वनी । देवगण सकसिनं थःथःगु ख्वाःपाः पुयाः, धौबजि प्रसाद कयाः, प्याखं हुहुं लिहाँ बिज्याइगु खः ।

त्वाः मुलेगु
त्वाःया मू थासय्‌ नवदुर्गा द्यःगणपिं खतय्‌ च्वनाः पुजा फया बिज्याइ । त्वालय्‌ सुयां खःयात पुजा बी ल्यंदनिपिनिगु पुजा फयेगुयात त्वाः मुलेगु धाइ । उबलय्‌ फुक्कं द्यःगणपिं बाजं थाकाः नापं बिज्याइ । निर्धारित थासय्‌ दिकाः पुजा फयेगु नापं चीहाकः प्याखं नं हुइ । सुं मनू वये मफुसा व उँसाय्‌ मदुसा द्यःया प्रभावंं हे बांलाना वानेमा धकाः थथे त्वाः मुलीगु खः ।

त्वाः वनेगु
नवदुर्गा प्याखं हुइके यंकेगु त्वालय्‌ न्ह्यखुन्हु सिफ्वःद्यःया खः व किसलिं छायेकेत दिन छू वनेगुु याइ । नवदुर्गा देवगण द्यः छें पिहां बिज्याइबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां जवय दबदबचा व खवय्‌ पात्र ज्वनाः गणया दुजः वनमाला पिहां वइ । लिपा छसीकथं सिफ्वःद्यः (महालक्ष्मी), सिम्बाः, धुम्बाः व कुमारी पिहां बिज्याइ । अले भैलःद्यः, महाकाली, वाराही, ब्रम्हायणी, महेश्वरी, बैष्णवी (भद्रकाली) व इण्द्रायणी पिहाँ बिज्याइ । दकलय्‌ लिपा गणेश पिहाँ बिज्याइ । थथे वनीबलय्‌ लँय्‌ नापलाइपिं द्यःपिन्त भागि यायां थासय्‌ थ्यंकी ।

था पूजा क्षमा पूजा
नवदुर्गा द्यःयाथाय्‌ बारम्बार पूजा जुयाच्वनी । उकि मध्ये था पूजा धकाः कार्तिक महिनां बली बियाः पूजा यायेमाः । तलेजुया मू चुकय्‌ खः प्याखं क्यने यंकेगु लागिं द्यःछेँय्‌ था पुजा जुइ । मू चोकय्‌ प्याखं क्यनेगु झ्वलय्‌ महाकालीं बली बी । अनंनिसें महाकाली तं चायाः सुरुसुरु पिहां वइ । वयात तं क्वलाकेत थाकुइ । थ्व छगू नं नवदुर्गा प्याखंया नियम खः । तलेजुइ प्याखं फुक्कं क्यंसां जात्राया झ्वलय्‌ न्याः लाकेगु जात्रा छता जुइमखु । थथे तलेजुइ प्याखं क्यनेधुंकाः द्यः पिने यंकी ।
वयां लिपा मंसीर महिनां बालाचःह्रेया नवमिकुन्हु जयबागीश्वरी ग्वलय्‌ नवदुर्गाया देवगणयात यंकी । अन छन्हु तयाः न्हापांखुसि न्याः लाकेगु जात्रा जुइ । वयां लिपा मंसीर पुस महिनां यःमरि पुन्हिबलय्‌ मध्यपुर थिमिइ नवदुर्गा द्यः गणयात यंकी । बालकुमारी लागाय्‌ दुगु नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ द्यः तयाः नगदेश, बोडे व गाम्चाय्‌ तकं द्यः यंकी । अन निथाय्‌ न्याः लाकाः च्यान्हु द्यः तया अनं ख्वपय्‌ तुं द्यः लित हइ ।
वयां लिपा लैंचःह्रे थ्यनेवं तोखाय्‌ द्यः यंकी । अनं तुप्या, साङ्ला, चपली, भुइजःसि याना खुन्हु तक तयाः निथाय्‌ न्याः लाकाः लित हइ ।

देवगणं पालन यायेमाःगु नियम
देवगण जुइपिंसं थः गुम्ह द्यः जुयागु खः उम्ह द्यःयाथाय्‌ न्हिया न्हिथं सुथय्‌ वनाः पूजा वनेमाः । अथेहे बहनी अभ्यास यायेगु इलय्‌ झताप्वाः नासःद्यःयाथाय्‌ द्यइके वनेमाः । थुकिया नापं उमिसं थीथी कथंया प्यंगू मू नियम पालना यायेमाः । थुपिं नियमत थथे खः ।
सुयागुं चिपः नये मज्यू
छाडा बोली ल्हाये मज्यू
थः कलाः हे जूसां मिस्त नापं द्यःने मज्यू
सुथय्‌ ख्वाः सिलेवं लाकां मह्याःसें थःम्ह पीठ द्यःयाथाय्‌ न्हियान्हिथं पूजा याःवनेमाः
न्हिया न्हिथं सनिलय्‌ झताप्वाः नासःद्यः व भैलःद्यःयाथाय्‌ धुं धुपाँय्‌ ज्वना नित्यपूजा याःवनेमाः ।
थ्व बाहेक नं च्यान्हुइ व प्यन्हुइ उमि नासःद्यःयाथाय्‌ खा बली बियाः पूजा वनेमाः । खास यानाः न्हूगु बोल, न्हूगु चाल वा न्हूगु छुं बिधा सयेके न्ह्यः नासःद्यःयाथाय्‌ बां बली बियाः बिशेष पूजा यायेमाः ।

द्यः गण ल्ययेगु प्रक्रिया
दँय्‌दसं जोशी बःजुपाखें १९ म्ह द्यः गण ल्ययेगु ज्या जुइ । द्यःगणय्‌ दुथ्याःगु प्यंगू त्वाः पाखें पालंपाः थुम्ह थुम्ह द्यः थ्वयात वनी धइगु ल्याखं जोशी बःजुं द्यः जुइपिनिगु पाः क्वछिइगु खः । थ्व ज्या गथांमुगः चःह्रे स्वयां न्ह्यः हे जुइ । गथांमुगः चःह्रेया न्हापायागु बिहिवाः वा आइतवाः लाकाः थ्व प्रक्रिया न्ह्याइ । पाः हिलेगु व पाः बिइगु ज्या तकं थ्व झ्वलय्‌ जुइ । द्यः दलय्‌ १९ म्ह द्यःया जिम्मेवारी श्रावण महिना दुने क्वचायेकी । वयां लिपा नकिंपाखें सकसितं अनुमोदन यानाःलिं द्यः गणया ज्या खँ न्ह्याइ । नकिं ल्ययेगु ज्या द्यः ल्यये स्वयां न्हापा जुइगु खः । दँय्‌दसं सु व सु छु छु द्यः जुल धइगु धलः पौ हे द्यः दलय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दइ । व कथं प्यंगू त्वाःया पाः छसिकथं हिलाः हिलाः वनीगु खः ।
क्वाठण्डौ पाः, इनाः पाः, त्वछेँ पाः व झरौ पाः धकाः द्यः दलय्‌ प्यंगू त्वाःया पालंपाः द्यः जुइमाःगु न्ह्यथनातःगु दु । न्हापां नवदुर्गा द्यः गण ल्ययेत नकिं निं क्वछिनेमाःगु परम्परा दु । नायः नकिं ल्ययेगु ज्या, द्यः क्वछीगु ज्या वा १९ म्ह नवदुर्गाया द्यः निर्धारण यायेगु ज्या पूवंकाः गथांमुगः चःहे्र लिपा न्हियान्हिथं द्यःछेँय्‌ द्यः जुइपिनि प्याखंया अभ्यास न्ह्याइ । अथे अभ्यास यायेत च्वनेबलय्‌ नं द्यःगण जुयाः म्हितीपिंसं सुयागुं चिपः नये मज्यू, छाडा बोली ल्हाये मज्यू, मिस्त नापं द्यने मज्यू व गुम्ह सु द्यः जूगु खः व सुथन्हापां दनाः ख्वाः सिलाः उम्ह द्यःयाथाय्‌ वनाः पूजा याः वनेमाः । न्हिया न्हिथं थथे खालि तुतिं थःथःगु पीठ द्यःयाथाय्‌ पूजा वनेगु व बहनी नासः झताप्वाः त्वालय्‌च्वंम्ह नासःद्यःयाथाय्‌ धुं धुपाँय्‌ ज्वनाः नित्यपूजा वनेगु शिष्य द्यःपिनिगु अनिवार्य नियम खः ।

नवदुर्गा गण
ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, कुमारी, भद्रकाली, बाराही, इन्द्रायणी, महाकाली व महालक्ष्मी यानाः च्याम्ह पीठ देवीयात प्रतीक छ्यलाः अष्टमातृका देवी सृष्टि यानातःगु खःसां उकि त्रिपुरासुन्दरीयात नं दुथ्याकाः नवदुर्गा धयातःगु खः । वास्तबय्‌ च्याम्ह देवी मध्ये नं बालकुमारी कथं इन्द्रायणी सिफ्वःद्यः छम्ह मू द्यः कथं काइ । खतय्‌ च्वनीम्ह जुयाः वया ख्वाःपाः द्यः दइमखु । महालक्ष्मीया नं ख्वाःपाः दइमखु । अथेनं प्याखं हुलीपिं गुम्ह जक दइगु खःसां देवगण ल्याः खायेबलय्‌ धाःसा मुक्कं झिंगुम्ह ल्याःखाइ । उकि ताः, सिछ्या व खिंयात नं ल्याः खाइगु खःसा नायः, नकिं नं देवगणय्‌ दुथ्याइ । अथे जुइबलय्‌ ख्वा पाः झिंस्वपाः, सिफ्वः द्यः, ताः, खिं, सिछ्या, नायः व नकिं यानाः मुक्कं झिंगुम्ह देवगणयात नवदुर्गा देवगण धकाः धयातःगु दु । त्रिपुरासुन्दरीया प्रतीक कलश छगः जक दइ । वहःया सिफ्वः द्यः नं समग्र नवदुर्गां माने याइम्ह द्यः खः । द्यः ब्वइबलय्‌ व भ्वय्‌ब्व तइबलय्‌ नं १९ ब्व तइ ।

नवदुर्गा जात्रा चले यायेत माःगु झिंप्यथी जाति
आचाजु (कर्माचार्य)
नवदुर्गायात तान्त्रिक द्यः कथं कयातःगु दु । थीथी विधि विधान फुक्कं तन्त्रमन्त्रया भरय्‌ जुइगु जुया कलशं लः जल तुया हयाः नवदुर्गाया सृष्टि यायेगु ज्यानिसें विधिवत रुपं ख्वाःपाः पतिकं जीवनदान बीगु ज्या, प्याखं स्यने धुंकाः उमित दीक्षित यायेगु ज्या फुक्कं आचाजुया रोहबरय्‌ जुइ ।
कपाली
कपाली वा जुगीतय्‌सं म्वाहालि पुइका हाकुज्या प्रजापति जातिया तलाक्वः त्वालय्‌ कलश व ख्वाःपाः दयेकेत चा झ्याःवनेगु चलन दु । उकिं थ्व नवदुर्गा जात्रा जुगीतय्‌गु प्रत्यक्ष संलग्नता दु ।
जोशी
जोशी बःजुं १९ म्ह द्यः जुइपिनि नां क्वःछी । गथांमुगः चःह्रे न्ह्यः थ्व ज्या नवदुर्गाया द्यःछेँय्‌ च्वना याइ । अथे यायेवं द्यःतय्‌ जिम्मेवारी चूलाना न्हूपिं द्यः जुइपिनि अभ्यास न्ह्याइ ।
द्योला
द्योला जातिं मूबाहां लिकेगु लागिं फाचा बाहां कथं लःल्हाइ । मूबाहां लःल्हायेगु ज्या द्योलातय्‌सं याना वयाच्वंगु जुया नवदुर्गा देवगणया जात्राया निंतिं द्योला जाति नं माः ।
नाय्‌
खःमेय्‌ चीगु, खःमेय्‌ स्यायेगुनिसें खःमेयात पाता कसे यानाः चिनाः हिनू लुइकेगु ज्या नाय्‌ जातिं याइ । उमिसं हे तलेजुइ नं स्याक्वत्याक्व याइगु खः ।
पुं (चित्रकार)
नवदुर्गाया ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या आः तकं पुं चित्रकार जातिं याना वयाच्वंगु दु । याछेँ त्वाःया पुंतय्‌सं दँय्‌दसं नवदुर्गा देवगणया झिंस्वपाः ख्वाःपाः दयेकी ।
बेताल
हाकुसुवाल वा बेताल जातिं ब्रम्हायणी ख्वाःपाः लःल्हाइगु इलय्‌ गुजुगुजु याकेगु धकाः ख्वाःपाः लःल्हानाकाःपिं द्यःतय्‌त दुरु, अय्‌लाः व थ्वँ स्वक्व स्वक्व त्वंकाः अनुमोदन याकी ।
मानन्धर
मानन्धर वा साय्‌िमतय्‌सं कँ पुयाः साथ बी । द्यः ख्यलं दुत हयेगु इलय्‌ व मेमेगु इलय्‌ नं मानन्धर समुदायं थःपिनि बाजं पुयाः नवदुर्गा द्यःयात लसकुस यायेगु याना वयाच्वंगु दु ।
माली
नवदुर्गा जात्राय्‌ माली जाति बनमालीतय्‌ प्रत्यक्ष संलग्नता थुकि दयाच्वंगु हे जुल । दँय्‌दसं ख्वाःपाः काःवनेगु, प्याखं स्यनेगु व प्यंगू परम्परागत त्वालं द्यः दलय्‌ स्वयाः पाः कायेगु यानाः गथु, गाथा, माली, बनमाली वा उजाजु जातिं हे जात्रा चले यानाच्वंगु दु ।
मारिखू ज्यापु जाति
क्वाठण्डौं लागाय्‌ च्वनीपिं मारिखू ज्यापु जातिं नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ खःमेय्‌ लहीत हइगु इलय्‌ घाँय्‌ लयाहयाः खःमेय्यात आहारा चूलाकेगु यानाच्वंगु खः ।
राजोपाध्याय
राजोपाध्यायतय्‌सं लाय्‌कुलिइ यंकाः नवदुर्गायात मोहनि लिपा कय्‌तापूजा, इही थेंज्याःगु दशकर्म याइ । उमिसं नवदुर्गायात लाय्‌कुलिइ थःगु हे चोकय्‌ सःता उकथंया थीथी ज्या यानालिं जक नवदुर्गा न्या लाकेगु जात्रा यायेत तयार जुइ ।
शाक्य
शाक्यपाखें नवदुर्गाया तिसा दयेकेगु ज्या याना वयाच्वंगु दु । उकिं घंगला व मतू दयेकेत उमिगु भूमिका दु ।
हाकुज्या (कुम्हाः)
क्वःने च्वंपिं हाकुज्या प्रजापति जातिं ख्वाःपाः दयेकेत हाकुचा वा द्यःचा फ्याइ । उमित ब्रम्हायणी द्यः श्रृष्टि जुइ कुन्हु भजन ज्वनाः वइबलय्‌ ब्रम्हायणीया ल्हातं खःमेय्या लाया छुयाला तयाः समय्‌बजि दान यायेमाः ।
ह्याउँज्या प्रजापति
ब्रम्हायणी द्यःयाथाय्‌ ख्वाःपाः ब्वइगु इलय्‌ ब्वइगु थीथी कथंया कुलिंचा, पाचा, मनपा व हि क्वंचा थःनेया ह्याउँज्या कुम्हाःतय्‌सं बीगु खः । उकिं थ्व नवदुर्गा देवगणपाखें थःनेया कुम्हाःतय्‌त येँयाःबलय्‌ तलेजुया क्वाति दान यानाः थज्याःगु भारा तलेजुइ तकं यंकाः छ्यलेगु यानातःगु दु ।

करखिं, पास्तः, धाःचा, धिमय्‌चा, नाय्‌खिं, पछिमा, धलक, कोखिङ, नगरा/दबदब