बौद्ध तान्त्रिक साधनाकथं प्याखं हुलेत बाय्‌ प्याखं महुसे नं थीथी बौद्ध देव देवीया स्तुति यायेत बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनातःगु म्येयात चर्या म्ये धाइ । थुकियात दोहा, बज्रगीत, चर्यागीत व चचा नं धायेगु याः । साधारण थें च्वंसां चर्या म्ये दुग्यंगु गहन अर्थ दुगु उच्चकोटिया साहित्य खः ।
ईशाया न्हय्‌गूगु शताब्दिनिसेंया चर्या म्ये लूगु दु । ईशाया च्यागूगु शताब्दि दथुया बौद्ध तान्त्रिक शान्तरक्षितं बज्रधारा सङ्गीत धकाः बौद्ध म्ये रचना यात । अथे हे ईशाया झिंछगूगु शताब्दिया न्हापांगु ईया बौद्ध सिद्धा भुसुकुं नं तःपु बौद्ध उपदेश दुगु म्ये चिनाः स्वनिगलय्‌ प्रचार याःगु दसु दु । वयांलिपा सन् १०४२ पाखे भारतं नेपाः वःम्ह भिक्षु दिपंकर श्रीज्ञान अतिसं बज्रासन बज्रगीत, चर्यागीति व बज्रयोगिनी स्तोत्र आदि सफू च्वल । अथे हे चर्या सङ्ग्रह प्रदीप नं श्रीज्ञान अतिसया सफू खः । थुपिं सफू भिक्षु श्रीज्ञान अतिसया मांभाय्‌कथं बङ्गाली लिपिं च्वयातःगु दु ।
८४ बौद्ध सिद्धापिन्सं थःथःगु थाय्‌या प्रचलित भासं बज्रगीत चर्या म्ये चिनाः हालाः प्रचार यात । सलंसः दँया दथुइ चिनातःगु चर्या म्येया भाषा नं तःथी दु । संस्कृत, बङ्गाली, पुलांगु हिन्दी आदि भाय्‌या व यक्व अपभ्रंश म्येग्वः चर्या म्येय्‌ छ्यलातःगु दु ।
गथेकि सरहपा सिद्धाया दोहाया भाषा थथे दु ।
सरह भणइ वंग वाहिअ आलें
णिह सहावन लक्खिअ वालें ।
स्वनिगलय्‌ ८४ म्ह बौद्ध सिद्धापिं मध्यय्‌ सरहपा, कन्हया (कर्णापा), नारोपा, तिल्लीपा (तिलोपा) व दारिकापा सिद्धापिनिगु चर्या म्ये हालेगु याना वयाच्वंगु दु । थुपिं सिद्धातय्‌गु चर्यागीत स्वयाः नेपाःया तान्त्रिक बज्राचार्यपिन्सं नं यक्व चर्यागीत चिनातःगु दु ।
गथेकि वाकबज्र, लीलाबज्र, सुरतबज्र, रत्नबज्र, ॐकारबज्र, हुँकारबज्र, शाश्वतबज्रनिसें लिपांगु इलय्‌ वयाः गणेशराज बज्राचार्य, बद्रीरत्न बज्राचार्य व रत्नकाजी बज्रचार्यपिन्सं थीथी पुजाविधि व स्तुतिया निंतिं चर्या म्ये चिनाः थ्व परम्परा न्ह्याका वयाच्वंगु दनि । येँ, यल, ख्वप आदि थासंथाय्‌या चर्या म्येया म्येग्वलय्‌ छुं छुं पानाच्वंगु खनेदु ।
चर्या म्येय्‌ च्वमिपिनिगु नां नं दुथ्याकेगु चलनं म्येया च्वमि सीदइगु खः । गथेकि वाक्बज्रया नमामि नमामि जि धर्मधातु नांयागु चर्या म्येय्‌ थथे दु ।
श्री बज्राचार्य बन्धुदत्त आचार्य २
भनयि वाग्वज्र गी चरिता
अथे हे चर्या म्येया न्ह्यःने व म्येया रागया नां व गनं गनं ताल नं च्वयातइ । गथेकि वाक्वज्रयागु हे रक्तवर्ण नांयागु चर्या म्येय्‌ थथे राग व तालया नां नं दु ।
राग– नाट ताल– जटि
रक्तवर्ण भिणिलोयन सुन्दरी २
अष्टादश भुज प्रहरण किरणो ।
चर्या म्येया राग पटमंजरी, गौडआरु, गुर्जरी, देबक्री, देशाख, कामोद, धनाश्री, रामक्री, बलाडी, शबारी, मलारी, मालशी, मालशीगबुरा, बङ्गाल, भैरवी गोदाग्री, बसन्त, मंगल आदि दुसा तालया ल्याखं दुर्जमान, षटन्कार, चस्पति, प्रताल, जति, च्वः, लंताः, झपताल, माथ ताल, अस्त्रा, त्रिमान, चौमान आदि छ्यलातःगु दु ।
स्वनिगःया परम्पराय्‌ न्हिकं व दीक्षा दुपिं बज्राचार्य, शाक्य व उराय्‌ मिजंमस्तय्‌सं जक चचा हालेगु धकाः चर्याम्ये हाली । शाक्य व उराय्‌तय्‌सं थःथाय्‌ पुजा जुइबलय्‌ जक चचा हाली । बज्राचार्यपिन्सं जक मेथाय्‌ पुजा जुइथाय्‌ नं चचा हा वनी । आगंपुजा, दिसिपुजा, सीगु, लोकोत्तर श्राद्ध व मेमेगु फरमास बौद्ध पुजाविधिइ नं चर्या म्ये हालेगु याइ । हालेसः धायेवं न्ह्याथासं
चचा म्ये हाले मज्यू, हाली मखु । चर्या म्येया छगू झ्वःयात त्वाक व बागू झ्वःयात बात्वाः धाइ । बात्वाकय्‌ २ अंक व त्वाकय्‌पूर्णविराम दइ । चर्या म्ये क्वचायेकेत धुवा लिसा काये माः । गुगुं चर्या म्येय्‌ धाःसा चरणपतिं हे धुवा कायेमाः ।

चचापा
थःगु छेँय्‌पिने तःधंगु बौद्ध विधिया पुजा जुइथाय्‌ चचा हाःवनीपिन्त चचापा धाइ । बज्राचार्यपिं जक थथे चचापा जुयाः चचा हाः वनेगु चलन दु ।

चर्याचर्यविनिश्चय

थीथी ईया २३ म्ह बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनाथकूगु ५० पु चर्या म्ये मुना सपूmया नां खः– चर्याचर्यविनिश्चय । येँय्‌या वीर पुस्तकालयया ताडपत्रय्‌ च्वयातःगु थ्व सफू सन् १९०७ पाखे भारतया पण्डित हरप्रसाद शास्त्रिं लुइकूगु खः । प्रोटो बङ्गाली लिपिं च्वयातःगु थ्व ताडपत्रय्‌
निपु चर्या म्ये ब्वने मफयेक व छपु चर्या म्ये बच्छि जक ब्वने फइकथं भ्वाथः जुइधुंकूगु खः । लिपा प्रबोधचन्द्र बाग्चिं थुकी दुगु ५० पु चर्या म्ये फुक्कं ल्हासाया स्येङ्ग्यौर सफू कुथिइ तिब्बति भासं भाय्‌ हिलातःगु लुइकूगु खः ।
येँय्‌ लूगु चर्याचर्यविनिश्चय ताडपत्रय्‌ दक्वं पाद (पद्य)या न्ह्यः रागया नां च्वयातःगु दु । पटमंजरी, गौडआरु, गुर्जरी, देबक्री, देशाख, कामोद, धनाश्री, रामक्री, बलाडी, शबारी, मलारी, मालशी, मालशीगबुरा, बङ्गाल, भैरवी आदि रागया नां थुकी दुथ्याः ।

चच
भरतमुनिया नाट्यशास्त्रय्‌ दुगु जातिगानय्‌ चच्चत्पुटं, चाचपुटं, ध्रुवागान थें जाःगु खँग्वः दु । थ्व खँग्वः प्याखं हुलेत हालीगु म्येलिसे स्वानाच्वंगु दु । चच्चत्पुटं धयागु ८ गू मात्राया ताल खः गुगु यक्व जातिगानय्‌ छ्यलातःगु दु । उकिं लिपा वयाः चच्चत्पुटं धयागु हे जातिगान धया थें न्यनावन ।
थ्व हे चच्चत्पुटं खँग्वःयात नेवाःतय्‌सं चच्च जक धायेगु यातसा लिपा वयाः चच जू वल । स्वनिगलय्‌ हुइकीगु थीथी पुलांगु द्यःप्याखनय्‌ हालीगु म्येयात आः नं चच धाइ । यलया जल प्याखनय्‌ हालीगु म्ये थुकिया दसु खः ।

चचा
चर्या खँग्वः बृहत् नाट्य सङ्गीत थुइकीगु चच्च खँग्वःपाखें वःगु खनेदु । चच्च धायेवं यक्व लु व म्ये दुगु प्याखं थुइकीसा छम्ह जक द्यःया वर्णन दुगु म्ये व छगू जक लुया प्याखं धायेत चच्चचा धायेगु यात । चच्चचा खँग्वः हे कथहं चचा जुल ।

चह /चकाः
स्वनिगःया पुलांगु प्याखं हुइकेन्ह्यः व दथुइ च……..ह धकाः सकसिनं तायेक तःसलं हालेगु चलन दु । थुकियात चकाः बीगु धाइ । चकाः बिलकि प्याखं न्ह्याइन धयागु सी दइसा छुं मेगु नं संकेत बी । यलया जल प्याखनय्‌ न्हापांगु ब्वया देवी प्याखनय्‌ च……ह धकाः चकाः बीसा लिपा बिक्रमादित्य व रामायणया प्याखनय्‌ च………च धकाः चकाः बी । च…….ह या चकाः नं देवी प्याखं व च……….च या चकाः नं हरिया प्याखं न्ह्यानाच्वंगु संकेत बी । पँय्‌ताः व गनं गनं दापाय्‌ नं थथे चकाः बीगु चलन दु । चकाः बीबलय्‌ बाजं मथासे तालया स्वरुप क्यने थें दकलय्‌ लिपा ह धकाः तालया सम क्यनी ।

बौद्ध धर्मया बज्रयान तन्त्र साधना यायेत हालीगु बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनाथकूगु थीथी देव देवीया वर्णन दुगु मेयात चर्या मे धाइ । वथेंतुं आगंपुजा, दिसिपुजा, सीगू, लोकोत्तर श्राद्ध व मेमेगु फरमास बौद्ध पुजाविधिइ नं चर्या मे हाली । पुजा व तन्त्र साधनाया निंतिं चर्यामेया तालय्‌ थीथी देव देवीया मुद्रा ज्यानाः हुलीगु शास्त्रीय प्याखंयात चर्यानृत्य बाय्‌ चर्या प्याखं धाइ ।
नेपालमण्डलया बज्रयानय्‌ क्रियातन्त्र, चर्यातन्त्र, योगतन्त्र व अनुत्तरयोग तन्त्र यानाः प्यथी तन्त्र साधना न्ह्यानाच्वंगु दु । उकिइ मध्यय्‌ चर्यागीत व चर्यानृत्य चर्यातन्त्रया विधि खः । चर्यागीत हालाः चर्यानृत्य यानाः तन्त्र विधिकथं पुजा यायेगु प्रज्ञासहितया उपाय चर्या खः धयातःगु दु । चर्या धयागु छगू तान्त्रिक विधि व अनुष्ठान खः । चर्या खँग्वलं न्हिथं यायेमाःगु आचरण, ज्या बाय्‌ अनुष्ठानया अर्थ नं बी ।
चर्या मेयात बज्रगीत व चर्या प्याखंयात बज्रनृत्य नं धायेगु याः । बज्रयानया योगीपिन्सं परम आनन्दपूर्वक बज्रगीत हालेगु व बज्रनृत्य यायेगु याइ । बज्रगीत व बज्रनृत्यं थुगु हे जन्मय्‌ सिद्धि प्राप्त जुइ धयागु मान्यता दुसा बज्रगीत व बज्रनृत्य यानाः निर्वाणतक लायेफु धकाः न्ह्यथना तःगु दु । बज्रयानी पुजाय्‌ बज्रगीत व बज्रनृत्य मदयेकं मगाः ।
नेपालय्‌ लिच्छवि शासनकालय्‌ बौद्ध सङ्गीतया विकास जुल । सन् ६५९ पाखेया जुजु नरेन्द्रदेवया पालय्‌ हेचचा धकाः बौद्ध सङ्गीत न्ह्याःगु खने दु । स्वनिगःया बौद्धत तन्त्रयानया उपासक खः । थुकिइ थः आराध्य द्यःया मूर्ति स्वनाः पुजा यायेगु चलन दु । ईशाया च्यागूगु शताब्दि फुइथें च्वंकाः वःगु तन्त्रया सफू हेबज्रतन्त्रय्‌ सङ्गीतया माध्यमं याकनं द्यःयात लय्‌तायेके व याकनं मोक्ष वनेफइ धयागु खँ च्वयातःगु दु । हेबज्रतन्त्रय्‌ दकलय्‌ न्हापां चर्या खँग्वः छ्यलातःगु दु । थुगु सफुलिइ चर्यायात मे हालाः प्याखं हुलाः तन्त्र साधना यायेकथं उचित थासय्‌ विशेष वसतं पुनाः तान्त्रिक बज्रगीत हालेगु व हेबज्रया मुद्रा ज्यानाः प्याखं हुलेमाः धकाः च्वयातःगु दु ।
ईशाया झिंछगूगु शताब्दिया दिपङ्कर श्रीज्ञान अतिसं यक्व चर्या मे दुथ्याकाः चर्या सङ्ग्रह व चर्या गीत नामं सफू पिकाल । वयांलिपा यक्व बौद्ध सिद्धपिन्सं दयेकूगु तःपु पद्य चर्याचर्यविनिश्चय नांया सफुलिइ मुंकातल । थुकथं मे व सङ्गीतया माध्यमं बुद्ध दर्शन न्यंकेगु चलन वल ।
स्वनिगलय्‌ चचा धाइगु चर्यामे व प्याखं गुह्य व बाह्य निथी दु । गुह्य चर्यामे व प्याखं आगमय्‌ मेपिन्सं मखंक जक हाली बाय्‌ हुलीसा बाह्य चर्यामे व प्याखं पिने सकसिनं खंक हाले ज्यू, हुले ज्यू । गुह्य चचा हालाः गोप्य पुजा यायेमाःगुलिं झ्यालय्‌ झ्याःकापः तयाः व मेथाय्‌ गाछेँ खुयाः जक चचा हाली । चचा हालेत ताः थायेमाःसा राग काइबलय्‌ दबदब थाइ ।
गुह्य चर्या मे व प्याखं न्हिकं दुपिं व दीक्षा दुपिन्सं जक आगमय्‌ गोप्य पुजा व तन्त्र साधनाकथं छ्यली । थुपिं पिने सर्वसाधारणयात कने स्यने मज्यू धयागु मान्यता दु । गथेकि सम्बर, हेबज्र, बज्रनैरात्मा, चक्रसम्बर, नमामि योगाम्बर, महासम्बर आदि ।
बि.सं २०१३ पाखे नेपालय्‌ जूगु चतुर्थ विश्व बौद्ध सम्मेलनया झ्वलय्‌ येँ मूबहाःया हलंज्वलं व पौभाः ब्वयेगु व येँ झ्वाःबहाःया चिनियारत्न बज्राचार्य, मूबहाःया दिव्यरत्न बज्राचार्य व ॐबहाःया गुह्यहर्ष बज्राचार्य स्वम्हेसिनं लोकेश्वरया चचाप्याखं दकलय्‌ न्हापां पिने हुलाक्यंगु खः । बाह्य चर्यामे व प्याखं थौंकन्हय्‌ न्ह्याम्हेसिनं सयेकाः थीथी ज्याझ्वलय्‌ क्यनाच्वंगु दु । चर्या मे व प्याखंयात अझ ल्वःवनापुकेत ताः व दबदबलिसें मृदङ्ग, बाँसुरी, सितार, प्वंगा, पँय्‌ताः आदि बाजंया ताल व धूनय्‌, थीथी द्यःकथंया वसः, तिसां तियाः बाह्य चर्या प्याखं हुली । गथेकि महामञ्जुश्री, कुमारी, बज्रसत्व, लोकेश्वर, बज्रयोगिनी, पञ्चबुद्ध, कालभैरव आदि ।
चर्या मेया ताल व सूरकथं ल्हाः, तुति, छ्यं, म्ह संकाः याइगु नृत्यय्‌ ल्हातं कर्ममुद्रा, धर्ममुद्रा, समयमुद्रा व महामुद्रा ज्यानाः तुतिं आलीढ, प्रत्यालीढ व ताण्डव पद कयाः चर्या प्याखं हुली । प्याखंपाः कयाः मिजं व मिसा द्यःया अभिनय यानाः मिजंत हे प्याखं ल्हुइ । पुुजाया विधि विधान स्वयाः ख्वाःपाः मपुसे बाय्‌ ख्वाःपाः पुयाः प्याखं हुलीसा यक्व ल्हाः दुपिं द्यःपिनिगु ल्हाःया चित्र च्वयातःगु ल्हाःधी छुनाः प्याखं ल्हुइ । द्यःकथं गं, बज्र, धुपाँय्‌ मकः, खड्ग, पाश, दण्ड, पात्र, कर्र्तृ आदि ज्वँसा ज्वनाः चर्या प्याखं ल्हुइ ।
पुजाकथं गुगुं पुजाय्‌ मूलाचार्य छम्ह जक व गुगुं पुजाय्‌ दिगाचार्यपिं दिशा दिशाय्‌ छचाःख्यरं च्वनाः चर्या प्याखं ल्हुइमाः । थथे यक्वसिनं चर्या प्याखं ल्हुइबलय्‌ पँय्‌ताः माः । न्हापां पँय्‌ताःया सूरय्‌ मूद्यः ल्हानाः प्याखं ल्हुइ । वयांलिपा रागय्‌ प्याखं ल्हुइ । थ्व धुंकाः द्यःकथंया चर्यागीतया सूर तालय्‌ प्याखं ल्हुइ । थ्व धुनेव हाकनं राग काइ ।

मृत्यु संस्कारय्‌ चचा हालेगु
चर्या धैगु नृत्य जक नं मखु । मनुष्य मृत्यु जुइबलय्‌ नं थीथी हस्तमुद्रा ज्यानाः थीथी इलय्‌ थीथी लोकोत्तर पुजा याइ । थजाःगु अवस्थाय्‌ चर्या नृत्य याइ मखु, चर्या पुजाया नापनापं हस्तमुद्रा ज्यानाः चर्याक्रिया याइ । धर्मकर्मया ज्या माक्व याये मफया च्वंगु अवस्थाय्‌ लानाच्वंपिं अले धर्मया फल व पुण्य संचयया फल मगानाः याकनं मेगु जन्म काःवने मफया च्वंपिन्त उद्धार यायेगु थुकिया उद्देश्य खः । गथेकि दुर्गतिपरिशोधन पाठ, मध्यमेरु, गोकूदहण, मायाजाल आदि ।

बौ दशनारायण मुनिकार व मां श्रीमाया मुनिकारया कोखं ने.सं. १०८६ चिल्लाथ्व पुन्हिकुन्हु येँया सुन्तागल्ली भाजु चन्द्रमान मुनिकारया जन्म जूगु खः । मचांनिसें प्याखनय्‌ नुगः क्वसाःम्ह भाजु मुनिकार परम्परागत दाफा बाजनय्‌ नं सक्रिय जुयाः दाफा बाजं थायेगु यानादी ।
थौंकन्हय्‌ वय्‌कलं त्रिवि बौद्ध अध्ययन केन्द्रीय विभागपाखें विद्यावारिधि अध्ययन यानाच्वनादीगु दु ।वय्‌कलं आनन्दकुटी विद्यापीठय्‌ कम्प्युटर शिक्षक कथं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः बज्रकला कुञ्ज व चर्या नृत्य प्रशिक्षण केन्द्रया संस्थापक नायः नं खः । वय्‌कलं वि.सं. २०५० निसें वि.सं. २०७६ तक सम्पदा शिविरपाखें निःशुल्क चर्या नृत्य प्रशिक्षण यानादीगु खः ।
चर्या प्याखं, धिमेप्याखं, धिमेबाजं, बांसुरी प्रशिक्षणया निंतिं वय्‌कः नेपाःया ३० गू जिल्ला तक थ्यनेधुंकूगु दु ।
वय्‌कःया बज्र दर्शन, नेपाया चर्या प्याखं छपुलु, चर्या नेपाल, बौद्ध बज्रयान तान्त्रिक चर्या नृत्य,
लोकेश्वरया स्तोत्रपाठ, चर्या गीत व चर्या नृत्य आदि सफू पिदनेधुंकूगु दु । वय्‌कलं नामसंगीती, न्यतमरु अजिमा, कुमारी ब्याले, पचली भैरब, वोधिसत्व नाटक नं च्वयाः न्ह्यब्वयादीगु दु ।
वय्‌कः चर्या प्याखं कलाकारलिसें चर्या नृत्य
निर्देशक, अन्तरराष्ट्रिय नाट््यकर्मी, सांस्कृतिक नाटक च्वमि, परिकल्पनाकार, निर्देशक नं खः । वय्‌कःयात युथ एशोसियसन अफ जापान, केएसकेके टोकियो
(सन् १९९८), भारतीय नेवार संगठन दार्जिलिंग भारत (सन् २०००), नेवाः सांस्कृतिक केन्द्र झापा, विर्तामोड (सन् २०००), कीर्तिपुर नगरपालिका (सन् २००२),
नेपाल उद्योग तथा वाणिज्य महासंघ चितवन (सन् २००३), नाट्येश्वर कला केन्द्र पकनाजोल (सन् २००५), युथ फेडेरेशन फर वर्ल्ड पिस, नक्शाल (सन् २००८), नेपाल सांस्कृतिक विकास संघ (सन् २००८), सन्
नेपाल कला परिषद (सन् २००९), ज्यापु विकास कोष (सन् २०१२), शिल्पकला एकेडेमी ढाका बंगलादेश (सन् २०१६), नेपाल खड्गी सेवा समिति (सन् २०२१) लिसें थीथी संस्थापाखें सम्मान याःगु दु ।
भाजु मुनिकार सांस्कृतिक भ्रमणया झ्वलय्‌ जापान, भारत, दार्जिलिंग, बेल्जियम, नेदरल्याण्ड, चीन, मंगोलिया, बंगलादेश, फिलिपिन्सय्‌ वनाः थःगु कला न्ह्यब्वयादीगु दु ।

बज्रयान बौद्ध धर्म अनुसारं चर्या नृत्य
यायेबलय्‌ खुताजि तिसा छ्यली । थ्व तिसात थुगु प्रकारं दु– १) कन्थि २) मौ ३) कर्णकुण्डल ४) जबि ५) मकुट ६) दृष्टि

कन्थि

दान पारमिताया प्रतीकात्मक तिसा कन्थि खः । चर्या प्याखं हुलीबलय्‌ कन्थि गःपतय्‌ क्वखाइ व छातिइ लाक्क खनेदयेक तियातःगु दै । दान यायेबलय्‌ नुगः मस्यासे दान यायेमाः, छाति चकंकाः दान याये फयेमाः धकाः कन्थियात छातीलाक्क तिसां तीगु खः ।
मौ

शील पारमिताया प्रतिकात्मक मौ खः । थ्व ल्हातिइ निपाय्‌सं न्ह्याइ । शील पालना याकेगु अले भिंगु ज्या व मभिंगु ज्या नं ल्हातिं हे याइ । झीगु जीवनय्‌ ल्हाःया महत्वपूर्ण भूमिका दु । ल्हातं हे सकतां ज्या पूवंक याना बी ।

कर्णकुण्डल

क्षान्ति पारमिताया प्रतिकात्मक तिसा कर्णकुण्डल खः । झीसं न्ह्याम्हेसिया पाखें नं बांलाःगु खँ व बांमलाःगु खँ नितां न्हाय्‌पनं न्यने फयेके माः । अथे जुयाः चर्या प्याखंम्वलं न्हाय्‌पनय्‌ कर्णकुण्डल छुनातइ । क्षान्तिया गुण मदयेकलकि मनूतय्‌सं खःगुं मखुगुं न्ह्यागुं ज्या नं यायेत कुतः याइ ।

जबी

वीर्य पारमिताया प्रतिकात्मक तिसा जबी खः । बज्रयान बौद्ध धर्मया क्रियाकलाप व गतिविधि यायेत बल शक्ति पिज्वयेमा धकाः जँय्‌ जबी चिइगु खः । चर्या नृत्यय्‌ जबी चिनातैगु धैगु प्याखं बांलाकेत जक मखु ।

मुकुट

ध्यान पारमिताया प्रतिकात्मक चर्या प्याखंया तिसा मुकुट खः । न्ह्यागु ज्या याःसां ध्यानपूर्वक यायेमाः । बज्रयान बौद्ध धर्मय्‌ धार्मिक ज्या अथवा उपकारी आदि ज्याय्‌ सफलता प्राप्त जुयेमा धकाः मुकुट शीरय्‌ पुइ । मुकूट शोभायमान जक मजुसे थुकिं सकसितं ध्यानय्‌ तयेगु ज्या याइ ।

दृष्टि

प्रज्ञा पारमिताया प्रतिकात्मक दृष्टि खः । च्वय्‌च्वंगु न्यागू पारमिता थःत अनुग्रहित जुलकि ध्यानदृष्टिइ प्रज्ञापारमिता दयावइ । प्रज्ञापारमिता प्रज्ञा ज्ञान खः । प्रज्ञा व उपाय नितां दतकि सम्पूर्ण शुन्यता ज्ञान लाभ जुइ ।
चर्या नृत्यया हरेक प्याखंया भेषभूषा नापनापं अलंकारया रुपय्‌ थीथी तिसा तियातइ । गथेकि कलि, जंगीसेलया कलि, पाउजु, मोतिमाः, हिराफ्वः, मणि, रत्नमाला आदि ।
स्वांफ्वःमाः, हेराफ्वः, तायः, सुत्ताद्यः, सिखः, तपुसिखः, चिपुसिखः, द्यःअंगू, पाउजु, घंगला, नागमाः, नरशिरमाः, कवंछ्यं माः, किकिंपा, कर्णपताः

संगीत पक्ष

गुलिं चचा प्याखं रागं सुरु जुयाः प्याखं हुलाः श्लोकं अन्त्य याइ । गुलिं चचा प्याखं श्लोकं शुरु यानाः प्याखं हुली अले रागय्‌ अन्त्य याइ । गुलिं प्याखं बाजंया धूनय्‌ नं सुरु यायेगु याः । हरेक चचा प्याखंया थःगु हे बिस्कंया राग, ताल, मात्रा व चचा मे दु । राग धालकि नट राग, गुञ्जली राग, ललित राग, गोदग्री राग, कामोद राग, मंगल राग इत्यादि रागया चचा मृ दु । अथे हे ताल धकाः जटीताल, प्रताल, माथताल, षटन्कारताल, चस्पतीताल, चोताल इत्यादि । चचा प्याखनय्‌ चचा मे हालीबलय्‌ ताः जक थानाः चचा हालेगु याः । आगमय्‌ दुने चचा हालीबलय्‌ कान्तां दबदब थानाः थीथी राग काइ । वयां नापनापं ताः थानाः थीथी चचा मे हालेगु याइ । अले थ्वयांलिपा मूगूरु बाय्‌ थकालिजुपाखें चर्या नृत्य सुरु यायेगु याइ । चचा प्याखनय्‌ थीथी द्यःदेवीपिनिगु चर्या नृत्य यायेबलय्‌ थीथी रागया नापनापं थीथी रसत नं दयाच्वनी । गुलिं चर्या नृत्य करुण रसय्‌ लानाच्वनीसा गुलिं चर्या नृत्य रौद्र रसय्‌ लानाच्वनी । गुम्हं द्यःपिं शान्तपिं जुयाच्वनीसा गुम्हं द्यःपिं हारांपिं जुयाच्वनी । अथे जूगुलिं सकल द्यःदेवीपिनि छगू हे किसिमयागु चर्या नृत्य जुयाच्वनी मखु ।

वाद्यवादन
बज्रयानदुने षोडशलाश्य चचा मेया कथं कया तैतःगुली ४ गू थीथी वाद्य, ४ गू थीथी नृत्य, ४ गू थीथी पुजा व ४ गू मेमेगु ब्वथला तःगु दु । ॐ बज्र बिणे हूं (एकतारेःबिणा), ॐबज्र बम्से त्राम् (बांसूरी), ॐबज्र मृदंगे ह्रीं (वाद्यवादनः खिं, मृदंग), ॐ बज्र मूरुजे अः इत्यादि ।
चर्या नृत्यय्‌ थीथी वाद्यवादन षोडशलाश्य अनूरुपं चर्या गीत लिसें चर्या नृत्य यायेबलय्‌ थीथी बाजंत थायेगु याः । गथेकि–
ताः, कान्तां दबदब, मृदंगा (तग्वः खिं), बम्से (बांसुरी), विणा (सितार), प्वंगा, पँय्‌ताः बाजं

थुलि हे नापया धाये थाकुसां मू धिमय् स्वयां चिग्वःगु धिमय् हे चिग्वः धिमय् खः । येँय् चिग्वःगु धिमय्यात यलय् पो धिमय् नं धायेगु याः । मेगु छताजि नेवाः बाजं धाः थें चिग्वःगु जुयाः थ्व बाजंयात धाःचा धिमय् नं धाइ ।
ख्वपय् चिग्वः धिमय्यात धिमय्‌चा धाइ । थुगु धिमय् नं तःग्वः धिमय् थें हे ज्वः पुचलय् थाइगु खः । ख्वपय् चिग्वः धिमय् (धिमय्‌चा) नौबाजा थाइबलय् छताजि बाजंकथं जक थाइ । चिग्वः धिमय् नं तग्वः धिमय् थें हे दयेकी । चिग्वः धिमय्या गुहालि बाजं भुस्याः खः । निगः धिमय्या छज्वःयात छजुकथं भुस्याः थाइ । चिग्वः धिमय्‌लिसे धुङा दइ मखुसा गुहालि बाजंकथं घौ/कँय्‌पु थाइ मखु ।
ल्याय्‌म्ह ल्यासेपिन्सं तसकं ययेकूगु थ्व बाजं थौंकन्हय् यक्व हे न्हून्हूगु धिमय् खलः नीस्वनाः छ्यलाबुला उप्वया वःगु खनेदु । न्हापा न्हापा धिमय् मदुगु नेपाःया थीथी नेवाः बस्तिइ नं धिमय् स्यनेगु थायेगु जुयावःगु दुसा विदेशय् नेवाःत दुथाय् धिमय् न्यनाच्वंगु दु । धिमय् थाइगु थाय् न्यनावं थें धिमय्‌लय् न्हापा मदुगु तालय् न्हून्हूगु बोलया नं विकास जुयाच्वंगु खनेदु । गथेकि न्हापा धिमय्‌लय् ग्वाराया धुनय् थायेगु बोल मदुगुलिइ आः वयाः थीथी ग्वाराय् नं थायेजीक धिमय् बोल दयेकाः थानाहःगु दु ।

चित्लाङ्या कपुगां, तुपिंख्यः, माझगां, कलाँतु, आदि थीथी बस्तिइ थीथी ख्वाःपाः प्याखं दु । थ्व प्याखं भिंmनिदँय्‌ छक्वः हुइकेगु चलन दु । गणेश, भैरव, वाराही, कुमारी व महालक्ष्मी आदि द्यःपिनिगु ख्वाःपाः पुयाः तान्त्रिक विधिकथं प्याखं हुइकी । द्यःप्याखंलिसें छेँखापतिंया प्याखंम्वः तयाः थीथी पौराणिक बाखंया लिधंसाया प्याखं नं दुथ्याइ ।
दँय्‌दँसं कात्र्तिकया संल्हूकुन्हु श्री चम्पाकेश्वर महाद्यःया मेलाय्‌ अन त्वकचा प्याखं धकाः ख्वाःपाः प्याखं हुइकी । त्वकचा प्याखं तौख्यः व न्हूगांया गोपाली, अम्पुद्वःया बलामि व कलाँतु व बिसिंख्यःया गमाल यानाः स्वथ्वःसिनं हुइकेमाः ।
थुपिं प्याखं मध्यय्‌ दथुचिलं (माझगामय्‌) दँय्‌दँसं कतिंपुन्हिकुन्हु कातिप्याखं पिकाइ । जुजुया उजं कयाः यलया कातिप्याखंया स्वन्हुया प्याखं थन क्यनीगु खः । बाथः, शिकारी, माझिप्याखं आदि कातिप्याखंया थीथी लुलिसें महाद्यः, पार्वती व गंगा सूत्रधार जुयाः थीथी द्यःया ख्वाःपाः प्याखंलिसें कातिप्याखं व पौराणिक बाखंया प्याखं नं हुइकीगु थनया प्याखनय्‌ गांया छ्ेँखापत्तिंया प्याखंम्वः दइ । दँय्‌दँसं प्याखं पिमकालकि गामय्‌ महामारी ल्वय्‌ न्यनी धइगु जनविश्वास दु । दँय्‌दँसं स्वयां भिंmनिदँया छक्वः थनया प्याखनय्‌ तःम्ह द्यःपिं दइ । थ्व फुक्क प्याखं तान्त्रिक विधिकथं स्यनेकने यानाः माझगांया दबुलिइ हुइकी । बहनीनिसें न्ह्याइगु थ्व प्याखं सुथय्‌ मेय्‌ बलि बियाः तिनि क्वचाइ ।
खिं थानाः, म्ये हालाः व मुहालिया धुनय्‌ थनया प्याखं हुइकी । बाखं लिधंसाया प्याखनय्‌ सम्वाद नं दइ । थनया सम्वादया भाय्‌ पुलांगु मैथिलि भाय्‌या लवज दु । कात्र्तिक नाच प्रबन्ध समितिया ग्वसालय्‌ थुगुु प्याखं सलंसः दँनिसें मदिक्क न्ह्यानाच्वंगु दु ।

परम्परागत नेवाः बाँसुरी खलकय् थाइगु थ्व बाजं चिम्ता ज्वःलाःगु झ्यालि घानातःगु गुहालि बाजं खः । थुकियात बाजंया तालकथं छपा ल्हातं चिम्ता थें संकाः व मेगु ल्हातं झ्यालि छिलिछिलि हीकाः थाइ ।

चौतालया मात्रा १२ (४+२+२+४) यागु खः । थुकिया थीथी मे यल मंगःया भिंद्यःया दाफा मे सफुतिइ संग्रहित जुयाच्वंगु दु । तर थौंकन्हय् चौतालया मे हालेगु बन्द जुइधुंकल । अथे खःसां दाफा भजनय् ग्वारा हालेबलय् खासखास ग्वाराय् दथुइ चौतालया मे हालेगु थायेगु चलन आः नं दनि ।
चौतालया ताल व मात्रा विभाजन थुकथं खनेदु ।
१ २ ३ ४ ।५ ६ ।७ ८ ।९ १० ११ १२
तिं छु ।तिं ।तिं   ।तिं छु

च्वः ताल ४ मात्राया जुइ । निगू मात्राया निगू विभाग दइ । ताः थायेबलय् १ मात्राय् तिं ३ मात्राय् छु जुइ । नेपालभाषाया आपालं मे च्वः तालय् लानाच्वंगु दु । गथेकि– राजमति कुमति, वा माया वा वा, द्यःयात सिन्हाय्‌स्वां आदि ।
मात्रा/विभाग :
१ २ । ३ ४
तिं छु

द्यः ल्हाये धुनेवं न्ह्याः, गुँ थायेन्ह्यः थाइगु धिमय्या बोल च्वः/छुवां खः ।