बौद्ध तान्त्रिक साधनाकथं प्याखं हुलेत बाय्‌ प्याखं महुसे नं थीथी बौद्ध देव देवीया स्तुति यायेत बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनातःगु म्येयात चर्या म्ये धाइ । थुकियात दोहा, बज्रगीत, चर्यागीत व चचा नं धायेगु याः । साधारण थें च्वंसां चर्या म्ये दुग्यंगु गहन अर्थ दुगु उच्चकोटिया साहित्य खः ।
ईशाया न्हय्‌गूगु शताब्दिनिसेंया चर्या म्ये लूगु दु । ईशाया च्यागूगु शताब्दि दथुया बौद्ध तान्त्रिक शान्तरक्षितं बज्रधारा सङ्गीत धकाः बौद्ध म्ये रचना यात । अथे हे ईशाया झिंछगूगु शताब्दिया न्हापांगु ईया बौद्ध सिद्धा भुसुकुं नं तःपु बौद्ध उपदेश दुगु म्ये चिनाः स्वनिगलय्‌ प्रचार याःगु दसु दु । वयांलिपा सन् १०४२ पाखे भारतं नेपाः वःम्ह भिक्षु दिपंकर श्रीज्ञान अतिसं बज्रासन बज्रगीत, चर्यागीति व बज्रयोगिनी स्तोत्र आदि सफू च्वल । अथे हे चर्या सङ्ग्रह प्रदीप नं श्रीज्ञान अतिसया सफू खः । थुपिं सफू भिक्षु श्रीज्ञान अतिसया मांभाय्‌कथं बङ्गाली लिपिं च्वयातःगु दु ।
८४ बौद्ध सिद्धापिन्सं थःथःगु थाय्‌या प्रचलित भासं बज्रगीत चर्या म्ये चिनाः हालाः प्रचार यात । सलंसः दँया दथुइ चिनातःगु चर्या म्येया भाषा नं तःथी दु । संस्कृत, बङ्गाली, पुलांगु हिन्दी आदि भाय्‌या व यक्व अपभ्रंश म्येग्वः चर्या म्येय्‌ छ्यलातःगु दु ।
गथेकि सरहपा सिद्धाया दोहाया भाषा थथे दु ।
सरह भणइ वंग वाहिअ आलें
णिह सहावन लक्खिअ वालें ।
स्वनिगलय्‌ ८४ म्ह बौद्ध सिद्धापिं मध्यय्‌ सरहपा, कन्हया (कर्णापा), नारोपा, तिल्लीपा (तिलोपा) व दारिकापा सिद्धापिनिगु चर्या म्ये हालेगु याना वयाच्वंगु दु । थुपिं सिद्धातय्‌गु चर्यागीत स्वयाः नेपाःया तान्त्रिक बज्राचार्यपिन्सं नं यक्व चर्यागीत चिनातःगु दु ।
गथेकि वाकबज्र, लीलाबज्र, सुरतबज्र, रत्नबज्र, ॐकारबज्र, हुँकारबज्र, शाश्वतबज्रनिसें लिपांगु इलय्‌ वयाः गणेशराज बज्राचार्य, बद्रीरत्न बज्राचार्य व रत्नकाजी बज्रचार्यपिन्सं थीथी पुजाविधि व स्तुतिया निंतिं चर्या म्ये चिनाः थ्व परम्परा न्ह्याका वयाच्वंगु दनि । येँ, यल, ख्वप आदि थासंथाय्‌या चर्या म्येया म्येग्वलय्‌ छुं छुं पानाच्वंगु खनेदु ।
चर्या म्येय्‌ च्वमिपिनिगु नां नं दुथ्याकेगु चलनं म्येया च्वमि सीदइगु खः । गथेकि वाक्बज्रया नमामि नमामि जि धर्मधातु नांयागु चर्या म्येय्‌ थथे दु ।
श्री बज्राचार्य बन्धुदत्त आचार्य २
भनयि वाग्वज्र गी चरिता
अथे हे चर्या म्येया न्ह्यःने व म्येया रागया नां व गनं गनं ताल नं च्वयातइ । गथेकि वाक्वज्रयागु हे रक्तवर्ण नांयागु चर्या म्येय्‌ थथे राग व तालया नां नं दु ।
राग– नाट ताल– जटि
रक्तवर्ण भिणिलोयन सुन्दरी २
अष्टादश भुज प्रहरण किरणो ।
चर्या म्येया राग पटमंजरी, गौडआरु, गुर्जरी, देबक्री, देशाख, कामोद, धनाश्री, रामक्री, बलाडी, शबारी, मलारी, मालशी, मालशीगबुरा, बङ्गाल, भैरवी गोदाग्री, बसन्त, मंगल आदि दुसा तालया ल्याखं दुर्जमान, षटन्कार, चस्पति, प्रताल, जति, च्वः, लंताः, झपताल, माथ ताल, अस्त्रा, त्रिमान, चौमान आदि छ्यलातःगु दु ।
स्वनिगःया परम्पराय्‌ न्हिकं व दीक्षा दुपिं बज्राचार्य, शाक्य व उराय्‌ मिजंमस्तय्‌सं जक चचा हालेगु धकाः चर्याम्ये हाली । शाक्य व उराय्‌तय्‌सं थःथाय्‌ पुजा जुइबलय्‌ जक चचा हाली । बज्राचार्यपिन्सं जक मेथाय्‌ पुजा जुइथाय्‌ नं चचा हा वनी । आगंपुजा, दिसिपुजा, सीगु, लोकोत्तर श्राद्ध व मेमेगु फरमास बौद्ध पुजाविधिइ नं चर्या म्ये हालेगु याइ । हालेसः धायेवं न्ह्याथासं
चचा म्ये हाले मज्यू, हाली मखु । चर्या म्येया छगू झ्वःयात त्वाक व बागू झ्वःयात बात्वाः धाइ । बात्वाकय्‌ २ अंक व त्वाकय्‌पूर्णविराम दइ । चर्या म्ये क्वचायेकेत धुवा लिसा काये माः । गुगुं चर्या म्येय्‌ धाःसा चरणपतिं हे धुवा कायेमाः ।

चचापा
थःगु छेँय्‌पिने तःधंगु बौद्ध विधिया पुजा जुइथाय्‌ चचा हाःवनीपिन्त चचापा धाइ । बज्राचार्यपिं जक थथे चचापा जुयाः चचा हाः वनेगु चलन दु ।

चर्याचर्यविनिश्चय

थीथी ईया २३ म्ह बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनाथकूगु ५० पु चर्या म्ये मुना सपूmया नां खः– चर्याचर्यविनिश्चय । येँय्‌या वीर पुस्तकालयया ताडपत्रय्‌ च्वयातःगु थ्व सफू सन् १९०७ पाखे भारतया पण्डित हरप्रसाद शास्त्रिं लुइकूगु खः । प्रोटो बङ्गाली लिपिं च्वयातःगु थ्व ताडपत्रय्‌
निपु चर्या म्ये ब्वने मफयेक व छपु चर्या म्ये बच्छि जक ब्वने फइकथं भ्वाथः जुइधुंकूगु खः । लिपा प्रबोधचन्द्र बाग्चिं थुकी दुगु ५० पु चर्या म्ये फुक्कं ल्हासाया स्येङ्ग्यौर सफू कुथिइ तिब्बति भासं भाय्‌ हिलातःगु लुइकूगु खः ।
येँय्‌ लूगु चर्याचर्यविनिश्चय ताडपत्रय्‌ दक्वं पाद (पद्य)या न्ह्यः रागया नां च्वयातःगु दु । पटमंजरी, गौडआरु, गुर्जरी, देबक्री, देशाख, कामोद, धनाश्री, रामक्री, बलाडी, शबारी, मलारी, मालशी, मालशीगबुरा, बङ्गाल, भैरवी आदि रागया नां थुकी दुथ्याः ।

चच
भरतमुनिया नाट्यशास्त्रय्‌ दुगु जातिगानय्‌ चच्चत्पुटं, चाचपुटं, ध्रुवागान थें जाःगु खँग्वः दु । थ्व खँग्वः प्याखं हुलेत हालीगु म्येलिसे स्वानाच्वंगु दु । चच्चत्पुटं धयागु ८ गू मात्राया ताल खः गुगु यक्व जातिगानय्‌ छ्यलातःगु दु । उकिं लिपा वयाः चच्चत्पुटं धयागु हे जातिगान धया थें न्यनावन ।
थ्व हे चच्चत्पुटं खँग्वःयात नेवाःतय्‌सं चच्च जक धायेगु यातसा लिपा वयाः चच जू वल । स्वनिगलय्‌ हुइकीगु थीथी पुलांगु द्यःप्याखनय्‌ हालीगु म्येयात आः नं चच धाइ । यलया जल प्याखनय्‌ हालीगु म्ये थुकिया दसु खः ।

चचा
चर्या खँग्वः बृहत् नाट्य सङ्गीत थुइकीगु चच्च खँग्वःपाखें वःगु खनेदु । चच्च धायेवं यक्व लु व म्ये दुगु प्याखं थुइकीसा छम्ह जक द्यःया वर्णन दुगु म्ये व छगू जक लुया प्याखं धायेत चच्चचा धायेगु यात । चच्चचा खँग्वः हे कथहं चचा जुल ।

चह /चकाः
स्वनिगःया पुलांगु प्याखं हुइकेन्ह्यः व दथुइ च……..ह धकाः सकसिनं तायेक तःसलं हालेगु चलन दु । थुकियात चकाः बीगु धाइ । चकाः बिलकि प्याखं न्ह्याइन धयागु सी दइसा छुं मेगु नं संकेत बी । यलया जल प्याखनय्‌ न्हापांगु ब्वया देवी प्याखनय्‌ च……ह धकाः चकाः बीसा लिपा बिक्रमादित्य व रामायणया प्याखनय्‌ च………च धकाः चकाः बी । च…….ह या चकाः नं देवी प्याखं व च……….च या चकाः नं हरिया प्याखं न्ह्यानाच्वंगु संकेत बी । पँय्‌ताः व गनं गनं दापाय्‌ नं थथे चकाः बीगु चलन दु । चकाः बीबलय्‌ बाजं मथासे तालया स्वरुप क्यने थें दकलय्‌ लिपा ह धकाः तालया सम क्यनी ।

बौद्ध धर्मया बज्रयान तन्त्र साधना यायेत हालीगु बौद्ध सिद्धपिन्सं चिनाथकूगु थीथी देव देवीया वर्णन दुगु मेयात चर्या मे धाइ । वथेंतुं आगंपुजा, दिसिपुजा, सीगू, लोकोत्तर श्राद्ध व मेमेगु फरमास बौद्ध पुजाविधिइ नं चर्या मे हाली । पुजा व तन्त्र साधनाया निंतिं चर्यामेया तालय्‌ थीथी देव देवीया मुद्रा ज्यानाः हुलीगु शास्त्रीय प्याखंयात चर्यानृत्य बाय्‌ चर्या प्याखं धाइ ।
नेपालमण्डलया बज्रयानय्‌ क्रियातन्त्र, चर्यातन्त्र, योगतन्त्र व अनुत्तरयोग तन्त्र यानाः प्यथी तन्त्र साधना न्ह्यानाच्वंगु दु । उकिइ मध्यय्‌ चर्यागीत व चर्यानृत्य चर्यातन्त्रया विधि खः । चर्यागीत हालाः चर्यानृत्य यानाः तन्त्र विधिकथं पुजा यायेगु प्रज्ञासहितया उपाय चर्या खः धयातःगु दु । चर्या धयागु छगू तान्त्रिक विधि व अनुष्ठान खः । चर्या खँग्वलं न्हिथं यायेमाःगु आचरण, ज्या बाय्‌ अनुष्ठानया अर्थ नं बी ।
चर्या मेयात बज्रगीत व चर्या प्याखंयात बज्रनृत्य नं धायेगु याः । बज्रयानया योगीपिन्सं परम आनन्दपूर्वक बज्रगीत हालेगु व बज्रनृत्य यायेगु याइ । बज्रगीत व बज्रनृत्यं थुगु हे जन्मय्‌ सिद्धि प्राप्त जुइ धयागु मान्यता दुसा बज्रगीत व बज्रनृत्य यानाः निर्वाणतक लायेफु धकाः न्ह्यथना तःगु दु । बज्रयानी पुजाय्‌ बज्रगीत व बज्रनृत्य मदयेकं मगाः ।
नेपालय्‌ लिच्छवि शासनकालय्‌ बौद्ध सङ्गीतया विकास जुल । सन् ६५९ पाखेया जुजु नरेन्द्रदेवया पालय्‌ हेचचा धकाः बौद्ध सङ्गीत न्ह्याःगु खने दु । स्वनिगःया बौद्धत तन्त्रयानया उपासक खः । थुकिइ थः आराध्य द्यःया मूर्ति स्वनाः पुजा यायेगु चलन दु । ईशाया च्यागूगु शताब्दि फुइथें च्वंकाः वःगु तन्त्रया सफू हेबज्रतन्त्रय्‌ सङ्गीतया माध्यमं याकनं द्यःयात लय्‌तायेके व याकनं मोक्ष वनेफइ धयागु खँ च्वयातःगु दु । हेबज्रतन्त्रय्‌ दकलय्‌ न्हापां चर्या खँग्वः छ्यलातःगु दु । थुगु सफुलिइ चर्यायात मे हालाः प्याखं हुलाः तन्त्र साधना यायेकथं उचित थासय्‌ विशेष वसतं पुनाः तान्त्रिक बज्रगीत हालेगु व हेबज्रया मुद्रा ज्यानाः प्याखं हुलेमाः धकाः च्वयातःगु दु ।
ईशाया झिंछगूगु शताब्दिया दिपङ्कर श्रीज्ञान अतिसं यक्व चर्या मे दुथ्याकाः चर्या सङ्ग्रह व चर्या गीत नामं सफू पिकाल । वयांलिपा यक्व बौद्ध सिद्धपिन्सं दयेकूगु तःपु पद्य चर्याचर्यविनिश्चय नांया सफुलिइ मुंकातल । थुकथं मे व सङ्गीतया माध्यमं बुद्ध दर्शन न्यंकेगु चलन वल ।
स्वनिगलय्‌ चचा धाइगु चर्यामे व प्याखं गुह्य व बाह्य निथी दु । गुह्य चर्यामे व प्याखं आगमय्‌ मेपिन्सं मखंक जक हाली बाय्‌ हुलीसा बाह्य चर्यामे व प्याखं पिने सकसिनं खंक हाले ज्यू, हुले ज्यू । गुह्य चचा हालाः गोप्य पुजा यायेमाःगुलिं झ्यालय्‌ झ्याःकापः तयाः व मेथाय्‌ गाछेँ खुयाः जक चचा हाली । चचा हालेत ताः थायेमाःसा राग काइबलय्‌ दबदब थाइ ।
गुह्य चर्या मे व प्याखं न्हिकं दुपिं व दीक्षा दुपिन्सं जक आगमय्‌ गोप्य पुजा व तन्त्र साधनाकथं छ्यली । थुपिं पिने सर्वसाधारणयात कने स्यने मज्यू धयागु मान्यता दु । गथेकि सम्बर, हेबज्र, बज्रनैरात्मा, चक्रसम्बर, नमामि योगाम्बर, महासम्बर आदि ।
बि.सं २०१३ पाखे नेपालय्‌ जूगु चतुर्थ विश्व बौद्ध सम्मेलनया झ्वलय्‌ येँ मूबहाःया हलंज्वलं व पौभाः ब्वयेगु व येँ झ्वाःबहाःया चिनियारत्न बज्राचार्य, मूबहाःया दिव्यरत्न बज्राचार्य व ॐबहाःया गुह्यहर्ष बज्राचार्य स्वम्हेसिनं लोकेश्वरया चचाप्याखं दकलय्‌ न्हापां पिने हुलाक्यंगु खः । बाह्य चर्यामे व प्याखं थौंकन्हय्‌ न्ह्याम्हेसिनं सयेकाः थीथी ज्याझ्वलय्‌ क्यनाच्वंगु दु । चर्या मे व प्याखंयात अझ ल्वःवनापुकेत ताः व दबदबलिसें मृदङ्ग, बाँसुरी, सितार, प्वंगा, पँय्‌ताः आदि बाजंया ताल व धूनय्‌, थीथी द्यःकथंया वसः, तिसां तियाः बाह्य चर्या प्याखं हुली । गथेकि महामञ्जुश्री, कुमारी, बज्रसत्व, लोकेश्वर, बज्रयोगिनी, पञ्चबुद्ध, कालभैरव आदि ।
चर्या मेया ताल व सूरकथं ल्हाः, तुति, छ्यं, म्ह संकाः याइगु नृत्यय्‌ ल्हातं कर्ममुद्रा, धर्ममुद्रा, समयमुद्रा व महामुद्रा ज्यानाः तुतिं आलीढ, प्रत्यालीढ व ताण्डव पद कयाः चर्या प्याखं हुली । प्याखंपाः कयाः मिजं व मिसा द्यःया अभिनय यानाः मिजंत हे प्याखं ल्हुइ । पुुजाया विधि विधान स्वयाः ख्वाःपाः मपुसे बाय्‌ ख्वाःपाः पुयाः प्याखं हुलीसा यक्व ल्हाः दुपिं द्यःपिनिगु ल्हाःया चित्र च्वयातःगु ल्हाःधी छुनाः प्याखं ल्हुइ । द्यःकथं गं, बज्र, धुपाँय्‌ मकः, खड्ग, पाश, दण्ड, पात्र, कर्र्तृ आदि ज्वँसा ज्वनाः चर्या प्याखं ल्हुइ ।
पुजाकथं गुगुं पुजाय्‌ मूलाचार्य छम्ह जक व गुगुं पुजाय्‌ दिगाचार्यपिं दिशा दिशाय्‌ छचाःख्यरं च्वनाः चर्या प्याखं ल्हुइमाः । थथे यक्वसिनं चर्या प्याखं ल्हुइबलय्‌ पँय्‌ताः माः । न्हापां पँय्‌ताःया सूरय्‌ मूद्यः ल्हानाः प्याखं ल्हुइ । वयांलिपा रागय्‌ प्याखं ल्हुइ । थ्व धुंकाः द्यःकथंया चर्यागीतया सूर तालय्‌ प्याखं ल्हुइ । थ्व धुनेव हाकनं राग काइ ।

मृत्यु संस्कारय्‌ चचा हालेगु
चर्या धैगु नृत्य जक नं मखु । मनुष्य मृत्यु जुइबलय्‌ नं थीथी हस्तमुद्रा ज्यानाः थीथी इलय्‌ थीथी लोकोत्तर पुजा याइ । थजाःगु अवस्थाय्‌ चर्या नृत्य याइ मखु, चर्या पुजाया नापनापं हस्तमुद्रा ज्यानाः चर्याक्रिया याइ । धर्मकर्मया ज्या माक्व याये मफया च्वंगु अवस्थाय्‌ लानाच्वंपिं अले धर्मया फल व पुण्य संचयया फल मगानाः याकनं मेगु जन्म काःवने मफया च्वंपिन्त उद्धार यायेगु थुकिया उद्देश्य खः । गथेकि दुर्गतिपरिशोधन पाठ, मध्यमेरु, गोकूदहण, मायाजाल आदि ।