संगीतकःमिपिं
जीवन राजोपाध्याय
मां इन्दिरा राजोपाध्याय व अबु धर्मानन्द राजोपाध्यायया कोखं ने.सं. १०८० चौलाथ्वः दुतिया, मंगलबारखुन्हु च्वखाछेँ गल्ली, येँय् कलाकार जीवन राजोपाध्यायया जन्म जूगु खः । चित्रकलायात हे लजगाः यानादीम्ह राजोपाध्यायं त्रिभुवन विश्वविद्यालय ललितकला क्याम्पसं स्नातक यानादीगु दु । थौंकन्हय् डल्लु आवाश क्षेत्रय् च्वनादीम्ह थ्वय्कः ने.सं. १०९९ दँनिसें चित्रकला, कार्टुनकला व डिजायन कलाय् नं सक्रिय जुया च्वनादीगु दु । थ्वय्कलं खुकःगु राष्ट्रिय खेलकूद धेंधेंबल्लाःया लोगो २०६८, नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानया लोगो दयेकेगु निंतिं जूगु धेंधेंबल्लाः २०६६, सडक प्रयोगकर्ता नेपाल सन् १९९६ या लोगो धेंधेंबल्लाखय् न्हाप सिरपाः त्याकादीगु दु । अथे हे मेमेगु थीथी धेंधेंबल्लाखय् आपालं सिरपाः त्याकादीगु दु । नेपाःया थीथी जिल्ला, भारत, बंगलादेश, थाइलैण्ड, जापान, इथियोपिया, बेलायत, बेल्जियम आदि थासय् थःगु ६३ गू स्वयां उप्वः चित्रकला ब्वज्या याना दीधुंकूगु दु ।
नेपाःया चित्रकला ख्यःया खँ ल्हायेबलय् नां मकासें मगाःम्ह राजोपाध्यायया थीथी संघ संस्थाय् आबद्धता दु । आधुनिक कलाकार समाजया मूछ्याञ्जे, नेपाल जलरंग समाजया मूछ्याञ्जे, नेपाल कला परिषदया कार्यकारी सदस्य जुयाः ज्या याना च्वनादीगु दु । ताःईनिसें कलाकारिताया ख्यलय् थ्वय्कलं यानादीगु योगदानयात च्वछासें नेपाल कला परिषदपाखें रंगलाल वाङदेल स्मृति पुरस्कार २०५६, नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखें दोश्रो राष्ट्रीय कला प्रदर्शनी २०६९ स विशेष पुरस्कार, नेपाल व्यवसायिक कलाकार संघपाखें अमात्य कला पुरस्कार २०७५, नेपाल सरकार संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उद्दयन मन्त्रालयपाखें प्रादेशिक प्रतिभा पुरस्कार २०७८ पाखें सम्मान याःगु दु ।
ज्यां कृषिविद् भाजु जीवनलाल मास्के म्येहालामि, च्वमि अले संगीतकार खः । जीवन दबू ज्याझ्वलय् थःगु म्ये न्ह्यब्वया दीधुंकूम्ह वय्कःया ‘ईया इनाप’ क्यासेट २०५५ सालय् पिदंगु खः । सूर्यकुमार श्रेष्ठया रचना, सुरेशकुमार श्रेष्ठया संगीतय् वय्कःया याकःसः दुथ्याःगु थुगु म्येमुना लिपा २०५६ सालय् ललिता मानन्धरया याकः सलय् ‘छन्त जिं ययेकाच्वना’ पिथनादिल । थुगु म्येचाःनापं मेगु म्येचाः ‘मतिनाया परिभाषा’या लिसें निचाः म्येचाः थुगु हे न्हिखुन्हु विमोचन जूगु खः । वय्कःया ‘छंगु जिगु संस्कार’, ‘संसार पासा जुल’, ‘दसु’, ‘छंगु मिखाय्’, ‘प्रभु’ (नेपाली भजन), ‘चाकःलिं झी पासापिं’, ‘जिन्दगी’, ‘छं नं यल, जि नं यल’ नापं १४ चाः म्येचाः पिदने धुंकूगु दु । गुकी ११ चाः नेपालभाषाया म्येचाः व ३ चाः खस नेपाली भाषाया म्येमुना पिदंगु खः । वय्कःया ‘जिन्दगी’ म्येमुनापाखें ने.सं. ११३० या पेजथ्री पिपल्स च्वाइस अवार्ड त्याकादीगु दु ।
संगीतकार जुगल डंगोल २०२७।११।७ सालय् अबु प्रेमकृष्ण डंगोल व मां लालमाया डंगोलया कोखं यलया थेचोय् जन्म जूगु खः । २०४८ सालंनिसें म्येय् लय् तयेगु व संगीत संयोजन यानाः वया च्वनादीम्ह डंगोलं ‘ल्याय्म्ह जुल जि नं’ म्ये नं हालादीगु दु । संगीतय् स्नातक अध्ययन यानादीम्ह संगीतकार डंगोलं दाफा संगीत बारे नं अध्ययन अनुसन्धान यानादीगु दु ।
वय्कःया खस नेपालीभाषाय् मचा म्येमुना, पप, आधुनिक व गजल म्ये पिदने धुंकूगु दु । नापं हिन्दी म्ये नं पिदनेधुंकूगु दु । अथेहे वाद्यवादनपाखे नं तःगू म्येचाः पिथनेधुंकूगु दुसा नेपालभाषाया संकिपा ‘हिसिमति’ लिसें खस नेपालीभाय्या झिगू संकिपाय् संगीत बियादीगु दु । नेपालभाषाया ‘जितः यःम्ह मय्जु’, ‘यःमां’, ‘मन’, ‘यच्चुगु सर्गः’, ‘सिरपाः’, ‘मतिनाया चिखि’, ‘लिफः तुलाः न्हूगु’, ‘ऋतुया लसं पिज्वःगु’, ‘मिखाया भाय्’ म्येमुना पिदनेधुंकूगु दु । ६०० पु सिबें अप्वः म्येय् संगीत तयादीम्ह संगीतकार डंगोलं २००० सिबें अप्वः म्येय् संगीत संयोजन यानादीगु दु । वय्कलं थम्हं यानादीगु सृजनापाखें राष्ट्रिय चलचित्र पुरस्कार २०६५, डि सिने अवार्ड २०६६, विन्ध्यवासिनी म्यूजिक अवार्ड २०७२, विन्ध्यवासिनी म्यूजिक अवार्ड २०७४, पेजथ्री पिपल्स च्वाइस अवार्ड २०७०, २०७४, स्टार म्यूजिक भिडियो अवार्ड २०१९, पिम नेपाल फिल्म फेस्टिभल २०२१ य् सर्वोत्कृष्ट संगीत निर्देशक, नेपालभाषा एकेदेमीपाखें दान्यहिरा हःपाः सिरपाः त्याकादीगु दुसा लूनिभाः सम्मान २०७९ पाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।
लोकंह्वाःम्ह गायक जुजुकाजी रंजीतया जन्म ने.सं. १०७५ यंलागाः पारु, आइतबारखुन्हु येँया मजिपाः त्वालय् जूगु खः । अबु रत्नमान रंजित व मां चन्द्रकुमारी रंजित खः । वि.संं २०२२ सालय् रेडियो नेपालय् नेपालभाषाया समाचार लिकाःगु विरोधय् जूगु भाषिक आन्दोनलय् थँहितिया क्वाःबहालय् जूगु स्वक्वःगु साहित्यिक सम्मेलननिसें भाषिक आन्दोलनया म्ये हालाः संगीत ख्यलय् व नेपालभाषा ख्यलय् दुहां झाःगु खः, गुकियात आःतकं निरन्तरता बिया च्वनादीगु दु । उगु इलय् रेडियो नेपालं प्रशारण जुइगु जीवन दबू ज्याझ्वलय् आपालं म्ये हालेगु ज्या जूगु खः । कवियत्री नारायणदेवी श्रेष्ठया रचनाय् दुगु ‘पासा उगु दिन वइतिनि छिं म्ह्याय् बुल धायेवं ख्वइ मखु मांपिं’ म्ये सुरेशमान श्रेष्ठया संगीतय् सत्यनारायण राजभण्डारी व जुजुकाजी रंजितं हालादीगु खः । अथेहे युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठया म्ये ‘मां थ्व जगतय् छंगु पावन स्नेहया खँ जि छु च्वय्’ नं भाजु रंजितं हालादीगु खः । थुपिं म्ये उबलय् रेडियो नेपालया जीवन दबू ज्याझ्वलय् यक्व हे प्रशारण जुइगु खः । अथेहे ‘गरिबया मर्म थूपिं मानव’ नं अतिकं लोकंह्वाःगु
म्ये खः । नेपालभाषाया म्ये ख्यलय् अतिकं लोकंह्वाःगु म्ये ‘नापच्वने मदुसां ख्वाः जक जूसां क्यं वा रे निरमाया…’, ‘छन्त जि धाथें यःगु खःसा..’ जुजुकाजी रंजितया हे सलय् दुगु म्ये खः । वय्कलं नेपालभाषाया संकिपा ‘सिलु’या नायःया निंतिं मुक्कं म्येय् सः बियादीगु दु । खस संकिपा ‘भूमरी’, ‘सुन्दरी’, ‘रक्षा’ अथेहे तःगू भिडियो प्याखनय् वय्कलं सः बियादीगु दुसा खस नेपाली भासं ‘जुजुकाजी रंजीतका आधुनिक गीतहरू’ नांगु म्येचाः पिदंगु दु । आःतक नेपालभाषाय् निसलं मल्याक म्येय् सः बियादीधुंकूम्ह वय्कलं खस नेपाली भाय्या नं निसःति हे म्ये हाला दीधुंकूगु दु । वय्कःया याकः सलय् नेपालभाषाया म्येचाः ‘स्वय्नगु’ व निपु म्येय् रत्नशोभा महर्जन व निशा देशारया सः दुथ्याःगु ‘मतिनाया गल्ली’ पिदंगु जुल । वय्कः पेशां छम्ह मेकानिकल इन्जिनियर खः । २०३८ सालय् तत्कालिन सोभियत संघं मेकानिकल इन्जिनियरिङय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह वय्कलं नेपाःया थीथी हाइड्रोपावर परियोजनाय् प्रमुख जुयाः ज्या यानादीगु दु । वय्कलं शास्त्रिय् संगीतय् B muse संगीत प्रभावकर नं यानादीगु दु । संगीत ख्यलय् यानादीगु ज्वः मदुगु योगदानया निंतिं वय्कलं थीथी सम्मान कयादीधुंकूगु दु ।
जेम्स प्रधानयात पाश्चात्य शैलीया म्ये च्वइम्ह, लय्चिनामि व हालामिकथं म्हस्यू । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०९४ चिल्लागाः दुतिया, आइतबारखुन्हु येँया न्यत त्वालय् जूगु खः ।वि.सं. २०५२ सालया जःखः न्ह्यः थ्वय्कलं दकलय् न्हापां खस भाय्या म्ये हाला संगीत ख्यलय् दुहां झाःम्ह खः । थ्वय्कःया खस भाय्या म्येमुना न्याचाः खुचाःति म्येचाःत पिदंगु दु । थ्वय्कलं हालादीगु लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय् ‘भैगो उनी जाउन’, ‘बम बम भोले’ खः । आधुनिक पाश्चात्य शैलीया म्ये हाला थःत संगीत ख्यलय् थनादीम्ह थ्वय्कः ल्याय्म्ह पुचलय् तसकं लोकंह्वाःम्ह छम्ह संगीतकःमि खः । थ्वय्कलं हालीगु म्ये अप्वः याना थःम्हं हे लसय् हनादी । अथे हे म्ये च्वयेगु नं यानादी ।
खस भाय्या म्ये ख्यलय् गुलि लोकंह्वाः उलि हे झीगु नेवाः म्ये ख्यलय् नं उतिकं हे लोकंह्वाः । थ्वय्कलं हालादीगु निपु म्येपाखें थ्वय्कःया नेवाः संगीत ख्यलय् लोकंह्वाका बिल । थ्वय्कलं हालादीगु म्ये खः– ‘धे धे चुल पासा जि ला गय् गय् जुल पासा’ । थुगु म्ये च्वयादीम्ह प्रकाश ‘दीप’ खःसा थ्व ‘जः’ सि.डी. म्येचालय् पिदंगु दु । अथे हे मेगु म्ये ‘छिगु मिखा ला गुलि जक बांलाः’ च्वयादीम्ह शान्तराज शाक्य खः । थ्व म्ये ने.सं. ११२१ स पिदंगु ‘सः’ सि.डी. म्येचालय् दुथ्यानाच्वंगु दु । टेलिकम सम्बन्धि छेँय् ज्या याना च्वनादीम्ह थ्वय्कः संगीत ख्यलय् वयाः लोकं ह्वात । लिपा थ्वय्कलं म्येया एरेन्जर लिसें संकिपा दयेकेगु, संगीत बीगु, बिज्ञापनत दयेकेगु नं यानादीगु दु ।
ज्ञानकाजी शाक्यया जन्म ने.सं. १०६३ इ मां सूर्यमाया व बौ सानुकाजी शाक्यया कोखं पाल्पा तानसेनया भीमसेन त्वालय् जूगु खः । थौंकन्हय् कपनय् च्वनादीम्ह वय्कलं अर्थशास्त्र व थेरवाद बुद्धधर्मय् एमए यानादीगु दु ।
सरकारी सेवाय् सहायक अञ्चलाधीश, प्रमुख जिल्ला अधिकारी, गृह मन्त्रालयया सहसचिव तक जुयादीधुंकूम्ह वय्कःया न्हापांगु निबन्ध ‘भवानी अम्बर’ धर्मोदयया दँ १२, पूर्णांक १३७ (ने.सं. १०७९) य् पिदंगु खः । वय्कलं थीथी पत्रपत्रिकाय् कविता, बाखं, निबन्ध, यात्रा संस्करण सम्बन्धी साहित्यिक रचना पिथनादीगु दु । वय्कःया च्वखँमुना ‘महिमा न्हिपंया मर्म न्ह्यपुया’ ने.सं. ११३५ य् पिदंगु खः । वय्कःया अंग्रेजी व खस नेपाली भाय्या नं सफू पिदंगु दु । वि.सं. २०१४ सालय् पद्मोदय हाइस्कूलय् नेपालभाषा विद्यार्थी सम्मेलनय् ‘सिमा व सिमाहः’ च्वखँय् न्हाप सिरपाः त्याकादिलसा २०१५ य् एसएलसी परीक्षाय् नेपालभाषा विषयय् न्हाप जूगुलिं च्वसापासां शारदा सिरपाः लःल्हाःगु खः । वय्कः प्रबल गोरखा दक्षिण बाहु, वीरेन्द्र ऐश्वर्य पदक यानाः गुंगू पदकं विभुषित जुयादीगु दु ।
कलाकार ज्ञानबहादुर महर्जन ‘नेवाः’ ने.सं. १०८७ चिल्लाथ्वः दुतिया, सोमबारखुन्हु किपूया मान त्वालय् अबु हिराबहादुर महर्जन व मां नानी महर्जनया कोखं बूम्ह खः । वय्कलं ने.सं. ११०२ य् ‘लूजः’ छधाः प्याखं, ११०३ य् ‘जब सत्य न्यलावनी’, ने.सं. १११२ य् ‘जि वया ला लछि मदुनि’ पूधाः प्याखं, ने.सं. ११११ य् ‘गाः’ सतक नाटकय् थःगु अभिनय कला न्ह्यब्वया दीगु दु । वय्कः नविन पुस्तकालय, ह्याउँनिभाः, प्रतिभा साहित्यिक परिवारय् आवद्ध जुया च्वनादीगु दु ।
वय्कलं म्हितादीगु ‘जब सत्य न्यला वनी’ प्याखनं अन्तर क्याम्पस छधाः प्याखं धेंधेंबल्लाखय् लियांल्यू सिरपाः त्याकूगु खःसा ‘ओम नमः शिवाय’ प्याखनं ब्यांचुलि ख्यालः धेंधेंबल्लाः कासाय् न्हाप सिरपाः त्याकूगु खः ।
गायक संगीतकार ज्ञानबहादुर श्रेष्ठया जन्म वि.संं १९९० य् अबु सिंहबहादुर श्रेष्ठ व मां धर्मकुमारी श्रेष्ठया कोखं जूगु खः । २००९ सालय् रेडियो नेपालय् गायक रुपय् दुहां वनाः सेवा यानादीम्ह वय्कलं नेवाः व खस नेपाली म्ये हालादीगु दु । ‘दांछिया आलु, दांछिया पालु’, ‘हुं मिसां स्व जक’ थें ज्याःगु लोकंह्वाःगु म्येया श्रष्टा वय्कः ज्ञानबहादुर श्रेष्ठ हे खः । वय्कःया देहवसान वि.संं २०५२ य् जुल ।
हार्मोनियम, तबला, ताः, बभू/झ्यालि, करताल, स्वकुंलाः, शंख, दबदब आदि मेमेगु गुहालि बाजं ।
नेवाः भजन परम्पराया थ्व छगू न्हूगु व नेपाःया तत्कालिन राणाशाहीया क्रूर दमनया विरुद्ध भजन पद्धतियात छ्यलाः स्वनिगःया जनतायात जागरुक तथा राणा शाहीया दमनया विरुद्धया जनमत तयार यायेगु हुनिं न्ह्याकूगु नेपाःयागु प्रचलित पुलांगु भजन पद्धति स्वयां फरक न्हूगु परिमार्जित वा क्रान्तिकारी धार धायेबलय् अत्युक्ति जुइ थें मच्वं ।
नेपालय् १०४ दँया राणाशाहीया इलय् सर्वसाधारण जनतायात शिक्षा हासिल यायेगु नैसर्गिक हक अधिकारया नापनापं अन्य प्रजातान्त्रिक हक अधिकारपाखें नं बञ्चित जुयाच्वने माःगु तथा थेरवादी बुद्धधर्मप्रति राणा शासकतय्गु क्रूर दमनया शिकार जुयाः कयौं भिक्षु (भन्ते)पिं देशनिकाला जुइका च्वनेमाःगु यथार्थ खः ।
थज्याःगु अवस्थाय् ने.सं. १०५७ (वि.सं. १९९४) स भिक्षु प्रज्ञाभिवंश धयागु गुप्त नामं भिक्षु धम्मालोक पाखें सम्पादन व भिक्षु अमृतानन्दपाखें जःलाखःला देय् भारतय् वनाः भजनया सफू छापे यानाः गुप्त रुपं हयाः स्वयम्भू महाचैत्य न्ह्यःने च्वंगु फल्चाय् न्हिथं भजन हालाः थुगु भजन (ज्ञानमाला) भजनया परम्परा न्ह्याकूगु खः । उगु इलय् भजन म्येया (ज्ञानमाला सफूया) पाण्डुलिपि तक नं देसय् दुने च्वनाः तयार याये ग्यानाः भाजु लोकरत्न तुलाधर (तुयु दाइ उपासकजुं सिफू च्व थ्यंक वनाः भूमिगत रुपं तयार यानादीगु जुयाच्वन । थुगु ज्ञानमाला भजन परम्परां स्वनिगःदुने भाषिक, बौद्ध धर्म व प्रजातान्त्रिक हक अधिकारलिसें क्रूर राणाशाहीया विरुद्धय् सशक्त जनमत तयार यायेत समेत गाक्क तिबः दत । ज्ञानमाला जनताया दथुइ न्हियान्हिथं लोकंह्वाना वन ।
थौं ज्ञानमाला भजन हालेगु परम्परा स्वनिगलय्जक लिमकुंसे नेपाःया थीथी जिल्ला तथा भारतया कालिम्पोंग समेत यानाः ७२ गू ज्ञानमाला भजन खलः पुचः पलिस्था जुइधुंकल । भाषाया ल्याखं नं ज्ञानमाला भजनया म्ये नेवाः भासं जक मखु, खय् (नेपाली) भासं नं सलंसःपु रचना जुइधुंकूगु दु ।