लोकंह्वाःम्ह गायक जुजुकाजी रंजीतया जन्म ने.सं. १०७५ यंलागाः पारु, आइतबारखुन्हु येँया मजिपाः त्वालय् जूगु खः । अबु रत्नमान रंजित व मां चन्द्रकुमारी रंजित खः । वि.संं २०२२ सालय् रेडियो नेपालय् नेपालभाषाया समाचार लिकाःगु विरोधय् जूगु भाषिक आन्दोनलय् थँहितिया क्वाःबहालय् जूगु स्वक्वःगु साहित्यिक सम्मेलननिसें भाषिक आन्दोलनया म्ये हालाः संगीत ख्यलय् व नेपालभाषा ख्यलय् दुहां झाःगु खः, गुकियात आःतकं निरन्तरता बिया च्वनादीगु दु । उगु इलय् रेडियो नेपालं प्रशारण जुइगु जीवन दबू ज्याझ्वलय् आपालं म्ये हालेगु ज्या जूगु खः । कवियत्री नारायणदेवी श्रेष्ठया रचनाय् दुगु ‘पासा उगु दिन वइतिनि छिं म्ह्याय् बुल धायेवं ख्वइ मखु मांपिं’ म्ये सुरेशमान श्रेष्ठया संगीतय् सत्यनारायण राजभण्डारी व जुजुकाजी रंजितं हालादीगु खः । अथेहे युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठया म्ये ‘मां थ्व जगतय् छंगु पावन स्नेहया खँ जि छु च्वय्’ नं भाजु रंजितं हालादीगु खः । थुपिं म्ये उबलय् रेडियो नेपालया जीवन दबू ज्याझ्वलय् यक्व हे प्रशारण जुइगु खः । अथेहे ‘गरिबया मर्म थूपिं मानव’ नं अतिकं लोकंह्वाःगु
म्ये खः । नेपालभाषाया म्ये ख्यलय् अतिकं लोकंह्वाःगु म्ये ‘नापच्वने मदुसां ख्वाः जक जूसां क्यं वा रे निरमाया…’, ‘छन्त जि धाथें यःगु खःसा..’ जुजुकाजी रंजितया हे सलय् दुगु म्ये खः । वय्कलं नेपालभाषाया संकिपा ‘सिलु’या नायःया निंतिं मुक्कं म्येय् सः बियादीगु दु । खस संकिपा ‘भूमरी’, ‘सुन्दरी’, ‘रक्षा’ अथेहे तःगू भिडियो प्याखनय् वय्कलं सः बियादीगु दुसा खस नेपाली भासं ‘जुजुकाजी रंजीतका आधुनिक गीतहरू’ नांगु म्येचाः पिदंगु दु । आःतक नेपालभाषाय् निसलं मल्याक म्येय् सः बियादीधुंकूम्ह वय्कलं खस नेपाली भाय्या नं निसःति हे म्ये हाला दीधुंकूगु दु । वय्कःया याकः सलय् नेपालभाषाया म्येचाः ‘स्वय्नगु’ व निपु म्येय् रत्नशोभा महर्जन व निशा देशारया सः दुथ्याःगु ‘मतिनाया गल्ली’ पिदंगु जुल । वय्कः पेशां छम्ह मेकानिकल इन्जिनियर खः । २०३८ सालय् तत्कालिन सोभियत संघं मेकानिकल इन्जिनियरिङय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह वय्कलं नेपाःया थीथी हाइड्रोपावर परियोजनाय् प्रमुख जुयाः ज्या यानादीगु दु । वय्कलं शास्त्रिय् संगीतय् B muse संगीत प्रभावकर नं यानादीगु दु । संगीत ख्यलय् यानादीगु ज्वः मदुगु योगदानया निंतिं वय्कलं थीथी सम्मान कयादीधुंकूगु दु ।
जेम्स प्रधानयात पाश्चात्य शैलीया म्ये च्वइम्ह, लय्चिनामि व हालामिकथं म्हस्यू । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०९४ चिल्लागाः दुतिया, आइतबारखुन्हु येँया न्यत त्वालय् जूगु खः ।वि.सं. २०५२ सालया जःखः न्ह्यः थ्वय्कलं दकलय् न्हापां खस भाय्या म्ये हाला संगीत ख्यलय् दुहां झाःम्ह खः । थ्वय्कःया खस भाय्या म्येमुना न्याचाः खुचाःति म्येचाःत पिदंगु दु । थ्वय्कलं हालादीगु लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय् ‘भैगो उनी जाउन’, ‘बम बम भोले’ खः । आधुनिक पाश्चात्य शैलीया म्ये हाला थःत संगीत ख्यलय् थनादीम्ह थ्वय्कः ल्याय्म्ह पुचलय् तसकं लोकंह्वाःम्ह छम्ह संगीतकःमि खः । थ्वय्कलं हालीगु म्ये अप्वः याना थःम्हं हे लसय् हनादी । अथे हे म्ये च्वयेगु नं यानादी ।
खस भाय्या म्ये ख्यलय् गुलि लोकंह्वाः उलि हे झीगु नेवाः म्ये ख्यलय् नं उतिकं हे लोकंह्वाः । थ्वय्कलं हालादीगु निपु म्येपाखें थ्वय्कःया नेवाः संगीत ख्यलय् लोकंह्वाका बिल । थ्वय्कलं हालादीगु म्ये खः– ‘धे धे चुल पासा जि ला गय् गय् जुल पासा’ । थुगु म्ये च्वयादीम्ह प्रकाश ‘दीप’ खःसा थ्व ‘जः’ सि.डी. म्येचालय् पिदंगु दु । अथे हे मेगु म्ये ‘छिगु मिखा ला गुलि जक बांलाः’ च्वयादीम्ह शान्तराज शाक्य खः । थ्व म्ये ने.सं. ११२१ स पिदंगु ‘सः’ सि.डी. म्येचालय् दुथ्यानाच्वंगु दु । टेलिकम सम्बन्धि छेँय् ज्या याना च्वनादीम्ह थ्वय्कः संगीत ख्यलय् वयाः लोकं ह्वात । लिपा थ्वय्कलं म्येया एरेन्जर लिसें संकिपा दयेकेगु, संगीत बीगु, बिज्ञापनत दयेकेगु नं यानादीगु दु ।
ज्ञानकाजी शाक्यया जन्म ने.सं. १०६३ इ मां सूर्यमाया व बौ सानुकाजी शाक्यया कोखं पाल्पा तानसेनया भीमसेन त्वालय् जूगु खः । थौंकन्हय् कपनय् च्वनादीम्ह वय्कलं अर्थशास्त्र व थेरवाद बुद्धधर्मय् एमए यानादीगु दु ।
सरकारी सेवाय् सहायक अञ्चलाधीश, प्रमुख जिल्ला अधिकारी, गृह मन्त्रालयया सहसचिव तक जुयादीधुंकूम्ह वय्कःया न्हापांगु निबन्ध ‘भवानी अम्बर’ धर्मोदयया दँ १२, पूर्णांक १३७ (ने.सं. १०७९) य् पिदंगु खः । वय्कलं थीथी पत्रपत्रिकाय् कविता, बाखं, निबन्ध, यात्रा संस्करण सम्बन्धी साहित्यिक रचना पिथनादीगु दु । वय्कःया च्वखँमुना ‘महिमा न्हिपंया मर्म न्ह्यपुया’ ने.सं. ११३५ य् पिदंगु खः । वय्कःया अंग्रेजी व खस नेपाली भाय्या नं सफू पिदंगु दु । वि.सं. २०१४ सालय् पद्मोदय हाइस्कूलय् नेपालभाषा विद्यार्थी सम्मेलनय् ‘सिमा व सिमाहः’ च्वखँय् न्हाप सिरपाः त्याकादिलसा २०१५ य् एसएलसी परीक्षाय् नेपालभाषा विषयय् न्हाप जूगुलिं च्वसापासां शारदा सिरपाः लःल्हाःगु खः । वय्कः प्रबल गोरखा दक्षिण बाहु, वीरेन्द्र ऐश्वर्य पदक यानाः गुंगू पदकं विभुषित जुयादीगु दु ।
कलाकार ज्ञानबहादुर महर्जन ‘नेवाः’ ने.सं. १०८७ चिल्लाथ्वः दुतिया, सोमबारखुन्हु किपूया मान त्वालय् अबु हिराबहादुर महर्जन व मां नानी महर्जनया कोखं बूम्ह खः । वय्कलं ने.सं. ११०२ य् ‘लूजः’ छधाः प्याखं, ११०३ य् ‘जब सत्य न्यलावनी’, ने.सं. १११२ य् ‘जि वया ला लछि मदुनि’ पूधाः प्याखं, ने.सं. ११११ य् ‘गाः’ सतक नाटकय् थःगु अभिनय कला न्ह्यब्वया दीगु दु । वय्कः नविन पुस्तकालय, ह्याउँनिभाः, प्रतिभा साहित्यिक परिवारय् आवद्ध जुया च्वनादीगु दु ।
वय्कलं म्हितादीगु ‘जब सत्य न्यला वनी’ प्याखनं अन्तर क्याम्पस छधाः प्याखं धेंधेंबल्लाखय् लियांल्यू सिरपाः त्याकूगु खःसा ‘ओम नमः शिवाय’ प्याखनं ब्यांचुलि ख्यालः धेंधेंबल्लाः कासाय् न्हाप सिरपाः त्याकूगु खः ।
गायक संगीतकार ज्ञानबहादुर श्रेष्ठया जन्म वि.संं १९९० य् अबु सिंहबहादुर श्रेष्ठ व मां धर्मकुमारी श्रेष्ठया कोखं जूगु खः । २००९ सालय् रेडियो नेपालय् गायक रुपय् दुहां वनाः सेवा यानादीम्ह वय्कलं नेवाः व खस नेपाली म्ये हालादीगु दु । ‘दांछिया आलु, दांछिया पालु’, ‘हुं मिसां स्व जक’ थें ज्याःगु लोकंह्वाःगु म्येया श्रष्टा वय्कः ज्ञानबहादुर श्रेष्ठ हे खः । वय्कःया देहवसान वि.संं २०५२ य् जुल ।
हार्मोनियम, तबला, ताः, बभू/झ्यालि, करताल, स्वकुंलाः, शंख, दबदब आदि मेमेगु गुहालि बाजं ।
नेवाः भजन परम्पराया थ्व छगू न्हूगु व नेपाःया तत्कालिन राणाशाहीया क्रूर दमनया विरुद्ध भजन पद्धतियात छ्यलाः स्वनिगःया जनतायात जागरुक तथा राणा शाहीया दमनया विरुद्धया जनमत तयार यायेगु हुनिं न्ह्याकूगु नेपाःयागु प्रचलित पुलांगु भजन पद्धति स्वयां फरक न्हूगु परिमार्जित वा क्रान्तिकारी धार धायेबलय् अत्युक्ति जुइ थें मच्वं ।
नेपालय् १०४ दँया राणाशाहीया इलय् सर्वसाधारण जनतायात शिक्षा हासिल यायेगु नैसर्गिक हक अधिकारया नापनापं अन्य प्रजातान्त्रिक हक अधिकारपाखें नं बञ्चित जुयाच्वने माःगु तथा थेरवादी बुद्धधर्मप्रति राणा शासकतय्गु क्रूर दमनया शिकार जुयाः कयौं भिक्षु (भन्ते)पिं देशनिकाला जुइका च्वनेमाःगु यथार्थ खः ।
थज्याःगु अवस्थाय् ने.सं. १०५७ (वि.सं. १९९४) स भिक्षु प्रज्ञाभिवंश धयागु गुप्त नामं भिक्षु धम्मालोक पाखें सम्पादन व भिक्षु अमृतानन्दपाखें जःलाखःला देय् भारतय् वनाः भजनया सफू छापे यानाः गुप्त रुपं हयाः स्वयम्भू महाचैत्य न्ह्यःने च्वंगु फल्चाय् न्हिथं भजन हालाः थुगु भजन (ज्ञानमाला) भजनया परम्परा न्ह्याकूगु खः । उगु इलय् भजन म्येया (ज्ञानमाला सफूया) पाण्डुलिपि तक नं देसय् दुने च्वनाः तयार याये ग्यानाः भाजु लोकरत्न तुलाधर (तुयु दाइ उपासकजुं सिफू च्व थ्यंक वनाः भूमिगत रुपं तयार यानादीगु जुयाच्वन । थुगु ज्ञानमाला भजन परम्परां स्वनिगःदुने भाषिक, बौद्ध धर्म व प्रजातान्त्रिक हक अधिकारलिसें क्रूर राणाशाहीया विरुद्धय् सशक्त जनमत तयार यायेत समेत गाक्क तिबः दत । ज्ञानमाला जनताया दथुइ न्हियान्हिथं लोकंह्वाना वन ।
थौं ज्ञानमाला भजन हालेगु परम्परा स्वनिगलय्जक लिमकुंसे नेपाःया थीथी जिल्ला तथा भारतया कालिम्पोंग समेत यानाः ७२ गू ज्ञानमाला भजन खलः पुचः पलिस्था जुइधुंकल । भाषाया ल्याखं नं ज्ञानमाला भजनया म्ये नेवाः भासं जक मखु, खय् (नेपाली) भासं नं सलंसःपु रचना जुइधुंकूगु दु ।
ज्ञानु राणा नेपाःया छम्ह तसकं लोकंह्वाःम्ह हालामि खः । थ्वय्कःया जन्म येँया थँबहिली ने.सं. १०६९ कौलागाः द्वादसि, बुधबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्कःया अबु जनकवि धर्मराज थापा व मां सावित्री थापा खः । थ्वय्कःया इहिपाः वि.सं. २०२८ सालं प्रकाशजंग राणालिसें जूगु खः । थ्वय्कःपिनि निम्ह काय् दु ।
थ्वय्कःया अबु नं लोकंह्वाःम्ह छम्ह वरिष्ठ संगीतकःमि खः । खस नेपाली लोकसंगीत ख्यलय् आपालं योगदान दुम्ह वरिष्ठ संगीत सर्जकया म्ह्याय् जूगुलिं नं थ्वय्कःयात संगीत ख्यलय् वयेत थाकु मजुल । छेँया हे सांगीतिक वातावरणय् ब्वलंम्ह खः
थ्वय्कः ।
छेँय् थः अबुं मेपिन्त स्यनीगु म्ये संगीत न्यन्यं हे थ्वय्कलं लानाकयाः हालेगु अभ्यास यानादीगु खः । म्ये बांलाक हालाच्वंगु खनाः हे अबुम्हं रेडियो नेपालय् यंकाः म्ये हायेकूगु खः । वि.सं. २०१६ सालं झिदँया उमेरय् हे ‘जाने कहाँ हो राजै बाटो देखाईदेउ’ म्ये हालाः रेडियो नेपालय् दुहां झाःम्ह थ्वय्कलं झिंन्यासलं मल्याक म्ये हालादी धुंकल । थ्वय्कलं आधुनिक, लोक, भजनलिसें थीथी विधाय् आपालं लोकंह्वाःगु म्ये हालादीगु दु । थ्वय्कःया लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय् ‘मान्छेको माया यहाँ, खोलाको पानी जस्तै’, ‘कसैले बुझेन मेरो मनको बहलाई’ खः ।
येँय् जन्म जूम्ह खःसां थ्वय्कः पोखराय् ब्वलंम्ह खः । थ्वय्कः म्ये हालेत येँय् वयेधुंकाः थन हे बालं च्वनाः म्ये हालेगु ज्या न्ह्याकादीगु खः । थ्वय्कः पद्मकन्या स्कूलय् ब्वनाः एसएलसी क्वचायेके धुंकाः उच्च शिक्षाया निंतिं बंगलादेशय् ब्वं झाल । लिपा संगीत शिक्षाया निंतिं भारतया बदौदराय् ब्वं झाःगु खः ।
थ्वय्कलं नेवाः संगीत ख्यलय् नं योगदान यानादीगु दु । न्हापा नेवाः दबुली नं म्ये हालादीम्ह थ्वय्कलं आपाःयानाः विष्णु जल्मिया च्वसाय् व कृष्णमान डंगोलया लसय् आपालं म्ये हालादीगु खः ।
लाय्लामा म्येचालय् थ्वय्कःया आपालं म्येत दुथ्याना च्वंगु दु । गुगु म्येत अतिकं लोकंह्वाः । झिपुं मल्याक थ्वय्कःया सलय् नेवाःम्ये खनेदु । वय्कलं हालादीगु नेवाःम्ये थुकथं दु– ‘उखें मलाः थुखें मलाः’ (रमेश ताम्राकारलिसे), ‘ब्वयेका यन ब्वयेका यन’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘थौं वइ ला कन्हय् वइ ला’ (पुचःम्ये), ‘हरे शिव नारां दैव’ (पुचः म्ये), ‘यः मां धकाः हालाः जिगु’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘यः हिराकाजी यः ज्यानकाजी’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘जि वने मखुत यः मां’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘बुद्ध भगवानयाके याये जिं नं बिनति’ (च्वमि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘रंग त्वनाः नं धंगः दइ ला’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘हाकुमैंचा वयेधाल’ (पुचःम्ये, च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘म्ह्याय्मचा जुयाच्वनां गनं वने म्वाः ला’ च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘नमस्ते दु जिगु नमस्कार दु’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘थ्व जोबन छंगु लागिं खः’ (पुचःम्ये, च्वमि व लय् विष्णु सक्व) ।
थःगु जीवन संगीतय् पायेगु मनसुवाः दुम्ह थ्वय्कलं ईन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कारलिसें आपालं मान सम्मान व पदवीत कयादीगु दु ।