गं थें तिस्सः वयेक थाइगु नेवाः बाजं खः – ताः । दापाया खिं, पछिमा–बाँसुरी, क्वंचाखिं–बय्, गुंलाबाजंया धाः व नाय्खिं, नगरा आदि परम्परागत नेवाः बाजंलिसे तालया तालि व खालि क्यनेत ताः थायेगु नेवाः संगीतया विशेषता खः । तालया तालि दुगु मात्राय् छफ्वलं मेगुलिइ छ्यानाः तिस्सः वयेकीगुयात ‘तिं’ बोल व ताःफ्वः तीजक दिकाः ‘छु’ बोल वयेकी । तिं व छु सःया बोलकथं थाइगु जुयाः ताःयात ‘तिंछु’ नं धाइ । ख्वपपाखे थुकियात ‘तं’ व ‘भृङ्गी’ नं धाः । ताःफ्वःया दथु ह्वतं पिकयातःगु पुतु ज्वनाः ताः थाइगु खः ।
छथ्वः बाजंखलकय् छजु हे जक ताः थायेगु चलन दु । मेमेगु बाजं मथासे मुक्कं ताः जक थानाः चर्यामे व प्याखं हुलेगु नं चलन दु ।
ताः थीथी आकारया दु– तःजुगु, माझवाल व चीजुगु । थ्यं मथ्यं ८ मिमी ख्वातुक ८ सेमी पाःलाःगु ताःफ्वः थीथी धातु ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु खः । ताः दयेकेत च्याता धातु (अष्टधातु) माः धाइ । खास अनुपातय् सिजः व कँय् ल्वाकछ्यानातःगु दाकँय्या ताः दयेकीगु खः ।
तारादेबी खस नेपाली संगीत ख्यःया ज्वः मदुगु सःया खानी अले स्वर किन्नरीकथं हनातःम्ह लय्चिनामि व म्येहालामि खः । थ्वय्कःया जन्म येँया वंघलय् ने.सं. १०६८ प्वहेलागाः नःमि, सनिबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्कःया अबु कृष्णबहादुर कार्की व मां राधादेबी कार्की खः । थ्वय्कःया इहिपाः वि.सं. २०२२ सालय् पाइलट शिवबहादुर श्रेष्ठलिसें जूगु खः ।अबुलिसें उखेंथुखें म्ये हाः जुइम्ह थ्वय्कलं न्हय्दँ दुबलय् हे रेडियो नेपालय् म्ये हालादीगु खः । थ्वय्कःया मखमली सःयात संगीत सर्जक नातिकाजी श्रेष्ठया हःपालं नेपाःया हे खस म्ये जक मखु नेवाःम्ये हालेत तकं बः जुयाबिल । वय्कः नेवाःतय् समुदायस ब्वलंम्ह जुयाः नेवाःभाय् ल्हायेसः । अय्सां गुलि लिपा तिनि वि.सं. २०३२ सालं जूगु संगीत पञ्चमी ज्याझ्वलय् नातिकाजिया संगीतय् नेवाः म्ये ‘मतिनाया मुखू स्वान झ्वाल जुयाः वन हाय्’ हालादिल । अथेहे कान्छाबुद्ध बज्राचार्यया लसय् ‘झ्यालनं फय् वयाः मत जक सित यमां झ्याः तीगु गय् ?’ हालादीगु दु । अथेहे रेडियो नेपालय् प्रेमध्वज प्रधानलिसें सिलु म्ये व बुद्ध जयन्तिया निंतिं धकाः ‘आहा गजाःगु दिन थौं वःगु दच्छी छकः जक वइगु’ हालादीगु दु । वय्कलं हालादीगु मेमेगु म्ये थुकथं दु– १) झंगः पन्छी ब्वयाःजूथें जिगु मन ब्वयाच्वन २) य पाजु य मल्जु मांयात धयाब्यु ३) चाहे मचाय्कं बैंसया रंग जिगु जायावल ४) लुमंकाः ख्वयाच्वंसा जिगु ख्वबिं पुखू जाइ ५) क्वलं बुइ मयः यःमां पाउडर क्रिम बुइगु (मिरा राणालिसें) ६) जि ख्वालं मुखूसां सुखूचिंगु स्वां थें (लय् – श्यामबहादुर थापा, दुर्गालाल श्रेष्ठया खँग्वः, म्येहना प्याखं बिहांचुलि) थुकथं वय्कलं ब्याक्कं १० पुति जक म्ये हालादीसां फुक्कं म्ये उत्तिकं लोकंह्वाः । तर लिपा विष्णु जल्मि व कृष्णमान डंगोलया सृजनाया ‘लाय्लामा’ म्येचालं वय्कःयात नेवाः संगीत ख्यलय् नं तसकं लोकंह्वाका बिल । थःगु यैपुगु सलं थीथी विधाया स्वद्वलं मल्याक म्ये हालादीम्ह लिपा रेडियो नेपालय् स्वंगू दशकतक जागिर नयाः वि.सं. २०४६ सालया बहुदल लिपा जागिर त्वःतेमाल । आपालं सम्मान, पदवीलिसें स्वर किन्नरीकथं हनातःम्ह थ्वय्कःया काय् वि.सं. २०५१ सालय् क्यान्सर ल्वचं मन्त, यःत्यः जुयाः इहिपाः जूम्ह भाःत नं वि.सं. २०५५ सालय् हवाइ दुर्घटनाय् मदयेवं वय्कः अतिकं विक्षिप्त जुल । लिपतय् वय्कः पार्किन्सन ल्वचं कयाः ने.सं. ११२६ प्वहेलागाः दसमि, बुधबारखुन्हु मन्त ।
संगीतया स्वंगू कच्चा मे हालेगु, बाजं थायेगु व प्याखं हुलेगु न्ह्याबलें तालय् लाक्क यायेमाः । ताल धयागु संगीतया ख्यलय् ईयात दायेगु इकाइ खः । हाकनं उथें उथें दोहरे, तेहरे जुया वयाच्वनीगु समयचक्र वा ईया आवर्तनया हाकःयात मात्राया ल्याखं इनी, अर्थात मात्रा धयागु तालया छगू आवर्तनया इकाइ खः । नेवाः संगीत ख्यलय् तालया मात्रा क्यनेत छ्यलीगु प्रमुख बाजं ‘ताः’ थायेबलय् ताली दुगु मात्राय् ‘तिं’ व खाली दुगु मात्राय् ‘छु’ कथं थायेमाः ।
सङ्गीतया ताल क्यनीगु दक्वं बाजं तालबाजं खः । गथेकि मृदङ्ग, खिं, क्वंचाखिं, मगःखिं, नाय्खिं, पछिमा, धाः, धिमय्, धोलक, दबदब, दह, क्वताः, दमोखिं, ध्वंध्वंचा, नगरा, खञ्जनि, स्वकुंलाः, ताः, बभू, झ्यालि, भुस्याः, छुस्याः, कँय्पु, सिँन्याल आदि ।