बौ ज्ञानीबाबु मुनिकार व मां नानीमय्जु मुनिकारया कोखं नेसं. १०८५ दिल्लाथ्वः एकादसिखुन्हु येँया बञ्जाःहिति फुसय् प्याफलय् जन्म जुयादीम्ह धर्म मुनिकार नेवाः सङ्गीतयात लजगाःकथं न्ह्याकेगुली ज्वः मदुगु योगदान बियादीम्ह संगीतकःमि खः । नेवाः बाजं–धिमे, बाँसुरी, पछिमा, मादल, खिं, क्वंचाखिं, बय् आदि थानाः भम्चा लँस्वःवनेगु व मेमेगु सांगीतिक ज्याझ्वः यायेत व्यवसायिक बाजं खलः न्ह्याकेगुली भाजु मुनिकार छम्ह न्ह्यलुवाः खः । थीथी अवसरय् सलंसः नेवाः संगीतकःमि व तःताजि नेपाःया बाजं दुथ्याकाः थीथी अर्केष्ट्रा न्ह्यब्वयेगुली नं वय्कः निर्देशक जुयाः सक्रिय जुयादी ।भाजु मुनिकारं वि.सं. २०५७ सालंनिसें थम्हं हे स्वरलिपि च्वयाः स्वरलिपिया माध्यमं बाँसुरी पुइगु स्यनेज्या न्ह्याकादीगु खःसा स्वनिगः दुने पिने व देसं पिने तकं थ्यं मथ्यं सच्छिं अप्प्वः थासय् स्वद्वलं मल्याक नेवाः व गैर नेवाः स्यँमिपिन्त बाँसुरी, बय्, खिं, क्वंचाखिं, पछिमा, धिमे, स्यनेज्या यानादी धुंकल । थ्व हे झ्वलय् भाजु मुनिकारं थीथी नेवाः जात्राय् सरकारपाखें ब्वति काइगु गुरुजुया पल्तनयात नं बाँसुरिं नेवाः बाह्रमासे धून पुइगु व धिमय् थायेगु स्यनादीगु दु । थुकिं यानाः न्हापा मेमेगु गैर नेवाः बाजंज्वलं ज्वनाः गैर नेवाः धून पुयाः जात्राय् वइगु गुरुजुया पल्तनं नं नेवाः संगीत नालाकाःगु दु ।
परम्पराकथं म्हुतुं बोल धयाः स्यनीगु नेवाः संगीतयात स्वरलिपि व बोललिपि दयेकाः स्यनेज्या यायेगुली नं वय्कः छम्ह न्ह्यलुवाः गुरु खः । थुकिया निंतिं वय्कलं ने.सं. ११४० य् थीथी दापा म्ये, नेवाः व खस भाषाया लोक व आधुनिक म्ये, भजनलिसें ऋतु, प्रहरया १०१ पु म्ये दुथ्याकाः स्वरलिपि (Notation) नांया सफू पिथना दीगु दु । भाजु मुनिकारं नेवाः म्येचाः ‘मतिनाया स्वां’ (डीभिडी)या म्यूजिक भिडियोया निर्देशन नं यानादीगु दु । अथे हे तकुस्वां म्येचाः (सिडि) या बाँसुरी वादक नं खः ।
प्रवीणता प्रमाणपत्र तहतक ब्वनादीम्ह भाजु धर्म मुनिकार छम्ह रेडियो ज्याझ्वः न्ह्याकामि नं खः । वय्कलं ८ दँ तक मेट्रो एफ.एम.य् नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु खः । व थेंतुं येँ महानगरपालिकाया वडा ल्याः २७, २१ व १८ वडाय् जनप्रतिनिधि मदुगु इलय् वडा सचिव जुयाः नं थःगु प्रशासनिक क्षमता ब्वयादी धुंकूगु दु । लजगाःया ल्याखं वय्कः थौंकन्हय् यँे महानगरपालिका, सम्पदा तथा पर्यटन विभागया सहायक निर्देशक जुयादी ।
तःक्वः थीथी नेवाः बाजं धें धें बल्लाः कासाया निर्णायक जुयादी धुंकूम्ह वय्कः परम्परागत गुथि मागः भ्वताहिति त्वाःखलः (मुनिकार समाज)या खिं, बाँसुरी, बय् गुरुलिसें नासः सृष्टि कलाया नायः नं जुयादी ।
नेपाःया कला संस्कृति न्ह्यब्वयेगु निंतिं वय्कलं जापान (निक्वः), चीन, भारत, कोरिया आदि देसय् वनाः चर्या म्ये हालेगु, बाँसुरी, बय्, प्वंगा पुइगु, धुँन्या चाःहिकेगुया लिसें अनेक कथंया प्रतिभा न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु ।वय्कःया बाँसुरी गुरु कान्छा मुनिकार, खिं क्वंचाखिं गुरु अष्टबहादुर मुनिकार, बय् गुरु ज्ञानीबाबु मुनिकार, पछिमा गुरु इन्द्र महर्जन व लतमान महर्जन, धिमे गुरु रत्नकाजी महर्जन, चर्या म्येगुरु कान्छाबुद्ध बज्राचार्य, धुँन्या गुरु धर्म रत्न महर्जन खः ।
भाजु धर्म मुनिकारयात वय्कलं बाजं स्यंझाःगु सकल खलः, पुचःपाखें हनापौ लःल्हाना तःगु दुसा नेपाःया निंतिं युनेस्को प्रतिनिधि डा. योसियाकी कितामुरापाखें प्रशंसा पत्र (२०५८) लःल्हाःगु दु । नेवाः संगीत थपू यायेगु वय्कःया योगदानयात लुमंकुसे भाजु मुनिकारयात नातिकाजी राष्ट्रिय विशिष्ट संगीत सम्मान (परम्परागत संगीत) सिरपालं छाय्प्यूगु दु ।
बौद्ध विहार बहाः बहिलिइ क्वाःपाःद्यःयाथाय् न्हिथं थायेमाःगु सिँया बाजं खः – धर्मगण्डी । थ्यं मथ्यं १.५ मितर हाकः व १२ से.मि. ब्या दुगु सिँग्वंयात मेगु १५ से.मि. हाकःगु सिँ कथिं त्वाक् त्वाक् दायाः धर्मगण्डी थाइ ।
ने.सं. १०४७ थिंलागा चौथि, बिहिवाःकुन्हु थ्वय्कः अबु तेजरत्न व मां हिरामाया बज्राचार्यया कोखं रत्नकीर्ति महाविहार, मखंबहालय् जन्म जूगु खः ।
सामान्य च्वयेब्वने सयेकाः सरकारी अफिसय् ज्या यानाः थ्वय्कलं मखंबहाःया हे थः कका चर्यागुरु हिररात्न बज्राचार्यपाखें चर्या मेया राग, ताल स्यना कयादिल । थ्वय्कलं थम्हं सयेका सीका कयागु चर्या मे आदि थःपिनि विहारय् जुइगु पुजाआजाय्, संल्हू व पुन्हिपतिकं आगमय् आदि थासय् जुइगु अहोरात्री छगिसात्मक, पञ्चायकी, त्रयोदशात्मक, सिन्दुरात्मक, महासंवर, कालचक्र हेबज्र आदिया पुजाय् गीताचार्यया जिम्मा कयाः थःगु प्रतिभायात बांलाक ब्वयादिल । सिराहुति, महासंवर थें ज्याःगु पुजाय् मूलाचार्य उपाध्याय जुयाः गुरुया दायित्व पूवंकादिल ।
वि.सं. २०५१ सालं जूगु ज्याय् गीताचार्यया योगदानयात कदर यासें थ्वय्कःयात दोसल्लां न्ययेकाः हंगु खः । अथेहे वि.सं. २०५३ सालं बज्राचार्य संरक्षण गुथिया ग्वसालय् स्वलातक चर्या मेया प्रशिक्षण कक्षाय् सहायक चर्यामेया गुरु जुयादीगुलिं सम्मानित जुयादिल ।
वि.सं. १९३६ सालं अबु भद्रमुनि व मां सर्वरत्नेश्वरी देवीया क्वखं रत्नकीर्ति महाविहार मखंबहालय् बूगु व वि.सं. २०१६ साल पौष शुक्ल दशमीकुन्हु थ्व अनित्य संसारपाखें बिदा काःगु जुल ।
सामान्य लेखपढ व हिसाबया ज्या सःम्ह वय्कः सरकारी मुखिया पदय् ज्या यानादीम्ह खः । वय्कलं चर्याम्ये व चर्या नृत्यया उगु ईया नांजाःम्ह बज्रयानी व्यक्तित्व बाउलााः गर्जुया नामं नांजाः । वसपोल ततःधंगु पुजाय् मथ्यंकं पुजाया ज्या मन्ह्याइगु, वसपोलया चर्या म्येय्, स्वर, लहरं सर्गः हे थ्वइगु जक मखु, मेधमालय् चर्या म्ये हालीबलय् वा तकं वइगु खँ धया वयाच्वंगु जुल । वय्कलं थाय्थासय् जुइगु छत्रिसात्मक, सिन्दूरात्मक, चक्रपुजा, पञ्चायनी, त्रयोदशात्मक, कालचक्र महासंवर आदि पुजाय् चर्या म्येव चर्या नृत्यया शुरु यानाबिज्याइ ।
उगु इलय् बज्राचार्यपिं म्हासु तपुलि, वाउँतपुलि, हाकुतपुलि नांजाःपिं मध्ये वसपोल वँचुतपुलिया नामं सकसिनं म्हस्यू ।
वसपोलं बज्रयानी पुजाआजा व चचा सम्बन्धी सफू च्वया बिज्याःगु थथे दु – सिन्हःमतया कण्ठ (ने.सं. ११४५०, करवीराख्य श्री चण्डमहारोषण तन्त्र (ने.सं. १०५५), चचा सफू (१७९ प ु चचा म्ये, ने.सं. १०५५), श्री बसन्धुराव्रत (ने.सं. १०५८), रहस्य पुजाविधि (वि.सं. १९९१), प्रतिष्ठा कर्मविधि, न्यास पिकायेगु, न्यास लुये, रत्नन्यास, रंगाधिवासन व दृष्टदान (वि.सं. २००५), वास्तुपुजा व पादस्थापन (वि.सं. २००५) चचा सफू (८३ पु चचाम्ये, वि.सं. २००८), शिराहुति विधि कण्ठ सम्पूर्ण मांसाहुति कण्ठ व मंगलाचरण , भीमरथ जंकोक्रिया (वि.सं. २००९), ग्रहजग्य यायेगु सफू, बलिमाला, तुतः सफू (नीनिपु दुगु) शिराहुति विधि, शुक्लाष्टमी व्रत विधि, लोकेश्वर समाधि, शुक्लाष्टमीव्रत विधि, ताहासुत्र, दशांकुशलया खँ, प्रताप भावना व नमस्कार, मचाबू ब्यंके, जंक्वक्रिया, बाधाब्यंके, सँप्याके, कय्ता बिये, पाणि ग्रहण, बुसंखाये (छलुकर्म विधि), थकालि लुये व नीब्यंके (वि.सं. २०११), तारा धर्म, षोडशपिण्ड, दसपिण्ड व समानपिण्ड (वि.सं. २००८) ।
वय्कःया पिदंगु सफू – भीम, देव व महारथारोहण पुजाविधि क्रिया (पिकाकः सिद्धिधर्महर्ष धार्मिक संरक्षण संस्था, ने.सं. ११२९) ।
अबु छत्रानन्द राजोपाध्याय व मां बागेश्वरी राजोपाध्यायया कोखं ने.सं. १०४० दँय् च्वखाछेँ गल्लि येँय् कलाकार धर्मानन्द राजोपाध्यायया जन्म जूगु खः । थ्वय्कःया कलाकारिताया मुख्य धैगु शास्त्रीय संगीत खः । इलाहावाद संगीत विश्वविद्यालयपाखें संगीत प्रवीणया उपाधि कयादीम्ह राजोपाध्यायया थःगु लजगाः शिक्षण खः । थ्वय्कलं ललित कला क्याम्पसय् सहप्राध्यापक जुयाः शास्त्रीय संगीत स्यनादिलसा थ्वय्कः रेडियो नेपालय् ’क’ वर्गया शास्त्रीय गायक नं खः । रेडियो नेपालय् नियमित रुपं थःगु प्रस्तुति बिया च्वनादीम्ह थ्वय्कः थीथी दबू, भजन मण्डल, थीथी महफिलय् शास्त्रीय गायन न्ह्यब्वयाः लोकं ह्वानाच्वंम्ह कलाकार खः । थ्वय्कः ने.सं. १११४ दँय् मन्त ।
धोलक बाजंयात प्रमुख व उकिया सहयोगी वा पासा बाजं कथं झ्यालि, ताः, तिंछु, करताल, ताइँताइँ आदि समेत थानाः याइगु भजनयात हे स्थानीय बोली कथं ‘धल्चा भजन’ धाइगु खः ।
थ्व धल्चा भजनया मेमेगु फुक्कं पद्धति गथेकि भजन सुरु यायेन्ह्यः ‘द्यः ल्हायेगु, पंच भजन हालेगु, फर्मासम्ये, ऋतुगतम्ये, भजनया दकलय् लिपा आरति म्ये हालाः द्यः ल्हानाः भजन क्वचायेकेगु आदि ९० प्रतिशत स्वयां अप्वः मेमेगु भजननाप ज्वःलाः ।
खाली मूबाजं तबला, पछिमा, वा नगराया थासय् मू बाजंकथं धोलक थाइगु खः । धल्चा भजन ख्वप, थिमि, बोदेया त्वाःत्वालय् छथाय् निथाय् आः नं खंकेफु । येँ, यलपाखे थ्व भजन न्हनेधुंकल ।
गुंलाबाजं पुचःया मूबाजं धाः खः । गुंलाबाजं बाहेक ङकूबाजं व नौबाजा पुचलय् नं धाः दुथ्याः । थिमिइ धाःयात ‘गुंलाखिं’ नं धाइ । शाक्यमुनि बुद्धया इलय् कपिलवस्तुपाखे लोकंह्वाःगु बाजं धाः शाक्यतय्सं नेपालय् हःगु खः धयागु न्यनेदु । थ्यं मथ्यं ३०–३५ सेमी तःहाकः व २०–२५ सेमी व्यासया दुने फुस्कुलुगु सिँग्वंयात निखेरं ह्वतय् साछ्यंगुलिं भुनाः धाः दयेकी । निखेरं सिथय् पंबालाया चाकय् हिनातःगु छ्यंगूचाःयात जवंखवय् ०.४ सेमी बालागु ख्वातुगु छ्यंगूबालाया तं सायेका तइ ।
मेमेगु नेवाः बाजनय् थें धाःया नं तिसः वइथाय् नासः व घ्वंसः वइथाय् माङ्काः धाइ । दनाः थायेत धाःबाजनय् पतार घानातइ । जव ब्वहलय् पतार दिकाः दनाः धाः थाइबलय् जवपाखे ल्हाःतिं व खवपाखे धाःकथिं थाइ ।
धाः छगः जक मथासे निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह ज्वःखाकाः पुचलय् थाइ । धाःया ग्वाहालि बाजं भुस्याः खः । येँयाःया लाखे प्याखं हुइकीबलय् व थीथी ख्वाःपाः प्याखनय् नं धाः थायेगु चलन दु । थज्याःगु प्याखनय् उप्वः थें ल्वापुया (युद्ध) लुइ धाः थानातःगु खनेदु ।
धाःकथि
धाः थायेगु सिँयागु कथि हे धाःकथि खः । २–३ सेमी व्यासया थ्यं मथ्यं २५ सेमी तःहाकःगु थ्व कथि च्वका ग्वःलाका तइ । प्वःकापाखे ल्हाः म्हूचिनाः ज्वनेगु धाःकथिं च्वकां धाःया माङ्काःपाखे थाइ ।
धिमय्, कँय्पु/भुस्याः/छुस्याः, प्वंगा (थाय् स्वयाः)
धिमय् नेवाःतय्सं थाइगु तसकं लोकंह्वाःगु बाजं खः । सः तःसः जुइगुलिं न्हापा सैनिक बाजंकथं व बस्तिपिने बुँज्या वनेत जंगलि जनावर ख्यायेत थ्व बाजं थायेगु चलन दुगु खँ नं न्यनेदु । न्ह्यागुं जात्रा पर्वय् मेमेगु बाजं खलःया दकलय् न्हापा धिमय् बाजं खलः च्वनी । न्हापा न्हापा धिमय्या विशेष बोल थानाः सिथं यंकीगु नं चलन दुगु खः । थ्व चलन थौंकन्हय् खने मदु । धिमय् उप्वः थें ज्यापु जातिं थाइगु खःसां थासंथाय् शाक्य, ताम्राकार, स्यस्यःत व मेमेपिंसं नं थानाच्वंगु खनेदु ।
धिमय् तसकं पुलांगु लोकबाजं खः । पुलां पुलांगु धिमय् सिँग्वं गथे खः अथेहे बकुलाक जूसां दयेकातःगुलिं नं थ्व बाजं पुलांगु खः धयागु सीदु । लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःनिसें दुगु अनुमान यानातःगु धिमय्या पुलांगु नां ‘धेमस्’ खः । किराँततय्गु बाजं च्याब्रुङलिसे ज्वःलाःगुलिं ‘धिमय् किराँतकालीन बाजं खः’ धयागु धापूयात तिबः बियाच्वंगु दु । धिमय् दुने फुस्लुंगु तःग्वःगु उत्तिस, हलू बाय् सिसौंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः उकियात निखें तं सालाः दयेका तइ । थौंकन्हय् लीयागु नं धिमय् दयेकेगु थायेगु चलन वःगु दु । धिमय्या देय्पापाखेया छ्यंगू दुने दथुइ अप्पाचुं, ल्वहंचुं, गुंगू आदियागु मसला दयेकाः इलातइ ।
नेवाःतय्सं थाइगु धिमय् निथी दु— तग्वः धिमय् व चीग्वः धिमय् । थुपिं निथी धिमय् ग्वलं जक पाःगु मखु निथी धिमय्या बोल, थाइगु ई व परम्परा सकतां पाः । तग्वः धिमय् पुलांगु नेवाः बाजं खःसा चीग्वः धिमय् लिपा तिनि छ्यलाबुलाय् वःगु खः धइगु जनविश्वास दु ।
धिमय् थायेत भंगलय्तक वयेक गःपतय् क्वखानाः जवय् कथिं व देय्पाय् ल्हाःतं थाइगु खः । धिमय् निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह आदि ज्वःलाकाः पुचलय् थाइ । येँय् व यलय् धिमय्या गुहालि बाजं घौ/कँय्पु बाय् भुस्याः खःसा ख्वपय् भुछ्याः (भुस्याः) व सिछ्याः/सिस्याः (छुस्याः) थाइ । धिमय्या बोल बाजनं पिज्वयेके अःपुुगुलिं थुकियात थाये अःपुगु बाजंकथं कयातःगु दु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत जक मखु छथाय्या हे त्वाः पतिकं धिमय् बोल पाः । नेसं.१११४ य् येँय् जूगु धिमय् ब्वज्याय् स्वनिगःया ८७ गू धिमय् खलकं ब्वतिकाःगु दु । इलंइलय् येँ, यल, ख्वप, भ्वँत आदि नेवाः बस्तिइ तःक्वः धिमय् थायेगु ब्यज्या व धेंधेंबल्लाः जुयाच्वंगु दु ।