धिमय्, कँय्‌पु/भुस्याः/छुस्याः, प्वंगा (थाय् स्वयाः)

धिमय् नेवाःतय्‌सं थाइगु तसकं लोकंह्वाःगु बाजं खः । सः तःसः जुइगुलिं न्हापा सैनिक बाजंकथं व बस्तिपिने बुँज्या वनेत जंगलि जनावर ख्यायेत थ्व बाजं थायेगु चलन दुगु खँ नं न्यनेदु । न्ह्यागुं जात्रा पर्वय् मेमेगु बाजं खलःया दकलय् न्हापा धिमय् बाजं खलः च्वनी । न्हापा न्हापा धिमय्या विशेष बोल थानाः सिथं यंकीगु नं चलन दुगु खः । थ्व चलन थौंकन्हय् खने मदु । धिमय् उप्वः थें ज्यापु जातिं थाइगु खःसां थासंथाय् शाक्य, ताम्राकार, स्यस्यःत व मेमेपिंसं नं थानाच्वंगु खनेदु ।
धिमय् तसकं पुलांगु लोकबाजं खः । पुलां पुलांगु धिमय् सिँग्वं गथे खः अथेहे बकुलाक जूसां दयेकातःगुलिं नं थ्व बाजं पुलांगु खः धयागु सीदु । लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःनिसें दुगु अनुमान यानातःगु धिमय्या पुलांगु नां ‘धेमस्‌’ खः । किराँततय्‌गु बाजं च्याब्रुङलिसे ज्वःलाःगुलिं ‘धिमय् किराँतकालीन बाजं खः’ धयागु धापूयात तिबः बियाच्वंगु दु । धिमय् दुने फुस्लुंगु तःग्वःगु उत्तिस, हलू बाय् सिसौंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः उकियात निखें तं सालाः दयेका तइ । थौंकन्हय् लीयागु नं धिमय् दयेकेगु थायेगु चलन वःगु दु । धिमय्या देय्‌पापाखेया छ्यंगू दुने दथुइ अप्पाचुं, ल्वहंचुं, गुंगू आदियागु मसला दयेकाः इलातइ ।
नेवाःतय्‌सं थाइगु धिमय् निथी दु— तग्वः धिमय् व चीग्वः धिमय्‌ । थुपिं निथी धिमय् ग्वलं जक पाःगु मखु निथी धिमय्या बोल, थाइगु ई व परम्परा सकतां पाः । तग्वः धिमय् पुलांगु नेवाः बाजं खःसा चीग्वः धिमय् लिपा तिनि छ्यलाबुलाय् वःगु खः धइगु जनविश्वास दु ।
धिमय् थायेत भंगलय्‌तक वयेक गःपतय् क्वखानाः जवय् कथिं व देय्‌पाय् ल्हाःतं थाइगु खः । धिमय् निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह आदि ज्वःलाकाः पुचलय् थाइ । येँय् व यलय् धिमय्या गुहालि बाजं घौ/कँय्‌पु बाय् भुस्याः खःसा ख्वपय् भुछ्याः (भुस्याः) व सिछ्याः/सिस्याः (छुस्याः) थाइ । धिमय्या बोल बाजनं पिज्वयेके अःपुुगुलिं थुकियात थाये अःपुगु बाजंकथं कयातःगु दु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत जक मखु छथाय्या हे त्वाः पतिकं धिमय् बोल पाः । नेसं.१११४ य् येँय् जूगु धिमय् ब्वज्याय् स्वनिगःया ८७ गू धिमय् खलकं ब्वतिकाःगु दु । इलंइलय् येँ, यल, ख्वप, भ्वँत आदि नेवाः बस्तिइ तःक्वः धिमय् थायेगु ब्यज्या व धेंधेंबल्लाः जुयाच्वंगु दु ।

धिमय् जव (नासः)पाखे पौया कथिं थाइ । थुकियात धिमय् कथि, पौ कथि, ख्वता कथि, दं कथि, नासःकथि, ताखुर्चा आदि यक्व नां दु । मेथाय्या धिमय् कथि च्वकाय् चाःतुइका तःगु दइसा ख्वप, थिमि, किपूपाखेया धिमय् कथि तप्यंगु हे दइ ।

तग्वः धिमय्‌या ताम्सिपाः पोया बोल (येँ)
ताघुँध्यां नाघुँध्यां ताघुँघुँना ध्यां
ताघुँध्यां नाघुँध्यां ताघुँघुँना ध्यां
घुँ नाघुँ नाघुँघुँना ताघुँघुना नाघुँ नाघुँ
नाघुँ घुँना ध्यां ताघुँघुँना ध्यां
ताघुँध्यां नाघुँध्यां ताघुँघुँना ध्यां
ताघुँध्यां नाघुँध्यां ताघुँघुँना ध्यां
घुँ नाघुँ नाघुँघुँना ताघुँघुना नाघुँ नाघुँ
नाघुँ घुँना ध्यां ताघुँघुँना ध्यां
…………………………………………..
ताघुँ ताघुँनाता खोताघुँ ताघुँनाता
घुँनाता खोता ताताखोता ताखोताता घुँ ना

चिग्वः धिमय्‌या छपु द्यःल्हायेगु बोल (येँ)
घुँना ताघुँ घुँना ताता
ताताखोता ताखोरता खोताताखो ताघुँ
घुँना ताघुँ घुँना ताता ताताखोता
ताखोरता खोताताखो ताघुँ
घुँनाखोता ताखोताता खोताताखो तंताखो
ताघुँ ताघुँनारा खोताघुँ ताघुँनारा
घुँनारा खस्तां ततखोता ताखुनारा घुँना

धिमय्‌ थानाः सिथं यंकीबलय्‌या छपु बोल (यल)
घुँनाताखु तानतान खुताताखु तानतान
घुँनाताखु तानतान खुताताखु तानतान
ततखुत्ता त्रिखोनिता खुत्तात्रिखो तानतान
घुँनरऽ घुँनरऽ घुँनऽऽ ताघुँऽऽ
घुँनरऽ घुँनरऽ घुँनऽऽ ताघुँऽऽ
घुँनरऽ घुँनरऽ ताघुँऽऽ निताऽऽ
घुँनरऽऽ खुत्ताऽऽ घुँऽऽऽ ताघुँऽऽ

धिमय् थायेगु तःताजि बोल दु । गथेकि द्यः ल्हायेगु, लँपो, तँपो, धुँन्यापो, मंगलपो, साँया पो, माँ तनेगु आदि । थुपिं गुलिं बोलत विशेष थासय् व इलय् जक थाये ज्यूसा गुलिं न्ह्याबलें नं थाये ज्यू । गथेकि धुँन्या हीकेत थाइगु धुँन्या पो, लँय् वनीबलय् थाइगु लँ पो, सायाःबलय् थाइगु साँयाःपो, धिमय् च्वः, परताल (प्रताल), पलेमां आदि थीथी तालय् थाइगु खः ।
ख्वपय् धिमय् बोलयात द्यः ल्हायेगु, च्वः/छुवां, न्ह्याः, गुँ, माः आदि थीथी ब्वथलातःगु दु ।

धिमय् थायेगु स्यनेगु नं विशेष विधि दु । चिग्वः धिमय् माःकथं फर्माइस थें न्ह्याबलें न्ह्याथें स्यनेज्यूसा तग्वः धिमय् धिमय् स्यनेज्याझिंनिदँय् छक्वः जक स्यनी । तग्वः धिमय् स्यनेत नासः सालाः किसली तयाः नासःमोहनी तिकाः विधिपूर्वक स्यने माः । चिग्वः धिमय् न्ह्याम्हेस्यां सयेके ज्यूसा तग्वः धिमय् सम्बन्धित त्वाःया नासःपुजा गुथिया दुजः व दुजःया वःलाः धुंकूपिं काय्‌मस्तय्‌त जक स्यनी ।

येँ दे्य्या ज्यापु जातिया काय् मस्त वःलाः सपना लाये धुंकाः झिंनिदँय् छकः धिमे स्यनी । धिमे स्यनेगु ज्या गथांमुगः धुंकाः आइतबार बाय् बसुबार लाकाः सुरु याइ । न्हापांगु दिनय् न्हूसिमि मस्तसें किसली व कलः तयाहइ । दक्वं कलः ल्हानाः मूगुरुं नासःद्यःयात पुजा याइ 
धिमे स्यनीबलय् धुँन्या दुगु त्वालय् धुँन्या क्वःथलेगु माः, बेताःमाः, माकःमाः, ल्हाःमाः, याकःमाः, सिखःमाः, सिँतुतिं चुइगुमाः व सिँहमाः आदि माःतनेगु स्यनी । सिँ तुतिं चुइपिं निम्ह दइ । माः तनीगु सकभनं छगू हे कथं मजुसे छुं भचा पानाच्वनेगु याः । माः तनीबलय् सिँया खः च्वय् च्वनाः तनेगु याइ । थौंकन्हय् धाःसा सिँखतय् च्वनाः माः तनेगु म्ह्व जुया वनाच्वंगु दु ।
बच्छि स्यने क्वचाल धायेव बापुजा याइ । मोहनि न्ह्यः धिमे पिदनेगु याइ । पिदनीकुन्हु दक्वं खलःपिं व न्हूसिमि मस्तय्‌त नं नासः मोहनि तिकी । पुजा याइबलय् मस्तय्‌त धिमे थाकी । दकलय् बांलाक सःम्हेसित मूधिमे थाकी । बांलाक धुँन्या हीके सःम्ह न्हूसिमि मचायात च्वमेलु/च्वमिना याइ । थुकुन्हु त्वालय् नासःद्यः न्ह्यःने माः तनी । थ्वयां लिपा सीघः, स्यंगु, पचली आदि थासय् माः तनेगु याइ । धिमे स्यनाः क्वचाल धायेव परंपरागत चलनकथं येँ देय्या दक्वं ज्यापु त्वालय् बसं वनेगु याइ । धुँन्या मदुगु त्वाःयापिनि धिमे व प्वंगा स्यने पिदनाः त्वाःब्याः वनेगु याइ । बापुजा पिदनीबलय् व नासः मोहनि लित तइबलय् नासःद्यः पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ । थ्व भ्वजय् त्वाःया दक्वं खलःपिं थ्याकी ।