नेपाःगालय्‌ दँय्‌दँसं पिहां वइगु थीथी ख्वाःपाःप्याखं मध्यय्‌ न्यतभुलु अजिमाया प्याखं नं छगू महत्वपूर्ण प्याखं खः । थ्व प्याखं दँय्‌दँसं पाहांचःह्रेया बहनी द्यःछें पिहां बिज्यानाः न्यतभुलु अजिमाया देगः न्ह्यःनेया दबुली वयाः चाप्याखं हुइकी । अथेहे कन्हय्‌कुन्हु सुथंनिसें हाकनं सनिलय्‌ तक प्याखं हुइकाः भक्तजनतय्‌गु पुजा फइ । अनंलि प्वःसः कयाः सनिलय्‌ न्यतअजिमाया लिक्क च्वंगु द्यःछेँय्‌ बिज्याकाः प्याखं क्वचायेकी । थुगु प्याखनय्‌ ज्यापु जातिया लिसें उराय्‌ जाति नं दुथ्याना च्वंगु दु । ज्यापु जातियात हाकुजः व उराय्‌ जातियात तुयूजः धायेगु याइ । थ्व प्याखनय्‌ न्यतअजिमा, कुमारी, बाराही, गणेश, महालक्ष्मी, नारायणी, इन्द्रायणी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, सिंहिनी व ब्याघ्रिनी देवगणया पात्रत दुथ्याइ । दँय्‌दँसं प्याखं हुलीगु जात्राय्‌ देवगण सकलें ज्यापु जातिया मनूत जुइसा १२ दँया विशेष जात्राय्‌ उराय्‌ जातिया महाद्यः पात्रकथं दबुली वइ ।
किंवदन्तीकथं नेपाः देय्या रक्षा यायेत च्याम्ह अजिमाया पलिस्था यानातःगु धाइ । प्याखंया सारकथं उबलय्‌ घण्टासुर दैत्य अजिमाया परिवार नाश यायेगु तातुनाः पृथ्वीइ वयाः सुलाच्वनी । दैत्यतपाखें बचय्‌ जुइत अजिमापिं समेत सुलाच्वने माःगु ई वइ । दैत्यं छम्ह ब्यांचिया सुराकिं अजिमा सुलाच्वंगु थासय्‌ वंगु बखतय्‌ थः हे धलय्‌ दुनाः सी । घण्टासुर सीगु तमं चण्डासुर दैत्य अजिमापिं सकसितं स्याये धकाः वःगु इलय्‌ कुमारी खनेवं व हे नाप मतिना जुइ । चण्डासुर नापया मतिनां ब्यागलं तयेत व देय्या रक्षा यायेत मांम्ह अजिमां कुमारीयात सम्मोहन विद्यां पारंगत यानाबी । कुमारिं चण्डेश्वरीया रुप काइ । निम्हं जानाः दैत्यनाप ल्वाइ । ल्वायेगु झ्वलय्‌ न्यतभुलु अजिमां थःगु तरबार म्ह्याय्‌ चण्डेश्वरीयात बी । चण्डेश्वरिं दैत्यया वध याइ । थुकथं प्याखं क्वचाइ ।

न्यतभुलु अजिमाया झिंनिदँया जात्रा

न्यत अजिमाया प्याखं दँय्‌दँसं पाहांचःह्रेया बहनी द्यःछेँय्‌ पुजाया लिसें भ्वय्‌ नयेधुंकाः बाजंया लिसें भक्तजनया पुजा फफं न्यत दबुलिइ थ्यंकः वइ । चान्हय्‌ चच्छि प्याखं हुइकेधुंकाः कन्हय्‌कुन्हु हानं सुथंनिसें प्याखं हुइकाः सनिलय्‌ क्वचायेकी । थुकथं दच्छिइ छक्वः पिहां वइगु न्यतभुलु अजिमाया प्याखं विशेष प्याखंकथं झिंनिदँय्‌ छक्वः नं पिहां वयेमाःगु परम्परा दु । झिंनिदँय्‌ छक्वः पिहां वयेत न्हापां झिंनिदँया जात्रा सुरु जुल धकाः नाय्‌खिं च्वयेके कथं द्यःछेँय्‌ न्ह्यःने यःसिं थनी । अनं लिपा देसा चाःहुलेगु धकाः छन्हु साइत स्वयाः न्हि क्वःछी । व हे साइतकुन्हु क्वःने व थःनेया लँपुइ बाजागाजाया लिसें तःजिक देवगणपिं सकलें लँपुइ लँपुइ अले द्यःयाथाय्‌ न्ह्यःने द्यःल्हानाः प्याखं हुहुं कन्हय्‌कुन्हु सुथय्‌ न्यतपाःच्वया द्यःछेँय्‌ दुहां वनी । अले साविक कथं पाहांचःह्रेया बहनी न्यत दबुलिइ प्याखं हुलाः झिंनिदँया विशेष जात्रा न्ह्याइ । थुकथं न्यतभुलु अजिमाया झिंनिदँया विशेष जात्राय्‌ येँदेय्या लिसें देसंपिने मेमेगु थासय्‌ नं प्याखं हुलेमाःगु परम्परा दु । थथे प्याखं हुइकेगु थाय्‌ धयागु तलेजुया न्ह्यःने, येँया लाय्‌कू कुमारी छेँया न्ह्यःनेया दबुलिइ, किपूया लाय्‌कुलिइ, यल लाय्‌कू दबुलिइ, ख्वप लाय्‌कुलिइ, भ्वँतया दथु त्वालय्‌, वंघःया दुवातय्‌, हनुमानध्वाखाया कालभैरव न्ह्यःने दबुलिइ व ल्यूनेया दबुलिइ प्याखं हुइकीगु खः । झिंनिदँया जात्राय्‌ न्यतअजिमा, कुमारी, बाराही, गणेश, महालक्ष्मी, नारायणी, इन्द्रायणी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, सिंहिनी व ब्याघ्रिनी देवगणया लिसें सुथ माजु, चण्डेश्वरी, महाद्यः, कुमार, चण्डासुर दैत्य, ध्वं व खिचा पात्रत दुथ्याइ ।

नेपालभाषाया न्हापांम्ह लोकगायककथं लोकरत्न तुलाधरयात हनातःगु दु । शास्त्रीय, लोक फुक्कं कथंया म्ये हालीम्ह स्यनीम्ह, थ्वय्‌कःया जन्मलिसें नेपालय्‌ डिस्क रेकर्ड दुहां वःगु खःसां वय्‌कःया सलय्‌ छपु हे म्ये डिस्क वा म्येचालय्‌ पिदंगु खने मदु । सन् १९५६ जून पाखे लण्डन युिनर्भसिटीपाखें संगीतया अन्वेषण यायेत झाःम्ह डा. बाकं वय्‌कःयात न्यय्‌पुं मल्याक म्ये हायेकाः भरे यानायंकूगु खः । उगु म्ये आः नं व्रिटिश लाइब्रेरी सुरक्षित यानातःगु दनि । अन वय्‌कःया सलय्‌ दुगु छुं छुं म्ये खः
– गुरु मण्डला (पूजा मन्त्र)
– हाय हाय बालख
– नु यो रानी
– स्वय्‌म्भुइ कार्तिकबलय्‌ व बाह्रमासे भजन म्ये
– नमो बुद्धाय (स्वय्‌म्भुइ सुथय्‌ हालीगु भजन)
– बुद्ध लुम्बिनी वंशया म्ये
– उति मञ्जुश्री
वि.सं ४७६ स स्वयम्भु ल्ह्वनेज्या लुमंके भजन
– अतासिकु– स्वयम्भु वनीबलय्‌ लँय्‌ हालीगु भजन

वःलाः सपना लानाः धिमे व धुँन्या सयेकः वःपिं मस्त । त्वाः खलःया कय्‌तापुजा याये धुंकूपिं काय्‌मस्त जुइ । मेगु समुहयात धिमे मस्यंतले थुपिं न्हूस्यमि जुइ ।

लँय् वनीबलय्, पाः गइबलय् तःक्वः लिसा कयाः थाये जीगु धिमय् बोलयात न्ह्याः धाइ ।

न्ह्यू बज्राचार्य नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ तसकं लोकंह्वाःम्ह म्येहालामिलिसें लय्‌चिनामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०८४ यंलाथ्वः नःमि, मंगलबारखुन्हु येँया ओमबहालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु परमानन्द बज्राचार्य व मां कृष्णदेबी बज्रचार्य खः ।
थ्वय्‌कः वि.सं. २०३१ सालपाखे माउथ आर्गनय्‌ थःगु प्रतिभा न्ह्यब्वयाः दबुली दंझाःम्ह खः । च्यागू तगिमय्‌ ब्वना च्वंबलय्‌ हे छपु राष्ट्रिय म्येय्‌ संगीत तयादीम्ह थ्वय्‌कः त्वाःबहालय्‌ जुयाच्वनीगु सांगीतिक ज्याझ्वः व संगीत सर्जकपिनिगु प्रभावं नं थुगु संगीत ख्यलय्‌ वयेत लँपु जुयाबिल । लिपा फर्पिङ स्कूलय्‌ ब्वनाच्वंबलय्‌ अनया छम्ह गुरुपाखें गितार थायेगु नं सयेकादिल । खय्‌त ला थ्वय्‌कलं आपालं स्वअध्ययनपाखें संगीत सयेकादीगु खः । अथे खःसां लिपा छम्ह विदेशी व सितारवादक तारावीर सिंयाके नं संगीतया ज्ञान कयादीगु खः । थ्वय्‌कःया लसय्‌ पिदंगु न्हापांगु नेवाः म्येचाः ‘छन्त लुमंका’ (ने.सं.११०७) खः । थ्व हे म्येचालं वय्‌कःयात नेवाः संगीत ख्यलय्‌ म्हसीका बिल । थुकी थ्वय्‌कलं हे च्वयादीगु न्यापु म्ये नं दुथ्याः । थ्व धुंकाः पिदंगु दुगार्लाल श्रेष्ठं च्वयादीगु मचा म्येमुना ‘चुलिचिया चचं’ (ने.सं. १११० व १११४) पिदनेधुंकाः नेवाःम्ये ख्यलय्‌ झं लोकंह्वात । थ्वय्‌कलं संगीत संयोजन यानादीगु, लसय्‌ हनादीगु म्येत दुथ्याःगु आपालं म्येचाःत दुसा याकः लसय्‌ पिदंगु म्येचाः खुचाःति दु । वय्‌कलं लसय्‌ हनादीगु मेमेगु म्येचाः मध्यय्‌ ‘मय्‌जुलानि झ्याः’ (ने.सं. १११९), ‘मतकलः’ (ने.सं.११२०), ‘जः मालाच्वंगु सः’ (ने.सं. ११२०) खः । थ्वय्‌कलं सुवर्ण शाक्यया पुलां म्ये हाकनं लसय्‌ हनाः पिथना दीगु निशा देसारया सलय्‌ ‘मछालेगु बानी गनं वल’ यूट्यूबय्‌ तकसं लोकंह्वानाच्वंगु दु ।
थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां वि.सं. २०४१ सालपाले रेडियो नेपालय्‌ खस म्ये रेकर्ड यानादीगु खः । बलराज प्रधान व भावना थापाया सलय्‌ न्ह्यब्वःगु उगु म्ये ‘बचन देऊ मेरी माया’ खः । लिपा थ्वय्‌कलं मदिक्क संगीत ख्यलय्‌ न्हून्हूगु म्येत सिर्जना यानादिल । वय्‌कःया फुक्क धैं थें म्ये लोकंह्वाः । उकी मध्यय्‌ नं ‘फूलको आँखामा फूलै संसार’, ‘सयथरी बाजा एउटै ताल’, ‘शान्ति लुकाउँ कहाँ’ म्यें यानाः थ्वय्‌कःयात खस संगीत ख्यलय्‌ छम्ह स्यल्लाःम्ह संगीत सर्जककथं थनेत ताःलाःगु खः । वय्‌कलं नेवाः व खसलिसें मेमेगु भासं नं संगीत सिर्जना यानादीगु दु । म्ये संगीत हे थःगु आज्जुकथं न्ह्याका च्वनादीम्ह थ्वय्‌कलं डोरेमी संगीत पाठशाला चायेकाः मेपिन्त नं संगीत स्यनेगु ज्या यानावया च्वनादीगु दु ।
थ्वय्‌कःया नेवाः म्येचाः बाहेक खस, हिन्दि, तिब्बति आदि मेमेगु भासं पीगूति म्येचाःत पिदंगु दु । अथेहे झिगूति संकिपाय्‌ नं संगीत बियादी धुंकूम्ह थ्वय्‌कलं देय्या वरिष्ठनिसें न्हूपिन्त तकं म्ये हायेका दीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःया लसय्‌ न्यासलं मल्याक म्येत पिदने धुंकूगु दु । थ्वय्‌कलं नारायणगोपाल युवा संगीत पुरस्कार सन् २००१ लिसें झिगुलिं मल्याक मेमेगु सम्मान व सिरपाःत कयादी धूंकूगु दु । वय्‌कःया इहिपाः सुनिमालिसें जूगु खःसा म्ह्याय्‌ छम्ह व काय्‌ छम्ह दु ।