चर्या बाय्‌ चचा प्याखं विश्वय्‌ गनं नं मदुगु नेपाःया मौलिक शास्त्रीय प्याखं खः । थ्व प्याखनय्‌ बौद्ध धर्मया तन्त्र साधनाकथं तप्यंक देव देवीनाप स्वापू दु । थ्व प्याखनं धार्मिक, सांस्कृतिक, परम्परागत, संस्कार, ध्यान भावना, आध्यात्मिकता, भक्तिरस, मानसिकता, शारीरिकता नापनापं मनय्‌ शान्ति स्थापना यानाच्वंगु दु 
त्रिभंगय्‌ च्वनाः लाश्य व ताण्डवय्‌ समावेश जुयाः भावपूर्ण मुद्रा ज्यानाः सम्पूर्ण अंग प्रत्यंगयात परिचालन यानाः आध्यात्मिक भावना व भक्तिरसं पूर्ण यानाः गुम्ह द्यः देवीपिनिगु प्याखं ल्हुइगु खः व हे द्यः देवीपिनिगु ध्यान भावनायात थःके निहित यानाः भगवान ईश्वरपिं हे धइ थें जुयाः ल्हुइगु प्याखं चचा प्याखं खः । थ्व प्याखं ल्हुइबलय्‌ द्यः देवीपिन्सं गथे वसः पुनातइ अले तिसा व अलंकार गथे पुनातइ अथे हे यानाः फतिंफतले ज्वःलाक्क पुनेमाः ।

चचा प्याखंया मुद्रा

चचा प्याखनय्‌ मुद्रा धयागु ल्हाःतं मुद्रा ज्यायेगु खः । थीथी चचा प्याखनय्‌ थीथी हस्तमुद्रा दै । चचा मेया दुने गुलिनं खँग्वःत दयाच्वनी व फुक्क खँग्वःयात अर्थपूर्ण हस्तमुद्रां ज्यानाः प्याखं हुली । चर्या यायेबलय्‌ थीथी असंयुक्त हस्तमुद्रा धायेबलय्‌ छपा ल्हातिं जक मुद्रा ज्याइसा संयुक्त हस्तमुद्रा धायेबलय्‌ निका ल्हातिं थीथी मुद्रा ज्यानाः नृत्य याइ । गथेकि श्रीमुद्रा, वरद मुद्रा, अभयमुद्रा, भूमिस्पर्शमुद्रा, पद्मकमल मुद्रा, चतुर्मुखि मुद्रा आदि ।
चचा प्याखं छगू पुजा खः । चचा प्याखंया नापनापं थीथी पुजाभाव व पुजाविधि याना वनेमाः । गथेकि चचा प्याखं यायेबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां गुरुवन्दना यायेमाः । थ्व भावना पुजा खः । अले पञ्चोपचार पुजा नं यायेमाः । थ्वयां लिपा आमिश पुजा याइ । गथेकि पुष्प, धूप गन्ध, नैवैद्य, रसया नापनापं अक्षेता, सिन्हः, सिसाफुसा, सादुरु, घ्यःकस्ति, मरि, दक्षिणा इत्यादि तयाः पुजा यायेमाः । थ्व धुंकाः षोडशलाश्य पुजा याइ ।

षट्पारमिता व चर्यानृत्यया तिसा
चर्या नृत्यय्‌ दुने भेषभूषा व अलंकारया थःगु हे महत्व दु । थीथी देव देवीकथंया वसः व तिसा पुने माः । चर्या नृत्यय्‌ खुगू प्रकारया तिसा मतिसें मगाः । थ्व खुताजि तिसाया अर्थ षट्पारमिताया प्रतीक खः । थ्व षट्पारमिता धयागु दान पारमिता, शील पारमिता, क्षान्ति पारमिता, वीर्य पारमिता, ध्यान पारमिता व प्रज्ञा पारमिता खः । थुकिया प्रतीक तिसा कन्थि, मौ, कर्णकुण्डल, जबी, मुकूट व दृष्टि खः ।

चर्या प्याखंया षोडशलाश्य
चर्या प्याखनय्‌ झिंखुगू मुद्रा ज्यानाः भावना पुजा यायेगुयात षोडशलाश्य धाइ ।
१) ॐ् बज्र विणे हु
२) ॐबज्र बम्से त्राम्‌
३) ॐ बज्र मृदंगे ह्रिं
४) ॐ बज्र मूरुजे आः
५) ॐ बज्र लाश्ये हुं
६) ॐ बज्र माले त्राम्
७) ॐ बज्र गीते ह्रिं
८) ॐ बज्र नृत्ये आ
९) ॐ बज्र पुष्पे हुँ
१०) ॐ बज्र धूपे त्राम्
११) ॐ बज्रावलोकिते हिं्र
१२) ॐ बज्र गन्धे आ
१३) ॐ बज्र दर्पणे हुँ
१४) ॐ रसबजे्र त्राम्
१५) ॐ स्पर्शबज्रे ह्रिं
१६) ॐ धर्मधातु गर्भे आ
थ्व षोडशलाश्यया १६गू हस्तमुद्रा जुल ।

चर्या प्याखंया पदासन
चचा प्याखनय्‌ तुति संकाः प्याखंपाः कायेगुयात पदाशन धाइ । थुकी च्याथी मू तुतिं प्याखंपाः कायेगु दु । गथेकि–
१) समपद आशन
२) बज्र पद आशन
३) मण्डला पद आशन
४) त्रिभंग पद आशन
५) प्रत्यालीढ पद आशन
६) आलीढ पद आशन
७) नमामि पद आशन
थुकी नं आली व काली अथे धयागु प्रत्यालीढ पद निक्वः कायेगु याइ । आलीढ पद नं निक्वः कायेगु याइ ।

डिस्क व म्येचाः धुंकाः जनमानसय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु न्हू प्रविधिया सि.डी. चाः नं खः । थुकी आपालं म्ये तयेज्यूगु व ल्ह्ययेज्या यानाः तयेगु सःया गुणस्तर मस्यनीगुलिं थुकिया प्रचलन अप्वया वन । दंक म्ह्व इलय्‌ नं याकनं पिथने ज्यूगुलिं लिपा म्येचाःया पलेसा थ्व सिडिं बजारय्‌ थाय्‌ काल । सिडी वयेधुंकाः म्येचाःया बजाः मदया वनसा सिडी थौंतक्कं छ्यलाय्‌ वयाच्वंगु दनि । थुकी म्ये जक मखु प्याखंत अले फुक्क कथंया फाइलत तयेज्यू । थ्व हे प्रविधिइ म्युजिक भिडियो, भिडियो संकिपा, दबू प्याखंया संकिपात आपालं पिदंगु दु ।

चर्या नृत्य नेपाल डिभिडि
येँया बज्र कला कुञ्जं पिथंगु चर्या नृत्य नेपाल नांया डिभिडि चालय्‌ चर्या प्याखं गुरु चन्द्रमान मुनिकारया स्यनाय्‌ गुपु चर्या म्ये व उकिया प्याखं दुथ्याः । थ्व डिभिडि चालय्‌ महामञ्जुश्री, कुमारी, बज्रयोगिनी, कालभैरव, अमोघसिद्धि आर्यतारा, भैरव काली, पञ्चबुद्ध, महिषासुर भगवती, लाखय्‌ चर्या प्याखंया भिडियो दु ।

ड्रम्स अफ नेपाल सिडि
ख्वपया बज्र रेकर्डसं पिथंगु ड्रम्स अफ नेपाल सिडि चालय्‌ ख्वपया धिमय्‌ थानातःगु धून दुथ्याका तःगु दु । नेवाः परम्परागत संगीतय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु बाजं धिमय्‌ व उकिया गुहालि बाजाया धून थ्व सिडि चालय्‌ न्यनेदु । थुकी द्यः ल्हायेगुनिसें थीथी तालया १५ गू ट्रयाकय्‌ धिमय्‌या धून दु ।

नासः सिडि
सन् २००४ पाखे पिहांवःगु नासः सिडि चालय्‌ परम्परागत नेवाः कलाकारपिन्सं थीथी नेवाः धूनय्‌ नेवाः बाजं थानातःगु दु ।
बिजेश्वरी येँया होटल बज्रय्‌ वाःपतिकं नेवाः बाजं व नेवाः धून थाना क्यनेगु झ्वलय्‌ रेकर्डिंग यानातःगु थ्व सिडिइ मुक्कं झिंच्यापु नेवाः परम्परागत म्ये दुथ्याः । थुकी बाँसुरी व बय्‌ पुयाः खिं, क्वंचाखिं, पछिमा, दबदब, नगरा, दमोखिं, मगःखिं, धाः, नाय्‌खिं, धिमय्‌, ताः, बभू, भुस्याः, छुस्याः, कँय्‌पुइ, प्वंगा नेवाः बाजंया सः न्यनेदु । थुकी थीथी दापा म्ये, भजन, ऋतुम्ये आदि धून दुथ्याका तःगु दु ।

न्हूजः न्हिला म्युजिक भिडियो डिभिडि
ह्वाइड फेदर व लूजः सिंहया न्ह्यब्वया न्हूजः न्हिला डिभिडि चालय्‌ न्हूगु पुलांगु लोकंह्वाःगु नेवाः आधुनिक म्येया म्युजिक भिडियो दुथ्याः । मुक्कं ८ पु म्येया म्युजिक भिडियो दुगु थ्व डिभिडि चालय्‌ द्वारिका लाल जोशीया का न्हिं मैंंचा व मदनकृष्ण श्रेष्ठया सापारु खुन्हु म्येय्‌ न्हूपिं प्याखंम्वःत तयाः म्युजिक भिडियो दयेकातःगु दु ।

चाकःलिं झीपिं म्युजिक भिडियो डिभिडि
यलया मांभाय्‌ धुकू व ससुद्यः प्रोडक्सनं पिथंगु चाकःलिं झीपिं डिभिडि चालय्‌ मुक्कं च्यापु आधुनिक नेवाः म्येया म्युजिक भिडियो दु । जीवनलाल मास्के, रत्नशोभा महर्जन, ललिता मानन्धर, अमरराज शर्मा, सुरेश प्रधान, दिपा महर्जन व नलिना चित्रकारया सलय्‌ दुगु म्येया म्युजिक भिडियो थुकी दुथ्याः ।

न्हापांगु सिडी म्येचाः
ने.सं.१११७ स पिदंगु न्हापांगु सिडीचाः ‘झी मदनकृष्ण’ खः । यशोदा श्रेष्ठं पिथनादीगु थुगु म्येचालय्‌ फुक्क म्ये हालादीम्ह मदनकृष्ण श्रेष्ठ खः । थुकी वय्‌कःया न्हापा पिदने धुकूगु लोकंह्वाःगु च्यापु म्येयात हाकनं न्हूकथं रेकर्ड यानाः पिथंगु खः । नगेन्द्र हाडां फुक्क म्येय्‌ लसय्‌ हनादीगु खःसा मदनकृष्ण व नगेन्द्रं च्वयादीगु खः । एरेन्जर यमन श्रेष्ठं यानादीगु थुगु म्येचालय्‌ दुथ्याःगु म्ये–
– मरु गनेद्यःया देगलय्‌ गजू मदु ……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– सापारुखुन्हु येँ, यल व ख्वप देसय्‌ वँय्‌ प्यां वल……..च्वमि ः मदनकृष्ण श्रेष्ठ
– ला छकू वयेकः समय्‌बजि वल वल पुलुकिसि……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– नारान द्यइथाय्‌ भ्वय्‌ नयां लप्ते फसं पुइकल……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– असनय्‌ खः ल्वाकूबलय्‌ चतांमरिं कयेका हयाः……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– कृष्ण थ्व भवसागरं पार तरे यानाब्यु……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– छःपिं जक कालि मखु जिमि कलाः नं खः कालि……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– द्रुप्प बम बम भोला……च्वमि ः मदनकृष्ण श्रेष्ठ

छापाय्‌ नेवाः संगीत
नेवाः संगीतयात कयाः ल्याःचाः तयेगु ज्यामजूसां थीथी पत्रिकाय्‌ इलय्‌ ब्यलय्‌ नेवाः संगीत सम्बन्धि च्वसुत पिदनेगु याः । न्हापा कविकेशरी चित्तधर ‘हृदय’जुं डिस्क रेकर्डय्‌ पिदंगु नेवाःम्येया बारे च्वसुत च्वयादीगु दु । अथेहे दरशा नेवाःमिं (दयारत्न शाक्य) थीथी डिस्क रेकर्डया नेवाःम्येया बारे च्वसु च्वयादीगु दु ।
ने.सं. १०९९ लिपा म्येचाः कथहं पिदनेगु यात । उकिया जानकारी व सूचना पत्रपत्रिकाय्‌ खने दयावल । ने .संं १११४÷१५ निसें म्येचाः पिदनीगु अप्वया वःगु खनेदुसा ज्याझ्वः यानाः म्येचाः पितब्वज्या यायेगु नं जुयावःगु खः । अले थुकिया प्रचारप्रसार नं उतिकं हे जुयावःगु खः । अथे खःसां नेवाः संगीतया बारे पूवंक छुं नं पिदंगु खने मदु ।
अलःमा नं सिमा धाः थें ने.सं.११०९ सिल्लां पिदंगु इनाप तपंपौस शान्तराज शाक्यं अबलय्‌ तक्क पिदंगु मध्यय्‌ थःम्हं मुनागु पीच्याचाः म्येचाःया पूवंक ल्याःचाः न्ह्यब्वया दीगु खः । नेवाः म्ये संगीतयात कयाः थुकथं ल्याःचाः न्ह्यब्वःगु हे थ्व न्हापांखुसी खः । थुगु च्वसुइ वय्‌कलं म्येचाःया ब्वथला, म्येया ल्याःलिसें हालामि, च्वमि, लय्‌ चिनामि, पिकाकया धलः हे न्ह्यब्वया दीगु खः । पीच्याचाः म्येचालय्‌ ४११ पु म्ये दुगु, मिजं हालामि ७२म्ह मिसा हालामि ३३ म्ह दुगु जक मखु सुनां ग्वःपु म्ये हाल, च्वल व संगीत तल धैगुया तकं ल्याःचाः न्ह्यब्वया तःगु दु ।
न्हापा डिस्क रेकर्डय्‌ दुगु, दबुली हालातःगु म्येत मुनाः सफू नं पिदनाच्वंगु दु । थजाःगु सफू ब्यक्तिं, संस्थागत रुपं नं पिथंगु दु ।
म्येया धेंधेंबल्लाः कासा याइपिं व संगीत सम्मेलन यानाः अन न्ह्यब्वःगु म्ये मुना संस्थागत रुपं म्ये सफू पिदंगु नं आपालं दु । दबुली हाःगु व डिस्क रेकर्डय्‌ दुगु म्ये मुनाः ने.सं. १०७६ निसें सफू पिदंगु खनेदु । लिपा जुजुं म्ये जक मखु म्येया स्वरलिपि कर्डनापं न्ह्यथना तःगु सफू पिदंगु दु ।

ने.सं. ११२५ दँय्‌ ‘गुरुमापा’ संकिपाय्‌ एनिमेशन प्रबिधि दुथ्याकाः प्रदर्शन जुल । थुगु संकिपाया च्वमि व निर्देशक शान्तराज शाक्य खः । कलाकार– बिजयज्योति, मधु शाही, बिक्रम बज्राचार्य, किरण शाक्य व बसन्त शाक्य खः । नेपाल संम्वत् ११३७ दँय्‌ नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक संखधर साख्वाःया जीवनी बाखं हनाः ‘संखधर साख्वाः’ न्हापांगु नेवाः कार्टुन एनिमेशन संकिपा पासा पुचः गुथि, यु.के.पाखें संयुक्त श्रेष्ठपाखें निर्माण व प्रदर्शन जुल ।

ने.सं.११३४ दँय्‌ नेवाः बैंकया निर्माणय्‌ न्हापांगु नेवाः चीहाः संकिपाया ‘मुद्दा’ नांया संकिपा दयेकुगु खः । अथे हे ३० मिनेट ताःहाकःगु थुगु संकिपाया बाखं, धकिं बाखं, व निर्देशक महर्जन रत्न खः । कलाकार– नारायणदेवी प्रधान, रवि डंगोल, कृष्णभक्त महर्जन, भिमसेन रिसाल व बद्रि नेपाल च्वनादीगु खः । थौंकन्हय्‌ नेवाः चीहाः संकिपाया धेंधेंबल्लाः नं जुया वयाच्वंगु दु ।

ने.सं. ११०४ दँय्‌ नेपालय्‌ नेपाल टेलिभिजन नीस्वने धुंकाः ने.सं.१११६ दँय्‌ टेलिभिजनया पर्दाय्‌ न्हापांगु नेपालभाषाया टेलि संकिपा बाह्र बजे क्यनेज्या जुल । ने.स. १११८ दँय्‌ सांग्रीला च्यानलपाखें हावालासा नांया न्हापांगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः वल । थुगु हे ज्याझ्वलय्‌ ‘लुमंका च्वना छन्त’ नांया नेपालभाषाया न्हापांगु म्यूजिक भिडियो नं क्यनेज्या जुल । ने.सं.१११६ दँय्‌ नेपाल टेलिभिजनया धकिनय्‌ ‘बाह्र बजे’ नांया टेलि संकिपा प्रदर्शन जुल । थुगु टेलि संकिपाया च्वमि व निर्देशक रामशेखर नकःमि खः । कलाकार आशाकाजि थकू, कृष्ण नापित, मदनकृण श्रेष्ठ व हरिवंश आचार्य खः ।

ने.सं.११३१ थिंलाथ्वः पुन्हिखुन्हु नेपालमण्डल प्रा.लि.यापाखें नेपालभाषा, परम्परा, धर्म, कला, संस्कृतियात कःघानाः नेपालमण्डल टेलिभिजन पिलू वल । अथेहे ने.सं.११३९ दँय्‌ नेवाः म्हसीका कःघानाः डेल्टा मल्टिमिडिया प्रा.लि.पाखें नेपाः च्यानल नं वल । थुलि जक मखु ने.सं ११३८ दँय्‌ नेवाः ख्यलय्‌ न्हापांगु एच.डि. च्यानलकथं नेवाः मिडिया नेटवर्क प्रा.लि.पाखें नेवाः एच.डि.च्यानल वल । थौकन्हय्‌ थुपिं सकतां च्यानलत न्हिछि चच्छि हे प्रसारण जुया वयाच्वंगु दु

ने.सं. १११८ दँय्‌ सांग्रीला च्यानलपाखें ‘हावालासा’ नांया नेवाः कला, संस्कृति, परम्परा व नेवाः समसामयिक बिषय कःघानाः न्हापांगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः वल । थुगु ज्याझ्वःया निर्माता बिजयरत्न असंबरे खः ।

– नेवाः संस्कृतिकथं प्रचलनय्‌ वयाच्वंगु प्याखनय्‌ दकलय्‌ पुलांगु दबूप्याखं ‘जलप्याखं (हरसिद्धि प्याखं) खः ।
– नेवाः दबूप्याखंया परम्पराय्‌ नेपालभाषां निर्देशन वाक्य दुगु न्हापांगु दबूप्याखं नेसं ५०३ स मणिक्यं संस्कृत भासं च्वयादीगु ‘भैरवानन्द’ दबूप्याखं खः ।
– मुक्कं नेवाः भासं च्वयातःगु पूधाःप्याखं रामभारों नेसं ५४७ स च्वयादीगु ‘वीरवाहु’ खः धइगु खं गनंगनं न्ह्यथनातःगु खनेदुसां थुकिया पाण्डुलिपि उपलब्ध मजूगुलिं मुक्कं नेवाः भासं क्यंगु न्हापांगु दबूप्याखंकथं यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं च्वःगु एकादशीव्रत (छधाः प्याखं, नेसं ७५३) यात माने यानातःगु दु ।
– मुक्कं नेवाः भासं दयेकातःगु न्हापांगु मौलिक पूधाःप्याखं जुजु जगतप्रकाश मल्लया ‘मूलदेवशशिदेवोपाख्यान’ (नेसं ७९०) खः ।
– हलिमय्‌ दक्वसिबें ताःईनिसें न्ह्यब्बयाच्वंगु दकलय्‌ ताःहाकःगु दबूप्याखं ‘कातिप्याखं’ खः ।
– येँया नेवाः भाय्‌या न्हापांगु दबूप्याखं भूपालेन्द्र मल्लया ‘चोर चक्रवर्ती’ खः ।
– नेवाः भासं पिदंगु न्हापांगु छधाःप्याखं ‘ह्वनागा’ सफुतिइ पिदंगु चित्तधर हृदयया ‘शाक्यानी’ खः ।
– नेवाः भाय्‌या छधाः प्याखं मुनातःगु न्हापांगु सफू सत्यमोहन जोशीया ‘गौतमबुद्ध’ (नेसं १०७०) खः ।
– नेवाः भासं पिदंगु न्हापांगु पाश्चात्य शैलिया पूधाः प्याखं भिक्षु सुदर्शन श्रामणेरया ‘अम्बपाली’ (नेसं १०७५) खः ।
– नेवाः भासं दकलय्‌ न्हापां दबूप्याखं च्वयादीम्ह मिसा साहित्यकार प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग खः । वय्‌कःया छधाःप्याखं मुना ‘कलाकार’ नेसं १११७ स पिदंगु खः ।
– नेवाः भासं दकलय्‌ न्हापां क्यंगु सतक नाटक पुष्कर माथेमाया ‘जः दुनेया किचः’ (नेसं ११०८) खः ।
– नेवाः भासय्‌ मिसा च्वमिया न्हापांगु पूधाः प्याखं शशिकला मानन्धरया ‘न्हूगु परसि’ (नेसं ११२६) खः ।

 

प्राचीनकाल (नेपाल संवत् न्ह्यव)

नेपाः देसय्‌ मल्लतय्‌गु शासनकालसिबें न्ह्यःया दबूप्याखंकथं जल प्याखं (हरसिद्धि प्याखं) छगू हे जक खनेदु । हरिसिद्धि पुराणकथं थ्व दबूप्याखं कलिगत संवत् २०६० अर्थात् ईपू १५० सिबें न्ह्यः पिदंगु खः । थ्व प्याखंयात कलिगत संवत् ३७०४ अर्थात् सन् ६०५ स हुलाप्याखंया रूपय्‌ ह्यूगु खः ।
उग्रतारा नीलसरस्वतीया बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु थ्व मेहना दबूप्याखंया प्राचीनतां नेवाः दबूप्याखंया इतिहासयात निद्वः दँसिबें ताःहाकः यानाब्यूगु दु । देशवंशावलीकथं थ्व प्याखं जुजु विक्रमादित्यं उग्रतारा देवीया उजंकथं च्वयादीगु खः ।
दबूप्याखंयात नेवाः संस्कृतिकथं पलिस्था यायेगुली थ्व प्याखनं न्ह्यलुवाःया ज्या याःगु खनेदु । प्राचीनकालंनिसें नखःकथं दँय्‌दँसं जलया स्थानीय वासिन्दातय्‌सं न्ह्यब्वया वयाच्वंगु थ्व प्याखं थौंतक नं प्रचलनय्‌ वयाच्वंगु दु । प्रताप मल्लया पालय्‌ थ्व प्याखं जलंपिने नं न्ह्यब्वयेगु याःगु खनेदु धाःसा सिद्धिनरसिंह मल्लं थ्व प्याखंया प्रदर्शनयात जलय्‌ जक सीमित याःगु खः ।
लिपा जुजु योगनरेन्द्र मल्लं झिंनिदँय्‌ छकः नेपालमण्डलया दक्व दबुलिइ क्यनेगु चलन न्ह्याकल । थ्व प्याखं थौंकन्हय्‌ हरिसिद्धि गाविसय्‌ फागु पुन्ही व यःमरि पुन्हिखुन्हु नियमितकथं क्यना वयाच्वंगु दु धाःसा भिंmनिदँया जात्राया झ्वलय्‌ येँ, ख्वप, भ्वँतय्‌ नं क्यनेगु याना वयाच्वंगु दु ।
मल्लकाल (नेसं १ – नेसं ८८८)
मल्ल कालय्‌ जुजुपिं थः हे दबूप्याखं च्वयेगु व क्यनेगु ज्याय्‌ सक्रिय जूगुलिं थ्व इलय्‌ नेवाः दबूप्याखंया तसकं च्वन्ह्याःगु खनेदु । थ्व कालयात नेवाः दबूप्याखंया स्वर्ण काल धाःसां पाइ मखु । थ्व इलय्‌ नेवाः भाय्‌या पुलां परम्पराया धार्मिक दबूप्याखं न्ह्यायेगुया नापनापं मुक्कं नेवाः भासं दयेकातःगु न्हापांगु छधाः प्याखं सिद्धिनरसिंह मल्लया ‘एकादशीव्रत’ व पूधाःप्याखं ‘मूलदेवशशिदेवोपाख्यान’ (नेसं ७९०) न्ह्यब्वयेगु ज्या नं जुल ।
जुजु जितामित्रं जैमिनी भारत, अश्वमेघ नाटक च्वयाः म्हितका दिल । वय्‌कलं हे नाट्यशास्त्रया विधिसम्बन्धी सफू नं च्वयाः भारतयागु नाट्यशास्त्रया थासय्‌ नेपाःया थःगु हे पहःया नाट्यशास्त्र न्ह्यब्वया दिल । जुजु सिद्धिनरसिंहं पौराणिक व सामाजिक बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु छधाःप्याखंया समग्र स्वरूप कथंया कातिप्याखं लच्छितक क्यनेगु परम्परा न्ह्याकादिल ।
दबूप्याखं च्वयेगु व क्यनेगु ज्याय्‌ सक्रिय जुयादीपिं मल्ल जुजुपिनिगु झ्वलय्‌ येँया जगतप्रकाश मल्ल, जयस्थिति मल्ल, भूपालेन्द्र मल्ल, जगज्जय मल्ल, जयप्रकाश मल्ल, ख्वपया भूपतिन्द्र मल्ल, रणजीत मल्ल व यलया सिद्धिनरसिंह मल्ल, श्रीनिवास मल्ल, योगनरेन्द्र मल्लपिनिगु नां न्ह्यथनेबहःजू ।
मल्लकालय्‌ जुजुंपिन्सं जक दबूप्याखं च्वःगु मखसे सर्वसाधारणं नं दबूप्याखं सिर्जना यायेगुली ल्हाः तःगु दु धयागु खँ ने.सं. ४४० स क्यंगु पं. शेषलंखुं च्वयादीगु ‘रतगत’ दबूप्याखनं प्रमाणित याःगु दु । व प्याखनय्‌ जुजु जयरुद्र मल्ल थः हे प्याखंम्वःकथं ब्वति कयादीगु खः । अथे हे ने.सं. ५०३ स मणिक्यं ‘भैरवानन्द’ दबूप्याखं च्वयाः २४ न्हु तक स्यनाः थिंलागाः एकादसि खुन्हु क्यंगु खः । संस्कृत भासय्‌ च्वयातःगु थ्व प्याखनय्‌ निर्देशन वाक्यय्‌ नेवाःभाय्‌ छ्यलातःगु दु । मुक्कं नेवाः भासं च्वयातःगु पूधाःप्याखं हे गैरजुजु रामभारों ने.सं. ५४७ स च्वयादीगु ‘वीरवाहु’ खः धइगु उल्लेख गनं गनं यानातःगु दु तर थुकिया पाण्डुलिपि मलूगुलिं प्रामाणिक माने यानातःगु मदु । अथे हे वसुन्धरा दबूप्याखं च्वयादीम्ह रत्न वज्राचार्य व धान्यवती च्वयादीम्ह रुद्रसिंह दैवज्ञ नं लुमंके बहःजू ।

शाहकाल (नेसं ८८९ – १०७०)
जुजु पृथ्वीनारायण शाह देय्‌या नेतृत्वय्‌ वयेधुंकाः नेवाः दबूप्याखं ख्यः सुनावन । जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहं ने.सं. ९५१ स च्वयादीगु ‘महासत्वोपाख्यान’ थ्व कालया छगू हे जक न्ह्यब्बयेबहःगु दबूप्याखं खः । थ्वयां न्ह्यः ने.सं. २० स अमृतानन्दं संस्कृतया ‘हनुमान’ दबूप्याखंयात नेवाः भासं भाय्‌ हीकादीगु खः । अथे हे कात्तिप्याखंया छगू ब्ब बाथःप्याखं मुनाः नेसं ९५६ स घंठ सफुल नामं दबूप्याखं मुना पिहांवःगु खनेदु ।
राणाकालय्‌ नेवाः सिर्जनशीलतायात तसकं हे क्वत्यःसां ‘विरकुशराजा’ थें जाःगु छगू निगु धार्मिक नाटक धाःसा अस्तित्वय्‌ वःगु खनेदु । थ्व इलय्‌ सिर्जित दबूप्याखं कृतिकथं योगवीरसिंहं ने.सं. १०४८ स च्वयादीगु शकुन्तला, सिद्धिरत्न कसाःनं ने.सं. १०५९ स च्वयादीगु मेहना प्याखं विश्वन्तर खः । थ्व कालया दकलय्‌ महत्वपूर्णगु दँकथं ने.सं. १०६८ यात कायेज्यू । व दँय्‌ चित्तधर हृदयया ह्वनागा सफुतिइ शाक्यानी छधाःप्याखं पिदँसेंलि नेवाः दबूप्याखनय्‌ आधुनिक पाश्चात्य शैलिं दबूप्याखं च्वयेगु क्रम न्ह्यात । थ्व कालखण्डय्‌ ख्यालः विधाय्‌ च्वसा न्ह्याकादीम्ह छम्ह हे जक च्वमि पुण्यरत्न वज्राचार्य खः । वय्‌कःया विवाह समिति नांया ख्यालः ने.संं. १०६८ स पिहां वल । अथे हे सत्यमोहन जोशीया गौतम बुद्ध ने.सं. १०७० स पिहां वल ।
राणाकालय्‌ नेवाः दबूप्याखनय्‌ वःगु न्हूगु धाःकथं ज्यापु प्याखं खनेदत । थ्व हे प्याखंया निरन्तरताकथं गुंपुन्हि व येँयाःपुन्हिबलय्‌ त्वाःत्वालय्‌ दबू ग्वयाः क्यनीगु दबूप्याखंया विकास जूगु खः । ज्यापुप्याखंया ल्यू ल्यू घिन्तांमुनि प्याखं व चैन सिपाइ प्याखं नं खनेदत । व्यवस्थित दबूप्याखंकथं मक्यंसां थुपिं दबूप्याखनं समाजया यथार्थयात ख्यालिंजाःगु सवाद व भावया माध्यमं न्ह्यब्बयाः स्वकुमिपिन्त मनोरञ्जन याकेगु ज्या याःगु दु । ज्यापु प्याखनं नेवाः नाटकया इतिहासयात प्राचीन नाटक व आधुनिक नाटकया ह्वनागाकथं ज्या याःगु दु ।

प्रजातन्त्रकाल (नेसं १०७१ – १०८०)ः
नेपालय्‌ प्रजातन्त्रोदय जुइधुंकाः नेवाः दबूप्याखं ख्यलय्‌ हानं सक्रियता न्ह्याःगु खनेदु । थ्व कालं कयेच्याःगु झिदँय्‌ हेमलाल जोशी, सुदर्शन श्रामणेर, सत्यमोहन जोशीपिन्सं ऐतिहासिक दबूप्याखं न्ह्याकेगु ज्याय्‌ विशेष योगदान यानादिल । अथे हे नेवाः दबूप्याखं ख्यलय्‌ धार्मिक वा ऐतिहासिक विषयवस्तुयात कय्‌च्यायेगु पुलांगु परम्परायात हाचांगायाः आधुनिक समसामयिक समस्यामूलक विषयवस्तु कय्‌च्यायेगु परम्पराया थालनी थ्व कालया मेगु उपलब्धि खः । इश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यपाखें जूगु इब्सनवादी शैलीया नाटक लेखनया थालनी थुकिया दसुकथं कायेफु । थ्व शैलीयात गिरिजाप्रसाद जोशी, वासु शशीपिन्सं नं न्ह्यःने यंकादिल । अथे हे ऐतिहासिक व साहित्यिक व्यक्तित्वय्‌ आधारित दबूप्याखं च्वयेगु न्हूगु धार नं थ्व हे इलय्‌ खनेदत ।
थ्व इलय्‌ दबूप्याखंया सफू पिथनेगु क्रम नं न्ह्यात । भिक्षु सुदर्शनया अम्बपाली (ने.सं. १०७५) व राष्ट्रपाल (ने.सं. १०७८), हेमलाल जोशीया खड्गसिद्धि (ने.सं. १०७६), धूस्वां साय्‌मिया त्रिवेणी (ने.सं. १०७२) व ह्याउँ निभाल (ने.सं. १०७६), इश्वरानन्दया पसूका (ने.सं. १०७७), थःगु छेँ (ने.सं. १०७८), फिल्कुतिं (ने.सं. १०७९), फसंपू लप्ते (ने.सं. १०८०), गोविन्दहरि नेकू व हरि श्रेष्ठया निपु रुपक (नेसं १०७७) थ्व ईया दबूप्याखं ख्यःया पिथनात खः ।

पञ्चायतकाल (नेसं १०८१ – १११०)ः
नेपालं प्रजातन्त्रया हरण यानाः स्थापित जूगु पञ्चायत कालय्‌ नेवाः दबूप्याखं अप्वः धया थें राजनैतिक अधिकार, भाषिक अधिकार हनन्या विरुद्धय्‌ केन्द्रित जूगु खनेदु । दबूप्याखंया माध्यमं पञ्चायती व्यवस्थाया विरुद्ध जनचेतना जागृत यायेगुली नेवाः दबूप्याखनं महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह याःगु खनेदु । थ्वया उल्लेख्य दबूप्याखं सर्जककथं दुर्गालाल श्रेष्ठ, दिनेश भुजु, राजभाइ जकःमि खनेदत ।
भिक्षु सुदर्शनया बिम्बिसार (नेसं १०८२), जयप्रकाश (नेसं १०८२), आशङ्का (नेसं १०९१), सुप्रिया (नेसं १०८२), हेमलाल जोशीया सदाशिव (नेसं १०८५), एकाङ्की पुचः (नेसं १०८५) व रुपा (नेसं १०८६), बासु शशीया ताःचाप्वाँय्‌ (नेसं १०८६), जनकलाल वैद्यया कल्याणी (नेसं १०८७), दुर्गालाल श्रेष्ठया निमन्त्रणा (नेसं १०८८), ब्याहांचुलि (नेसं १०८७), प्याखंपिचा (नेसं ११०६), सत्यमोहन जोशीया सिद्धिदास (नेसं ११००), वैद्यबाः (नेसं १०९१), न्हय्‌दँ लिपा (नेसं १०९१), राजभाइ जकःमिया हावलासा (नेसं ११०३), शेषराज दलीया भक्तिलता (नेसं १०९६), चन्द्रबहादुर उलकया भाग्य व साहित्य (नेसं ११०१), गिरिजाप्रसाद जोशीया बाखाछेँ (नेसं ११०२), हाकु स्वाहाने (नेसं ११०७), वासुपासाया श्रद्धा (नेसं ११०४), शुकराम महर्जनया सवार्थसिद्ध मे प्याखं (नेसं ११०७), भैरवगोपाल वैद्यया जिं छन्त याकनं कायेके हये (नेसं ११०८), जीवन श्रेष्ठया अद्र्ध पागल (नेसं ११०८) थ्व कालय्‌ प्रकाशित उल्लेख्य दबूप्याखं सपूmत खः ।
पञ्चायत कालय्‌ जूगु वाक्स्वतन्त्रता व भाषिक स्वतन्त्रता हनन्या विरुद्धय्‌ सः तयेगु निंतिं नेवाः दबूप्याखं ख्यलं ख्यालः विधायात बांलाक छ्यःगु खनेदु । थ्व झ्वलय्‌ रामशेखरया घिंताल्ल (नेसं १०९६), श्रीकृष्ण अणुया खः ला मखु ला (नेसं १०९७), पद्मरत्न तुलाधरया आः जितः नं तनतन दइवल (नेसं १०९७), ख्याः बछि नी बछि (नेसं ११०४), हाफ ब्वाइल (नेसं ११०५) थजाःगु स्यल्लाःगु ख्यालः प्याखंया सफूत पिहां वल ।
थ्व कालय्‌ खस भासय्‌ यक्व हे दबूप्याखं पिथनादीम्ह विजय मल्ल नेवाः ख्यलय्‌ नं लोकंह्वाःम्ह प्याखं च्वमिकथं खनेदत । वय्‌कःया खँय्‌भासय्‌ च्वयातःगु तःपु हे छधाः प्याखं अन्तर क्याम्पस छधाः प्याखं धें धें बल्लाः कासाय्‌ न्ह्यब्बल धाःसा कुलां चकनी तिनि (नेसं ११०३), किसि न्याइम्ह मदनमान (नेसं ११०५) व किपालुं लिनाच्वंम्ह मनू (नेसं ११०९) पूधाःप्याखं व्यावसायिककथं तसकं ताःलाःगु खः तर वय्‌कःया छुं नं कृति धाःसा नेवाः भासं पिमदं ।

बहुदलकाल (नेसं ११११ – ११२८)ः
नेवाः भासय्‌ ताःईनिसें खने दयाच्वंगु मिसा च्वमिपिनिगु मगाःमचाः प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्गया छधाःप्याखं मुना ‘कलाकार’ (नेसं १११७) या पिथनां हुयाबिल । बहुदल कालय्‌ नेवाः दबूप्याखंया ख्यलय्‌ उल्लेख्यकथं ह्वःगु स्वांकथं सत्यमोहन जोशीया ‘म्हगसय्‌ खनाम्ह’ (नेसं १११२), बासु शशीया ‘झुमिं यंम्ह मनू’ (नेसं ११०७), भिक्षु सुदर्सनया ‘पटाचारा’ (नेसं १११७), दिनेश भुजुया ‘बायावंगु लँपु’ (नेसं १११९), जनकलाल वैद्यया ‘कीर्तिलक्ष्मीया पलाः’ (नेसं १११९), ज्ञानकाजी मानन्धरया ‘कुमारी’ (नेसं ११२३), ‘खड्ग जोगिनी’ (नेसं ११२५), राजभाइ जकःमिया ‘कीर्तिलक्ष्मी’ (नेसं ११३३), धर्मरत्न शाक्यया ‘विश्वन्तर’ (नेसं ११११), कृष्णगोपाल कुसिया ‘श्रद्धाञ्जली’ (नेसं १११२), सुरेन्द्र शाक्यया ‘समाजया सेवा’ (नेसं १११४), राममान प्रधानया ‘यशोधरा’ (नेसं १११६), चित्तरञ्जन नेपालीया ‘स्वप्नवासवदत्ता’ (नेसं १११७), पुष्पराज शाक्यया ‘अजात शत्रु’ (नेसं १११९), वंशी वज्राचार्यया ‘पल्पसा’ (नेसं ११२८), महेशमान डंगोलया लँजुवाःया ‘परिवेशलिसे ल्वानाच्वंम्ह मनू’ (नेसं ११२८) यात कायेफु ।

गणतन्त्रकाल (नेसं ११२९ लिपा)ः
नेवाः भासय्‌ ताःईनिसें खने दयाच्वंगु पूधाः प्याखनय्‌ मिसा च्वसाया मगाःमचाःयात शशिकला मानन्धरं न्हूगु पर्सि (नेसं ११२६) पिकयाः पूवंकादिल । सत्यमोहन जोशीया चारुमति (नेसं ११२८), बाघभैरव (नेसं ११२८) व बुद्धिमतिम्ह ध्वंच्वलेचा (नेसं ११२८), ज्ञानकाजी मानन्धरया कपिलवस्तुइ भगवान बुद्ध (नेसं ११२८), पुष्प चित्रकारया दनाच्वंगु धुफ्वः (नेसं ११३३), महेशमान डङ्गोल लँजुवाःया थःथःगु संसार (नेसं ११३३), मोहनकृष्ण डङ्गोलया भृकुटी (नेसं ११३४), पद्मरत्न तुलाधरया ग्वय्‌दां व मेमेगु छधाः प्याखं (नेसं ११३८), रत्नकाजी मनया वँय्‌ सु ? (नेसं ११४०) थ्व ईया उल्लेख्य दबूप्याखं पिथनात खः ।

– प्राचीन नेवाः दबूप्याखनय्‌ नेवाः भाय्‌या नापनापं संस्कृत, मैथिली, हिन्दी, बङ्गाली व प्राकृत भाय्‌ छ्यलेगु यानातःगु दु ।
– हलिमय्‌ दबूप्याखं न्हापां भावनृत्यया कथं न्ह्यानाः लिपा खँल्हाबल्हाया लिधंसाय्‌ न्ह्याःगु खनेदु धाःसा नेवाः दबूप्याखंया सन्दर्भय्‌ न्हापां खँल्हाबल्हाया लिधंसाय्‌ न्ह्यानाः लिपा भावनृत्यय्‌ हिलावंगु खनेदु । थ्वया छ्याताकथं हरसिद्धि प्याखंयात कायेफु ।
– नेवाः समाजय्‌ देगः, बहाः निर्माण थजाःगु धार्मिक ज्याझ्वः, इहिपाः थजाःगु कर्मकाण्ड, येँयाः व गुंपुन्हि थजाःगु नखःया इलय्‌ नं दबूप्याखं क्यनेगु चलन दुगुलिं नेवाःतय्‌गु निंतिं दबूप्याखं साहित्य जक मखसे संस्कृति हे कथं न्ह्याना वयाच्वंगु दु ।
– प्राचीन नेवाः दबूप्याखं संवादसिबें पृष्ठभूमिइ हालीगु दाफाम्येया लिधंसाय्‌ न्ह्यब्बइगु जुयाः आधुनिक कालया दबूप्याखंया छगू विधा मेहना प्याखं (अपेरा) नाप इपिं अप्वः ज्वःलाः ।
– प्राचीन नेवाः दबूप्याखं अप्वः थें धार्मिक बाखनय्‌ आधारित जूसां लिपालिपा वयाः सामाजिक समस्यामूलक विषयवस्तुयात कय्‌च्यानाः दबूप्याखं न्ह्यब्वयेगु चलन वल । आधुनिक कालय्‌ वयाः न्हापां शेक्सपियरया शैलिइ प्याखं च्वयेगु चलन वलधाःसा अनं लिपा इब्सेनया शैलि नेवाः दबूप्याखनय्‌ दुहां वल ।
– नेवाः भासय्‌ छगू हे शीर्षकय्‌ तःम्हेसिनं दबूप्याखं च्वःगु खनेदु । ‘उषाहरण’ छगू हे शीर्षकय्‌ जगज्योतिर्मल्ल, जगतप्रकाश मल्ल, भूपतीन्द्र मल्ल व रणजीत मल्लं दबूप्याखं च्वयादीगु दुसा ‘मदालसा हरण’ शीर्षकय्‌ जितामित्र मल्ल, श्रीनिवास मल्ल, त्रिरत्नमुनि गुभाजु व योगनरेन्द्र मल्लं दबूप्याखं च्वयादीगु दु । ‘रामायण’ शीर्षकय्‌ जगतप्रकाश मल्ल, जितामित्र मल्ल, भुपतीन्द्र मल्ल व रणजीत मल्लं च्वयादीगु दु ।