थीथी देवदेवीया देगलय्, बहाः, बहिली, त्वाःया लाछि, चपाः, फल्चा, सतलय् त्वाःजःछि गुथिया दुजःपिं वा मेमेपिं नं श्रद्धालु भक्तजनपिं छथासं मुनाः सुथय्, बहनी न्हिनय् थःथःगु अनुकुल इलय् मुनाः थीथी बाजं खिं, नगरा, मृदंग, पछिमा, तबला, ढोलक, क्वंचाखिं, खञ्जरी आदि व थ्वया सहयोगी बाजंत गथेकि झ्यालि, ताः, तिंछु, भुस्याः, छुस्याः, कर्ताल, ताइँनाइँ व सूर बाजा हार्बिन (हार्मोनियम) थानाः एकल वा सामुहिक सलं थीथी देवीदेवतापिनिगु स्तोत्र प्रार्थना, रुपगुण, सामथ्र्यया गुण ब्याख्या, वर्णन एवं श्रद्धा भक्तिभाव सुखदुःख विरह, बेदना, नैतिक शिक्षा, मूल्य मान्यता, ख्यालिन्हिलि, ध्याचू मनोविनोद एवं ऋतु प्रकृतिया अवस्था स्वभाव आदि अनेक विषयस चिनाःतःगु म्ये हालेगु परम्परायात हे भजन धाइ ।
थथे भजन यायेगु नेवाःतय्गु न्हिथंया जीवन पद्धतिया अभिन्न अंग खः, संस्कार खः, जीवन्त व अर्मूत संस्कृति खः ।
स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू लगायत नेवाः वस्ति बुंगः, ख्वना, थसि, लुभु, जल, सुनागू थ्यच्व, वादेय्, बोदे, नगदेश, तोखा, थक्वाः, पांगा, सतुंगः, नैकाप, मच्छेगां, फम्पि, चाःबही, नरः, ग्वल आदि व स्वनिगलं पिनें भ्वँत, धौख्यः, पन्ति, सांगा, खम्पु, दोलखा, ताथली, पोखरा तानसेन, बन्दीपुर, भोजपुर, चैनपुर, हेटौंडा, भिमफेदी, चित्लाङ, आदि थासय् नं भजन यायेगु परम्परा थौंतक न्ह्यानाच्वंगु दनि ।
भजन यायेबलय् छ्यलीगु थीथी हलंज्वलं (वाद्ययन्त्र)या प्रमुखताया आधारय् प्रमुख प्यंगू ताजिया भजन झीसं खंकेफु ।
– तबला (तमल, बाम)यात प्रमुख बाजंकथं थानाः याइगु भजन ‘हरिभजन’ ।
– नगरा भुस्याःयात प्रमुख बाजंकथं थानाः याइगु ‘नगरा भजन’ ।
– मृदङ्ग (पछिमा)यात प्रमुख बाजंकथं यानाः याइगु ‘मृदङ्ग भजन’ ।
– खिं प्रमुख बाजंकथं थानाः, राग, आलाप कयाः याइगु भजनयात ‘दाफा’ वा ‘दापा’ भजनकथं नं म्हस्यू ।
च्वय् न्ह्यथनागु प्रमुख प्यंगू ताजिया भजन बाहेक गुगुं गुगुं थासय् थीथी इलय्ब्यलय् मेमेगु बाजंत गथेकि ढोलक, खञ्जरी, क्वंचाखिं थानाः नं भजन यायेगु चलन मदुगु मखु । थुज्याःगु भजनयात क्रमस ‘धल्चा भजन’ ‘खैंजरी भजन’ व ‘क्वंचाखिं भजन’कथं म्हस्यू । थथे हे थीथी इलय् भजनया दथुदथुइ ‘कान्तांदबदब’, ‘दह’ नं थायेगु चलन दुसां ‘कान्तांदबदब’ भजन वा ‘दह’ भजन धायेगु चलन मदु । थ्व बाहेक नं हार्विन तमल थानाः भगवान बुद्ध सम्बन्धि व बौद्ध धर्म सम्बन्धि जागरण हयेगु आजु ज्वनाः थौं स्वयाः ८० दँ ति न्ह्यः (११९४ सालं) न्ह्याकूगु भजन पद्धतियात ‘ज्ञानमाला’ भजनकथं न्हियान्हिथं लोकंह्वाना च्वंगु दु ।
भजन पद्धति
गुगुं नं थासय् भजन यायेबलय् भजनया खास नियमपूर्वक यायेमाः । थुकियात हाचां गाये मज्यू । भजनया सामान्य पद्धति थुकथं जुल–
भजनया सामान्य पद्धति ः
दकलय् न्हापां भजन यायेगु थासय् बँ पुइगु, सुकू, सतरंजा, चकति आदि लासा लायेगु ।
भजनया थीथी ज्वलं (हार्विन, तमल–वाम, झ्यालि, ताः, शंख आदि) पिकायेगु।
भजन जःछि च्याकेत त्वाःद्यवा, द्यवा, पाल्चा, मत व भजन क्वचायेके न्ह्यव आरति हालेत आरति मत तयार यायेगु । यदि पछिमा वा मृदङ्ग भजन यायेगु खःसा स्याःबजि÷बजि÷छुचुं न्हायाः बाजंया मांकापाखे खौ छायेगु ।
द्यः ल्हायेगु, भजन म्ये हालेगु सुरु यायेन्ह्यव दकसिबय् न्हापां न्ह्यागुसां मत व धुं, धुपाँय् च्याकाः शंख पुयाः हारविनया सूर बियाः तमल बाम वा खिं, नगरा, पछिमा व थुकिया पासा बाजं झ्यालि, ताः, तिंछु, आदि थानाः बःचा हाकलं द्यःयात लुमंकाः भजन यायेगु थासय् द्यःयात ब्वनेगु भाःपाः देव आह्वान यायेमाः । थुकिया चलन चल्तिया भासं ‘द्यः ल्हायेगु’ धाइ । द्यः ल्हाये धुनकि भजनया मू गुरु, सहायक गुरु, नायः, कजि वा थः स्वयां थकालिपिं हनाबना तयाः दुजःपिन्सं भागि यायेमाः ।
पंच भजन / परबना / परिबन्दना यायेगु ः
‘द्यः ल्हाये धुनकि भजन हालेगु झ्वलय् दकसिबय् न्हापां छस्वा, छमा यानाः लहरं थीथी देवदेवी, गनेद्यः, नासःद्यः स्थानीय देवदेवी, नवग्रह, दशावतार, करुणामय, भैरःद्यः, महाद्यः कृष्ण द्यः आदि मध्यय् न्यापु न्हिथं हालेगुयात हे पंचभजन हालेगु धाइ । थुकी हालेगु म्येया क्रम त्वाःत्वालय् पाइ । यलय् थीथी त्वाःया भजनय् थथे द्यः ल्हाये धुनेवं न्हिथं हालीगु भजन म्येयात परबना वा परिवन्दना यायेगु धाइ । थथे परबनास हालीगु म्ये नं न्यापु जक मजुसे न्हय्पु च्यापु निसें झिंस्वपु झिंप्यपु तक नं जुइफु । (गीत गोविन्द, गनेद्यः, नासःद्यः, विद्यापति त्वाःया स्थानीय देवदेवी, भगवती, करुणामय, नवग्रह, दशावतार, महाद्यः, सिद्धिनरसिंह)
फर्मास म्ये हालेगु
न्हिथं हाले/याये माःगु पंचभजन, परबना हालेधुंकाः पलख न्यागू खुगू मिनेट दिपाः कयाः झासु लनी । दिपाः लिपा तिथि, वार, पर्वदिनयात समेत बिचाः यानाः न्ह्यागुं म्ये निपु प्यपु खुपु घौछि निघौ न्ह्यागुं म्ये (स्तुति, निर्गुण, रास, व्रम्हानन्द, महाद्यः, भिंद्यः, भैरःद्यः, करुणामय आदि)हालेज्यू । थथे द्यःपिनि यःयःगु म्ये हालेगुयात फर्मास म्ये हालेगु धाइ ।
ऋतुगत म्ये हालेगु
फर्मास म्ये हाले क्वचालकि आरति यायेन्ह्यः ऋत म्ये हालेगु चलन दु । ऋतु म्ये धायेबलय् बेला बखत अनुसारया थीथी म्ये खः, गथेकि –
– मोहनि झाः (कायास्तमिनिसें कतिं पुन्हितक) मालश्री हालेगु ।
– कतिं पुन्हिनिसें सकिमना पुन्हि (कार्तिक महिना) तक भथ्यारी, धनाश्री रागया म्ये (नारायणजु गुँया, कक्षपाल पर्वत च्वसं आदि)
– माघ महिना (मिला पुन्हिनिसें सि पुन्हितक) जःछि स्वस्थानी म्ये, तप्पा म्ये
– फागुनं चिर स्वातकि फागु जःछि फागु म्ये (होली, नत, जट, ख्यालि आदि )
– फागु पुन्हिधुंकाः पाहांचःह्रेतक घातुम्ये (ख्वप, थिमि, तोखाय् खाइसंल्हू झाः घातु हालेगु चलन दु)
– वैशाख जेष्ठ सोरथ, मल्लार, मेघ मल्लारया म्ये
– असारं सिथिनखः निसें गथांमुगः चःह्रेतक– सिन्हाज्या म्ये
– गुंलाजःछि सिलु म्ये, भगवान बुद्धया म्ये आदि ।
आरति हालेगु
ऋतुगत म्ये हाले क्वचालकि आः भजनया दकसिबय् लिपांगु चरण अर्थात ‘आरति’ म्ये हालेगु पाः खः । आरति म्ये हालेन्ह्यः आरति मत च्याकी, मदुसा द्यवाः छप्वाः जक जूसां च्याकेमाः ।
आरति म्ये नं थीथी देवदेवीया दु । उकी मध्यय् बार, तिथि, पर्व दिन बिचाः यानाः गथेकि,
मंगलबार– गनेद्यः आरति
बुधबार – बुद्ध भगवानया आरति, करुणामय आरति
बसुबार – नासःद्यःया आरति
सुक्रबार – कृष्णद्यः, नारायणद्यःया आरति
सनिबार – भगवती, हारति, भिंद्यः आदि
आइतबार – भैरव, कुमारी आदि
सोमबार – महाद्यः
थ्व थेंतुं एकादसिइ नारांद्यः, कृष्णद्यः, संल्हू, अस्तमि, पुन्हिबलय् करुणामयया, चःह्रेकुन्हु भगवती आदि ।
च्वय् न्ह्यथना कथं आरति म्ये क्वचालकि विधिवत व खुन्हुया भजन क्वचायेकी । भजनया सुरुइ थें हे म्ये महासे बःचा हाकलं हार्विन, तबला, वाय् प्रमुख बाजं व उकियात साथ बीगु झ्यालि, तिंछु, ताः, थानाः द्यःयात थःगु थासय् बिज्याहुँ धकाः बिदा बीगु भाःपाः द्यः ल्हायेमाः । द्यः ल्हाये सिधलकि आरति मत ल्ह्वनाः द्यःयाथाय् पाखे स्वयाः स्वचाः चाःचाः हुइकाः द्यःयात छायेगु अले भजनया सकल दुजःपिन्त छसिकथं भजनया गुरुजन, नायः, थकालिनिसें जेष्ठताक्रमनुसार बीगु । सकसिनं थःथःगु निपा ल्हाः चकंकाः आरतिया मतया जः फयाः थःथःगु मिखा पीगु । थः स्वयां थकालिपिं सकसितं हनाबना तयाः भागि यायेगु । थुगु प्रकारं छन्हुया भजन विधिवत क्वचाइ ।
सापारुकुन्हु दक्वं नेवाः बस्तिइ मदुपिनिगु नामं सायाः वनेगु÷देय् चाःहिलेगु परम्परा दु । समाजय् न्ह्यथनेबहःगु ज्या यानावंम्ह सुं विशेष मनू दिवंगत जुलकि वयागु नामं देय् चाःहिलेत मदुम्हेसिया जीवन व योगदान लुमंकाः च्वयातःगु विशेष शोकम्येयात भजनथरि म्ये धाइ । मदुम्ह विशेष मनूया छेँजःपिनिगु विशेष इनापकथं जक भजनथरि म्ये दयेकी । मदुपिं सकसिगुं भजनथरि म्ये दयेकी मखुगुलिं थजाःगु म्ये तःदँय् छक्वः निक्वः जक च्वइगु हालीगु खः । थुकथं भजनथरि म्येया म्येग्वः मनूपतिकं पानाच्वनी ।
नुगः मछिंगु करुण रसया लय् (भाका) दुगु भजनथरिया म्ये हालाः मदुम्ह विशेष मनूया गुण लुमंकेगु, सुगति कामना यायेगुलिसें वय्कःया पाखें सकसिनं प्रेरणा कायेगु भजनथरि म्येया तातुना खः । भजनथरि म्ये हालीबलय् मदुम्हेसिगु जीवन व योगदान थुइकीगु भजनथरि म्येलिसें अनित्य संसार लुमंकेकथं मेमेगु नं भजन म्ये हालज्यू ।
भजनथरि म्ये पिकायेत यक्व न्ह्यःनिसें स्यनेकने यायेमाः । थ्व म्ये हालेत गेरु वसतं पुनाः करताल व खैँजरि जक थानाः हालीगु खः । म्ये हालेत सूरया गुहालिया निंतिं थौंकन्हय् हार्माेनियम व भ्वाइलिन नं थायेगु याः । स्यनेकने क्वचायेवं नासःद्यः पुजा यानाः पिदने माः । अनंलि सापारु छन्हु न्ह्यः मदुम्हेसिया छेँक्वय् लुखापिने दकलय् न्हापां भजनथरि म्ये हाली । वयां कन्हय् सापारुकुन्हु मदुम्हेसिया नामं देय् चाःहिलेगु धकाः थ्व हे भजनथरि म्ये हालाः चाःहिली । थ्व धुनेवं मदुम्हेसिया थःथितिपिन्थाय् नं कथहं भजनथरि म्ये हालीपिन्त ब्वनी । थथे वनीबलय् म्ये हाले क्वचालकि सकसितं नंकेत्वंके यायेमाः । भजनथरि म्ये कृष्णाष्तमिकुन्हु क्वचायेके धुनकि वयां लिपा हालेगु चलन मदु ।
छपु भजनथरि म्ये
युतुननि त्वाःया गुरु देव नारायण
सकसित बाजं म्ये स्यनाकना च्वंम्ह । धु ।
नेपाल सम्वत् द्वःछि व खुइच्यादँया सालय्
क्वःनेया युतु त्वालय् जन्म कया दीम्ह । १ ।
माम हरि माया ज्ञान बीर बुबा
गुरुपिं धःबा, कान्छाबा, तुयूबा हाकुबा । २ ।
मचानिसें संगीतयागु अनि रस दुम्ह ।
सकर गुरु पनिगु अति प्रिय जूम्ह । ३ ।
राग गीत वाद नाप म्हिता च्वना दीम्ह
त्वाःया कजि जुयाः नं भार क्वबिया च्वंम्ह । ४ ।
मिखाय् जाय्क ख्वबि तल सनाः वंपिं सकल
यन तेकु दोभानया जम्बु दिपसं । १० ।