अबु रामकृष्ण लाल श्रेष्ठ व मां लक्ष्मीदेवी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०७० बछलाथ्वः दुतिया, बुधबारखुन्हु जीतपुर फेदिइ ख्यालि भाजु मदनकृष्ण श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां मदनराजा श्रेष्ठ खः । मचाया इलंनिसें मनूत नाप ख्यालि न्हिलि यानाः ख्यालिमे हालेगु व संगीतपाखे नुगः क्वसायेका झाःम्ह भाजु मदनकृष्णया न्हापांगु कृति ‘ख्यालिमे’ ने.सं. ११०० य्‌ झी लय्‌पौ ल्याः १८३ स पिदंगु खः ।
जुद्धोदय पब्लिक हाइस्कूलय्‌ गुंगू तगिमय्‌ ब्वनाच्वना दीबलय्‌ स्कूलया रजत जयन्ति समारोहय्‌ लसकुस मे हालादीम्ह भाजु श्रेष्ठं दकलय्‌ न्हापां रेडियो नेपालया लाइभ प्रशारणय्‌ वय्‌कःया बाःनं च्वयाः न्यंकादीगु नेवाः मे ‘गजि त्वनाः गंसि जुल शरीर जि क्वँय्‌ क्वँय्‌, ज्ञान खँ ल्हानाः दां दान्छि मदु, कर्पिन्सं स्वयेबलय्‌ वँय्‌ थें’ हालादीगु खःसां न्हापांगु सिरपाः धाःसा जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु प्रेमध्वज प्रधानया संगीतय्‌ हालादीगु नेवाः मे ‘स्वैत कने जिं स्वैत कने, कने धाःसा घाः मन दुने दुनें’ त्याकूगु खः । झिदँ, भिंmछदँया बैंसंनिसें नाटकय्‌ अभिनय यानाझाःम्ह भाजु श्रेष्ठया ‘क्रसमा टांगिएको जिन्दगी’ व ‘भित्तेघडी’ नाटकं थःगु अभिनय यात्रा सुरु यानाः हरिवंश आचार्य नापलायेवं हास्यव्यंग्य प्रहसनपाखे पलाः न्ह्याकादिल । वय्‌कःपिं नाप जानाः म्हितादीगु न्हापांगु प्रहसन ‘बैंकेश्वर’ खः । अनं लिपा वय्‌कःपिं दिपाः हे मकासे प्रगतिया लँपुइ न्ह्याःवन । अंशवन्डा, कक फाइट, यमलोक, लालपुजा, किसि न्याइम्ह मदनमान थें ज्याःगु लोकंह्वाःगु प्रहसन, अथे हे मेमेगु प्रहसनपाखें नं देय्‌या परिस्थिति, नेतातय्‌ कर्तुत, सामाजिक आर्थिक अवस्था, थीथी विधा प्रस्तुत यानाः झाया च्वनादीगु दु । प्रहसन, नाटक, बाहेक संकिपाय्‌ नं थःगु प्रभाव लाकेफुम्ह भाजु श्रेष्ठ नेपाःया जक मखु हलिउडं दयेकूगु संकिपा ख्यलय्‌ नं थःगु कलाकारिता न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु । हास्य व्यंग्यया कलाकारिता ख्यलय्‌ थीथी सम्मान व सिरपाः कयादी धुंकूम्ह भाजु श्रेष्ठयात सहस्राब्दी ई.सं. २००० या ख्यालि जुजु पदविं सम्मान याःगु खः । थुकथं थीथी विधायात कःघानाः हास्यव्यंग्यया रुपय्‌ थःत न्ह्यब्वया दीम्ह ख्यालि जुजु श्रेष्ठया तःगूमछि लोकंह्वाःगु मेचाः पिदंगु दुसा सफू या रुपय्‌ धाःसा थःम्हं हे च्वयादीगु थःगु हे जीवनी ‘महको म’ ने.सं. ११३७ यंलाथ्वः पुन्हि, बुधबारखुन्हु पिदंगु दु ।

नेपाःया छम्ह नांजाःम्ह कलाकार मदनदास श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०६८ तछलागाः खस्थि, सोमबारखुन्हु दोलखाय्‌ जूगु खः । झिंखुुदँया वैंसय्‌ वि.सं. २०२१ सालपाखे कला क्षेत्रय्‌ पलाः न्ह्याकादीम्ह मदन दास श्रेष्ठयात आपाःसिनं वय्‌कःया धिसिलाःगु सःया हुनिं म्हसीका वयाच्वंगु दु । उगु इलय्‌ रेडियो नेपालय्‌ प्रसारण जुइगु नाटकय्‌ सः बियाः अभिनय यानादीम्ह वय्‌कः विशेष यानाः धार्मिक रेडियो नाटकय्‌ राक्षस जुयाः म्हितीम्ह खः । वय्‌कलं वि सं २०२७ सालय्‌ तत्कालिन नेपाल राजकिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानय्‌ ‘क’ श्रेणीया कलाकार जयाः ज्या यानादिल । उगु इलय्‌ भाजु मदन दास श्रेष्ठं ऐतिहासिक, धार्मिक व सामाजिक परिवेशया दर्जनसिबें अप्वः प्याखनय्‌ अभिनय यानादिल । आपालं प्याखनय्‌ म्हितादीम्ह मदन दास श्रेष्ठं वि.सं २०४४ सालपाखे ‘के घर के डेरा’ नांयागु खस नेपाली भाय्‌या संकिपाय्‌ म्हिताः संकिपाया अभिनय यात्रा न्ह्याकादिल । नेवाः संकिपा ख्यलय्‌ नं क्वातुक्क पलाः न्ह्याकादीम्ह मदन दास श्रेष्ठं ‘पटाचारा’ व ‘भिन्तुना’ थें जाःगु लोकंह्वाःगु नेवाः संकिपाय्‌ अभिनय यानादीगु दुसा ‘लाखे आजु’ व मेमगु नं आपालं नेवाः संकिपाय्‌ म्हितादीगु दु । अभिनयया माध्यमं सकसिगुं नुगः त्याकेफुम्ह मदन दास श्रेष्ठयात गोरखा दक्षिण बाहु, वीरेन्द्र शुभ राज्याभिषेक पदक, वीरेन्द्र ऐश्वर्या सेवा पदक, वीरेन्द्र गद्दि आरोहण रजत महोत्सव पदक, चलचित्र अभिनय रत्न, नई रजत महोत्सव पदक, शताब्दि पुरुष सत्यमोहन जोशी शताब्दि महोत्सव पदक, नई कीर्ति अलंकार लिसेंया आपालं पदक, सिरपाः व सम्मानपाखें छायेपियातःगु दु ।

सांगीतिक ख्यःया वरिष्ठ व्यक्तित्व भीमबहादुर नकःमि व श्रीमाया नकःमिया कोखं ने.सं. १०८७ सिल्लागाः नःमि, सनिबारखुन्हु बलम्बुया लाछि त्वालय्‌ बूम्ह वरिष्ठ संगीतकार मनराजा नकःमिया नेपालभाषाया म्येचाः ‘मिखाया अजलं’, ‘नानु’ (मचा म्येमुना), ‘तय्‌जू’, ‘मन’, ‘सिमाकचा’, ‘निर्मल मन’, ‘सिमाकचा डिभीडी एल्बम’, ‘छ्यनय्‌ तकुस्वां’, ‘जोभनया रंग’, यानाः मुक्कं गुंगू पिदनेधुंकूगु दु । अथेहे वय्‌कःया खस नेपाली भाषां प्यंगू भजन मुनानापं झिंन्हय्‌गू म्येचाः पिदनेधुंकूगु दुसा स्वंंगू सांगीतिक धूनया म्येचाः पिदनेधुंकूगु दु । नेपालभाषाया शंकरा, तारेमाम, कुलंगार, व मिसा, याःहू, अजःमिखा, लाखेभाजु यानाः च्यागू संकिपाय्‌ संगीत तयादीम्ह वय्‌कलं स्वंगू खस नेपाली भाय्‌या संकिपाय्‌ नं संगीत बियादीगु दु । अथेहे ‘स्याःगु घाः’ नांगु दबू प्याखनय्‌ नं वय्‌कलं संगीत तयादीगु खः ।
झिंस्वदँ दुबलय्‌ हे रेडियो नेपालय्‌ वनाः प्रत्यक्ष प्रशारण जुइगु शास्त्रीय संगीतय्‌ तालवादन यानादीम्ह मनराजां औपचारिक रुपं वि.सं. २०४५ सालय्‌ रेडियो नेपालनाप आबद्ध जुयादीगु खः । वय्‌कः रेडियो नेपालया संगीत शाखा प्रमुख नं खः ।
रामहरि गुरुङ व भीमबहादुर नकःमिपाखें संगीत शिक्षा कयादीम्ह संगीतकार नकःमिं वाद्य शिरोमणि उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठया पुण्यतिथिइ हनुमान सेवा केन्द्र यलं ग्वसाः ग्वःगु शास्त्रीय संगीत सम्म्येलन व धेंधेंबल्लाः कासाय्‌ तालवादनपाखे तबला वादनय्‌ न्हाप सिरपाः त्याकादीगु दु, अथे हे रेडियो नेपालया ४२ क्वःगु (२०४८) र ४३ क्वःगु (२०४९) जन्म जयन्तिया लसताय्‌ रेडियो नेपालं ग्वसाः ग्वःगु धेंधेंबल्लाखय्‌ शास्त्रीय संगीतपाखे तबला वादनय्‌ ल्यू सिरपाः त्याकादीगु दु । लिसें, २०६३ सालय्‌ जुजु वीरेन्द्रया गद्दी आरोहण रजत महोत्सव पदक,Maritorious Service IGory Award Soka Association Singapore – 2003, २०५६ सालय्‌ ‘दि टालेन्ट नेपालभाषा संगीत अवार्ड’, २०६६ सालय्‌ नेपालभाषाया सर्वोत्कृष्ट संगीतकार पेज थ्री पिपल्स च्वाइस अवार्ड, २०७२ सालय्‌ बनिता त्रैमासिक सम्मान, २०७४ सालय्‌ सिक्किम नेवाः गुथि, फ्रेण्ड्स क्लब बलम्बुं सम्मान याःगु दु । अथेहे २०७५ सालय्‌ संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उडड्यन मन्त्रालय, नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखे प्रतिष्ठित श्रेणी, २०७५ सालय्‌ हे संगीत महर्षी नातिकाजी सम्मान, दान्यहिरा सिरपाः (२०७९) लिसेंया सिरपाः व सम्मानं वय्‌कःयात छाय्‌प्यूगु जुल ।
नेपालभाषा व खस नेपाली भाय्‌या म्ये नापं यानाः थ्यं मथ्यं द्वःछिपुं मल्याक म्ये रेकर्ड याना दीधुंकूम्ह वय्‌कः नेपाल रोयल्टी संघया संस्थापक दुजः नं खः ।
बेल्जियम, नेदरल्याण्ड, स्वीट्जरल्याण्ड, जर्मनी, फ्रान्स, इटाली, सिंगापुरय्‌ संगीतिक यात्रा यानादीधुंकूम्ह वय्‌कःया नेपालभाषाया म्ये न्ह्यब्वयेगु तातुनाः नेपालमण्डल टेलिभिजनं ‘संगीतकार मनराजा नकःमि एकल साँझ २०७५’ याःगु नं लुमंकेबहः जू ।

मन्जु कुमार श्रेष्ठ नेपाःया छम्ह नांजाःम्ह किपालुमि (सिनेमाटोग्राफर) खः । क्यामेरां तःगू नेवाः व खस नेपाली भाय्‌या संकिपा खिचये यायेगु ज्या यानादीम्ह भाजु मन्जु कुमार श्रेष्ठया जन्म वि सं २००७ मंसीर २२ गते येँय्‌या डिल्लीबजारय्‌ जूगु खः । प्रवीणता प्रमाण पत्र तगिंतक ब्वनादीम्ह भाजु मन्जु कुमार श्रेष्ठं तत्कालिन शाही नेपाल चलचित्र संस्थानं दयेकूगु “मनको बाँध” संकिपाया स्टिल फोटोग्राफर जुयाः थ्व ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याकादीगु खः ।
शाही नेपाल चलचित्र संस्थानं हे दयेकूगु नेपाली भाय्‌या संकिपा “जीवन रेखा”य्‌ किपालुमि जुयाः दकलय्‌ न्हापा संकिपा खिचये यानादीम्ह भाजु श्रेष्ठं मदिक्क थ्व ज्या यानादिल । “जीवन रेखा” संकिपाया मेम्ह किपालुमि श्याममोहन श्रेष्ठ जुयादी । थुकथं संकिपाया किपालुमि जुयादीम्ह भाजु मन्जु कुमार श्रेष्ठं नेपालभाषाया निगू संकिपा “सिलु” व “राजमति”या किपालुमि खः । नेपाःया ऐतिहासिक परिवेश न्ह्यब्वयातःगु “प्रेमपिण्ड” व नेपाःया राजनैतिक इतिहासय्‌ लौहपुरुष नालातःम्ह गणेशमान सिंहया जीवनीया लिधंसाय्‌ दयेकूगु “वीर गणेशमान” वय्‌कलं खिचये यानादीगु न्ह्यथनेबहःगु संकिपा खः । तत्कालिन शाही नेपाल चलचित्र संस्थानय्‌ क्यामेरामायन पदय्‌ जागिर नयादीम्ह मन्जु कुमार श्रेष्ठं तत्कालिन जुजु पिनिगु औपचारिक भ्रमणया इलय्‌ आपालं डकुमेण्ट्रि नं खिचये यानादीगु दु ।
“राजमति” संकिपाया निंतिं कलिउड सिने अवार्डय्‌ बेस्ट सिनेमाटोग्राफरया सिरपा त्याकादीम्ह मन्जु कुमार श्रेष्ठयात मेमेगु नं आपालं सिरपा व हनापतिं छायेपियातःगु दु । न्हू पुस्ताया यक्वसित फोटोग्राफि ज्या स्यनाच्वनादीम्ह मन्जु कुमार श्रेष्ठयात थाइलाएण्ड, जर्मनी, इजिप्ट लगायत आपालं देशय्‌ हनेगु ज्या जुइधुुंकूगु दु ।

मन्जु श्रेष्ठ कलाकारिता ख्यलय्‌ छम्ह कलाकारया रुपय्‌ पलाः न्ह्याकाच्वंम्ह खः । अबुया नां बुद्ध रत्न तुलाधर व मांया नां सरस्वति देवी तुलाधर खः । रमेश श्रेष्ठलिसे इहिपाः जुयाः मन्जु श्रेष्ठ जूम्ह खः । विशेष यानाः नेपाल टेलिभिजनय्‌ वःगु “तितो सत्य” सिरियलय्‌ बिजुलि नांया पात्रय्‌ म्हिताः लोकंह्वाःम्ह खः । आपाःसिनं बिजुलीया नामं हे म्हसीका वयाच्वंम्ह खः । वि सं २०५१ सालय्‌ ‘यथार्थ यात्रा’ नांयागु नाटकय्‌ म्हिताः थःगु कला यात्रा न्ह्याकुम्ह खः । चन्द्रमान, गज्याः गज्याःपिं मनूत दै थन, याकः म्ह्याय्‌ लिसेंया आपालं नेवाः संकिपाया नापनापं बसन्ती, बीर गणेशमानया लिसें यक्व हे खस नेपाली संकिपाय्‌ म्हितादीम्ह खः ।

नेपाः देय्‌ छगू थीथी प्याखंत मध्ये महाकाली प्याखं पुलांगु व नांजाःगु प्याखं खः । थ्व प्याखंयागु बारे थीथी धापू पिहां वयाच्वंगु दु । थ्व प्याखं धार्मिक, सांस्कृतिक, पौराणिक व परम्परागत ख्वाःपाः प्याखं खः । खास यानाः नेवाःतय्‌सं थ्व प्याखंयात आःतक न्ह्याकातःगु खनेदु । नेपाः देसय्‌ महाकाली (देवी) प्याखं यक्व दःसां नं ख्वप देशय्‌ न्ह्यानाच्वंगु छगू पुलागु प्याखं खः । थ्व प्याखंया आज्जु धयागु ‘सर्वजन सुखाय सर्वजन हिताय’ खः, अर्थात सकसितं सुख बीेगु, सकसितं बांलाकेगु खः । थथे जूगुलिं थ्व प्याखं आःतकं ल्यनाच्वंगु खः ।
महाकाली प्याखंया उत्पत्ति द्यःतय्‌ पालय्‌ हे जूगु धयागु कथन दु । प्याखं स्यनामि एवं नेपाल नृत्य शिक्षा पद्धतिया च्वमि डा. कुमार प्रसाद दर्शनया धापू कथं जुजु अरि मल्लया इलय्‌ महादुर्भिक्ष ल्वचं कयाः तःधंगु समस्या वल । यक्व यक्व मनूत सित । अबले महाकाली देवी जुजुया म्हगसय्‌ बिज्यात । महाकाली देवीं प्याखं म्वाकेफुसा व थुकियात न्ह्याके फःसा महादुर्भिक्ष ल्वय्‌ व च्यागू भयं (संकटं) मुक्त जुइगु खँ ब्याकादिल । महाकली देवीया उजं कथं तान्त्रिकतय्‌त सःताः देवीया थापना यानाः थुगु प्याखंया पुजर्नन्म जूगु इतिहास न्यनेदु । जुजु थः स्वयम् नं प्याखं हूगु धैगु खँ नं न्यने दु । उबलय्‌ निसें देशय्‌ थीथी भय व ल्वचं मुक्त जूगु धैगु विश्वास यानातःगु दु । व हे विश्वास कःधानाः उगु इलंनिसें देशय्‌ संकट जुइबलय्‌ व ततःधंगु बांलाःगु ज्याखँ जुइबलय्‌ महाकाली प्याखं हुइकेगु यानाहयाच्वंगु दु । ख्वप देसय्‌ सापारुबलय्‌ व येँय्‌ यंयाः (इन्द्रजात्रा) बलय्‌ न्ह्याबलें प्याखं हुइकेगु यानाच्वंगु दु । ख्वपया मुख्यगु खुथ्वः महाकाली प्याखं पुचःयात नेपाल सरकारपाखें ग्वहालि यानाच्वंगु दु । ख्वपय्‌ आपालं महाकाली प्याखं पुचःत दु, पुलांगु पुचmत दुसुना वनाच्वंगु दुसा न्हून्हूगु पुचmत पिहां नं वयाच्वंगु दु ।

महाकाली
महाकाली प्याखंया मूपात्र महाकाली खः । वय्‌कःयात चामुण्डा देवी नं धाइ । महाकाली शक्तिशालीम्ह गंसिख्वाःम्ह देवी खः । वय्‌कः ख्वाः नीलकमल थें ह्याउँसे च्वनी । न्ह्याबलें तंचायाच्वंम्ह थें च्वनी । न्ह्याबलें ह्याउँगु वसः पुनाच्वनी । वय्‌कःया मू ज्या दुष्ट, अत्याचारी दैत्य दानवतय्‌त न्हंकाः भक्तजनतय्‌गु रक्षा यायेगु खः । वय्‌कलं मगाःमचाःपिं सकसितं उतिग्यंकाः नकेगु व ज्याझ्वः लःल्हायेगु नं याना च्वंगु खनेदु । प्याखं हुलेबलय्‌ जवं खड्ग व खवं पात्र ज्वना बिज्याइ ।

महालक्ष्मी
गणय्‌ महालक्ष्मीयात सह–गणनायक कथं काइ । वय्‌कः शक्ति सम्पन्न देवी खः । वसपोलया ख्वाः न्ह्याबलें म्हासु वर्णया जुइ, मुसुमुसु न्हिलाच्वंगु जुइ । वय्‌कलं न्ह्याबलें म्हासुगु तिसा व वसः पुनातइ । वसपोलया मू ज्या थः भक्तपिन्सं मनंतुंगु फुक्कं ज्वलं पुवंका बीगु खः । समाजं वसपोलयात श्रृष्टिकला कथं पुजा याइ । धार्मिक ग्रन्थ कथं वय्‌कलं दुष्ट महिषासुरयात स्यानाः भक्ततय्‌ रक्षा यानाबिज्याःगु खः ।

कुमारी
गणय्‌ कुमारीयात सह–गणनायक कथं काइ । वसपोलयात महासरस्वती नं धायेगु याइ । वसपोल शक्ति सम्पन्न देवी खः । कुमारीया ख्वाः हिया थें ह्याउँसे वर्ण जुयाः मसुमुसु न्हिला च्वनी । कुमारीं हिया वर्ण थें ह्याउँगु वसः पुनातइ । जगतया सकसितं नकेगु व त्वंकेगु भाला कुबियाबिज्याःम्ह जूगुलिं वसपोलयात जगतपालनकर्ता धाइ । प्याखं हुलीबलय्‌ जवय्‌ खड्ग व खवय्‌ पात्र ज्वनाः प्याखं हुली ।

बेताल
बेताल द्यवं न्ह्याबलें मे पिकनाः, सँ ताःताःहाकः लहिना तइ । थुमिगु म्हय्‌ वसः नं दइमखु । बेताल धयापिं देवीपिन्सं ब्वःगु ज्या याइपिं पात्र खः । देवीपिनिगु उजंकथं ज्या यायां हे बेतालया गबलें हे लिलाइमखु । महाकाली प्याखनय्‌ देवीपिं दुथाय्‌ देवीपिन्त ग्वहालि यायेगु निंतिं बेतालत देपा ल्हातय्‌ पात्र ज्वनाः च्वनाच्वनी ।

ख्याः
ख्याः म्हछिं हाकुसेच्वंगु झ्याब्लां झ्याब्लां सँ दुम्ह पात्र खः । ख्याकं न्ह्याबलें थःगु मेच पिकयातइगु जूगुलिं ख्वालय्‌ ह्याउँगु मे खने दइ । म्हय्‌ क्वँय्‌ हे मदु थें ला ग्वारा थें जक च्वनी । प्याखनय्‌ ख्याः निम्हतिपूया रुपय्‌ छज्वः दइ । ख्याःया मू ज्या समाजय्‌ सुखपूर्वक व न्ह्यैपुक पारिवारिक जीवन हनेगु धैगु क्यनेगु खः ।

कवं
कवं धयापिं ला हे मदुपिं कंलाय्‌ जक दुपिं पात्रत खः । आध्यात्मिक दर्शन कथं नं कवं धैपिं म्हय्‌ ला हे मदुपिं कंलाय्‌ जक दुपिं पात्र खः । समाजय्‌ मस्तय्‌त बांलाक बिचाः यानाः हुर्के यायेमाः, उमित बांलाक बिचाः यायेमफतकि छेँया हामायात नं बांमलाक ल्वचं कयेफु धयागु सन्देश कवं नं बियाच्वंगु दु । कवंयागु जक नं बिस्कं प्याखं दु । कवं महाद्यवं बुइकूपिं पात्रकथं नालातःगु दु ।

जंगली (सिँचा)
सिँचातय्‌गु म्हधी सिँ थें च्वनीगु जूगुलिं थ्व पात्रयात सिँचा धाःगु खः । सिँचाया म्हय्‌ वसः दइ मखु, वया म्ह नांगा हे जुइ । थुमिगु मू ज्या देशय्‌ अनिकाल जुल, महायुद्ध जुल धाःसा सत्य व न्यायया पक्ष ग्वहालि यायेगु खः । सिँचायात महाद्यवं जगतयात ग्वाहालि यायेगु निंतिं छ्वयाहःपिं पात्र खः । सिँचा ल्वाभः जक ज्वनाः प्याखं हुली ।

भूत भैरव
महाकाली प्याखनय्‌ भूत भैरव निम्ह दइ । छम्ह हाकुम्ह भूत, मेम्ह ह्याउँम्ह भूत दइ । हाकुम्ह भूतया ख्वाःपाःनिसें कयाः तिसावसः फुक्क ज्वलं हे हाकुसे च्वनी । ह्याउँम्ह भूतया ख्वाःपाःनिसें कयाः तिसा वसः फुक्क ज्वलं ह्याउँसे च्वनी । भूत भैरवया मू ज्या सुयातं छुं ल्वय्‌ वा समस्या जुलधाःसा झारफुक यानाः लायेकाबीगु खः । थुकिया नापं मेगु ज्या धैगु थःथाय्‌ व थः छेजःपिंथाय्‌ बांमलाःपिं दैत्य दानवतय्‌त दुमकायेगु खः । प्याखं हुलीबलय्‌ छपा ल्हातय्‌ समय्‌बजि दुगु बौपा दइसा मेगु ल्हातं ल्हाः तुती ज्वनातइ ।

दैत्य
दैत्य धयापिं समाजयात दुःख बिइपिं प्राणी खः । थःगु स्वार्थ पूवंकेगु निंतिं दैत्य, दानवतय्‌सं न्ह्याग्गुं याइ । दैत्यतय्‌गु नां कथं उमिसं पुनीगु वसः नं बिस्कं बिस्कं जुइ । प्याखं हुलीबलय्‌ छपा ल्हातं तरवार वा खोना दइसा मेगु ल्हातय्‌ भाला दइ । जीवनय्‌ दैत्य दानवतय्‌सं न्ह्याक्व हे मोजमस्ती याःसां न्ह्याक्व हे बल्लाःसां अन्तय्‌ उमिगु बांमलाक हे अन्त वा नाश जुइ ।

शेरसिंह
महाकाली प्याखनय्‌ शेरसिंहयात गणया दुजःकथं नाला कयातःगु दु । खास यानाः शेरसिंहयात देवीतय्‌ वाहनयाकथं काइ । देवीपिन्सं दुष्ट असुर, पापी दैत्य दानवतय्‌त स्याये धुंकाः देवीपिन्त सिंहनाद यानाः देन्यंकं चाःहिकेगु शेरसिंहया मू ज्या जुइ । देव, दानव व मनुष्यतय्‌सं थःगु स्वार्थया निंतिं न्ह्याग्गुं बांमलाःगु ज्या याःसां पशुतय्‌सं छुटे याये फइ ।
म्हय्‌खा (मयूर)
म्हय्‌खा ब्वयाः वनेफुम्ह कुमारीया वाहन खः । थ्व प्याखनय्‌ देवी दैत्य्‌तय्‌त बुकाः वा बध यानाः म्हय्‌खायात मुक्त याना छ्वइ । असत्ययात बुकाः सत्य त्याइगु लसताय्‌ म्हय्‌खा प्याखं हुली । म्हय्‌खा धयाम्ह यक्व हे बांलाःम्ह निपाचूम्ह पंक्षी खः । महाकाली प्याखनय्‌ म्हय्‌खा याकःचा जक प्याखं हुली ।

मनू
मनू नं महाकाली प्याखंयाम्ह छम्ह गणकथं कयातःगु दु । असत्य, पापी, असुर, दैत्य व दानवतय्‌त देवीं स्याःगु लसताय्‌ सिंहनादया निंतिं शेरसिंह पिहां वइ । देवीं याःगु खँ बांलाक कनेगु निंतिं मनू पिदनी । देवीया फुक्क महिमा मनुखं बांलाक थुइकबी मफुगुलिं सिंहं पिहाँवइ ।

मेय्‌
मेय्‌ धयाम्ह दैत्य दानवतय्‌ बाहन खः । मेय्याके थःगु हे छुं ज्ञान, बुद्धि व विवेक दइमखु । मेय्‌ धयाम्हेसिनं मालिकं छु धाल व बाहेक मेगु छुं हे यायेफइ मखु धयागु खँ महाकाली प्याखनय्‌ न्ह्यब्वयातःगु दु । थन मेय्यात महिषासुरया प्रतिक कथं नं कयातःगु दु ।

महाकाली प्याखंया बाद्य
महाकाली प्याखं हुइकबिलय्‌ थीथी बाजं छ्यलातःगु दु । कोता, नगरा, पछिमा बाजंया लय्‌ व तालय्‌ महाकाली प्याखं हुली ।

कोता
कोता बाजं दथुइ ह्वांग च्वंगु सिँयागु निखेरं छ्यंगु भुनातःगु बाजंया दथुइ छ्यंगुलिं भुनातःगु चिग्वःगु बाजं दइ । थुकी खौ दइमखु । युद्ध वा ल्वापुया तयारीया इलय्‌ थ्व बाजं थाइ ।

नगरा
नगरा निगः दइ, छगः तग्वःगु व छगः चिग्वःगु । थ्व बाजं चायागु गपागुइ छ्यंगुली भुनातःगु जुइ । थुकियात निपु कथिं थाइ । खास यानाः देवी व दैत्य दथुइ संग्राम वा ल्वापु जुइबलय्‌ नगरा थाइ ।

पछिमा
पछिमा बाजं दुछि ह्वांग च्वंगु सिँइ निखेरं छ्यंगुलिं भुनातःगु दइ । जवय्‌ खौ दइसा खवय्‌ छुचुं तयाः थाइ । खास यानाः थ्व बाजं उत्सव व बांलाःगु ज्याझ्वःबलय्‌ थायेगु याइ ।

माकःयात बुइगु थें यानाः दनीगु माः । निम्ह भचा तःधीपिं मस्तसें म्हं छम्ह छम्ह मचा ब्वहलय् तयाः तुति निपा निखे यखायेकाः माकः यानाः बुइ । निम्हं जँ जँ ल्वाकाः दनी । इमि जःखः मेपिं निम्ह भर बी थें दनाः छधी जुइकी । च्वमेलु थहां वनाः माकः यानातःपिं निम्ह मस्तय्‌गु ब्वहलय् निपा तुतिं चुयाः थुगु माः तनाः धुँन्या हीकेगु याइ । च्वमेलु क्वहां वल धायेव माकः यानातयापिं मस्त नं क्वहां वयाः छसिनिसें सकसिनं न्ह्यातले धुँन्या हीकेगु याइ ।

दँय्‌दँसं मिलापुन्हि (प्वहेलाथ्वः पुन्हि) निसें सिपुन्हि (सिल्लाथ्वः पुन्हि)तक माधव नारायणया भजन, स्तुति हालाः तीर्थय्‌ चाःह्यू वनीगुयात माघ हालेगु याइ । थ्व लछियंकं सक्वय्‌ माधव नारायणया मेला व स्वस्थानीया धलं दनेगु याइ, अथे नेवाःतय्‌ छेँय्‌छेँय्‌ नं स्वस्थानी बाखं कनी । थ्व लाय्‌ सुथ न्हापां विष्णु व नारायणयागु किपा दुगु ततःपाःगु ध्वाँय्‌ ज्वनाः विशेषकथं माधव नारायण व विष्णुया दशअवतारया स्तुति हालाः थःथःगु लागा सतिक लाःगु तीर्थय्‌ वनाः म्वःल्हुयाः, फिया शिवलिंग दयेकाः पुज्यानाः लिहां वइबलय्‌ लँ धुच्छि ज्याथ पुचः व मस्तय्‌गु पुचः जानाः विष्णुया दशअवतार व थीथी देवदेवीया नां कयाः स्तुति व भजन हालाः देय्‌ चाःहिली । माघ हालीबलय्‌ ज्याथ पुचलं न्ह्यत्वाः कथं ‘मत्स्य अवतार गोविन्दे’ धकाः धाइ, उकिया लित्वाः कथं मचा पुचः ‘नारायण हरि’ धकाः प्रत्येक धुवा स्वकः स्वकः हाली । विष्णुया दशअवतारया दक्वं अवतारया नां कथहं कयाः भजन हाहां चाःहिलीबलय्‌ लँय्‌सं लाःगु थीथी देवालय, शिवालय, बहाःबहिली दुहां वनाः चाःहिलाः ज्याथ पुचलं उम्ह देवदेवीया नां कयाः म्ये हालेवं मचा पुचलं ‘पाप हरे…’ धकाः हाली ।
येँ व यल व ख्वपय्‌ थःथःगु लागाया बागमती, विष्णुमति, शंखमूल आदि तीर्थय्‌ मेला यानाः माघ हालेगु चलन दुगु खः । येँ व यलया शहरी लागाय्‌ माघ हालेगु चलन न्हनेधुंकलसा ख्वप, थिमि, बोदे, सक्व, थेच्व, सुनागू लिसेंया नेवाः वस्तीइ आःतक नं माघ हालेगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दनि ।
माघ हालाः देय्‌ चाःहुलाः थःगु त्वालय्‌ थ्यनकि आरति म्ये हाली । आरती म्ये हालीबलय्‌ नं ज्याथ पुचः व मचा पुचः जानाः उगु म्येया न्ह्यत्वाः व लित्वाः कथं हे हाली । आरति म्ये क्वचायेकाः उकुन्हुया वार, तिथि, पर्व विशेषया म्ये व उगु त्वाःया सम्बन्धित द्यःया विशेष स्तुति पूवंक हालाः वखुन्हुया माघ हालेगु विधिवत क्वचायेकी । थ्व हे रितं मिला पुन्हिनिसें सिपुन्हि तक लच्छियंक न्हिथं माघ हालाः तिर्थय्‌ म्वःल्हुयाः देय्‌ चाःहुली ।
माघ म्ये
माघ हालीबलय्‌ विशेष दशअवतारया स्तुति हाली
ज्याथ पुचः –मत्स्य अवतार गोविन्दे । (स्वकः)
मचा पुचः ः नारायण हरि (स्वकः)
ज्याथ पुचः – कक्षे अवतार गोविन्दे
मचा पुचः – नारायण हरि
थुगु प्रकारं क्रमशः वराह, नरसिंह आदि दशअवतारया दक्व द्यःपिनिगु नां झ्वःलिं कयाः ‘…अवतार गोविन्दे ।’ धकाः ज्याथ पुचलं न्ह्यत्वाः कथं प्रत्येक अवतारया स्वकः स्वकः व मचा पुचलं उकिया लित्वाः कथं ‘नारायण हरि’ धकाः स्वकः स्वकः हाली ।

यलया कृष्ण देगःन्ह्यःने हालीगु माघ म्ये
ज्याथ पुचः ः ‘वासुदेव सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘राधाकृष्ण सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘वैकुण्ठनाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘द्वारिकानाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘श्री विश्वनाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘महांमाया सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘गणपति दरशन आनंन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘गरुड दरशन आनन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘नन्दी दरशन आनन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘गया गजाधर !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘माधव सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे !’
ज्याथ पुचः ः ‘हरि गोविन्दे !’
मचा पुचः ः ‘हरि गोपाल !’
ज्याथ पुचः ः ‘हर शिव शंकर !’
मचा पुचः ः ‘हरि माधव !’
स्तुति हाले क्वचायेकाः सकसिनं पाःलाक्क छगू हे सलं ‘माधव नारायण’ धयाः बँय्‌ थियाः भागी याइ ।

आरति म्ये
शिवानन्द स्वामी रचित महाद्यःया आरति म्येया छगू अंश (धुवा)
ज्याथ पुचः ः ‘जय शिव ऊँकारा स्वामी हरभिव ऊँकारा ।
व्रम्हा विष्णु सदाशिव अद्र्धङ्गे गौरा ।। धुन ।। ’
मचा पुचः ः ‘उँ हर हर महादेव ।’
थुगु प्रकारं ज्याथ पुचलं आरति म्येया धुवा, स्थायी, अन्तरा न्ह्यत्वाःकथं पूवंक हाली, थुकिया लित्वाःकथं मचा पुचलं प्रत्येक पटक ‘ॐ हर हर हर महादेव’ धकाः हाली ।

ने.सं. १०८३ कौलाथ्वः पारुखुन्हु जन्म जूम्ह भाजु माणिक साही छम्ह लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । वय्‌कःया बाःया नां राम साही व मांया नां कृष्णदेवी साही खः । वय्‌कलं ने.सं.११०२ निसें संगीत ख्यलय्‌ पलाः तयादिल । वय्‌कलं म्ये च्वयादी, संगीत तयादी, म्ये हालादी लिसें अभिनय नं यानादी । वय्‌कःया निचाः म्येचाः ‘थौंकन्हेया ल्यासेत’ व ‘छंगु थ्व चाला खनाः’ पिदंगु दु ।
वय्‌कलं म्ये व संकिपाय्‌ अभिनय नं यानादीगु दु । वय्‌कलं ‘पटाचारा’, ‘कृषा गौतमी’, ‘कर्म’ संकिपाय्‌ अभिनय यानादीगु दु । वय्‌कलं थीथी जिल्लाय्‌ वनाः थःगु प्रतिभा व्बयेगु ज्या नं यानादी । वय्‌कलं यलय्‌ जूगु नेपालभाषा संगीत धेंधेंबल्लाः कासा व ज्ञानमाला भजनय्‌ न्हाप जुयादीगु दु । अले यक्व थासं सम्मानित नं जुयादीगु दु ।

वि.सं. १९९४ य्‌ अबु गौरत्न स्थापित व मां कयो स्थापित काय्‌कथं म्येहालामि माणिकरत्न स्थापितया जन्म जूगु खः । खस नेपालभाषा म्ये ख्यलय्‌ अतिकं लोकंह्वाःम्ह वय्‌कःया नेवाः म्ये धाःसा खने मदु ।