मन्जु श्रेष्ठ कलाकारिता ख्यलय्‌ छम्ह कलाकारया रुपय्‌ पलाः न्ह्याकाच्वंम्ह खः । अबुया नां बुद्ध रत्न तुलाधर व मांया नां सरस्वति देवी तुलाधर खः । रमेश श्रेष्ठलिसे इहिपाः जुयाः मन्जु श्रेष्ठ जूम्ह खः । विशेष यानाः नेपाल टेलिभिजनय्‌ वःगु “तितो सत्य” सिरियलय्‌ बिजुलि नांया पात्रय्‌ म्हिताः लोकंह्वाःम्ह खः । आपाःसिनं बिजुलीया नामं हे म्हसीका वयाच्वंम्ह खः । वि सं २०५१ सालय्‌ ‘यथार्थ यात्रा’ नांयागु नाटकय्‌ म्हिताः थःगु कला यात्रा न्ह्याकुम्ह खः । चन्द्रमान, गज्याः गज्याःपिं मनूत दै थन, याकः म्ह्याय्‌ लिसेंया आपालं नेवाः संकिपाया नापनापं बसन्ती, बीर गणेशमानया लिसें यक्व हे खस नेपाली संकिपाय्‌ म्हितादीम्ह खः ।

नेपाः देय्‌ छगू थीथी प्याखंत मध्ये महाकाली प्याखं पुलांगु व नांजाःगु प्याखं खः । थ्व प्याखंयागु बारे थीथी धापू पिहां वयाच्वंगु दु । थ्व प्याखं धार्मिक, सांस्कृतिक, पौराणिक व परम्परागत ख्वाःपाः प्याखं खः । खास यानाः नेवाःतय्‌सं थ्व प्याखंयात आःतक न्ह्याकातःगु खनेदु । नेपाः देसय्‌ महाकाली (देवी) प्याखं यक्व दःसां नं ख्वप देशय्‌ न्ह्यानाच्वंगु छगू पुलागु प्याखं खः । थ्व प्याखंया आज्जु धयागु ‘सर्वजन सुखाय सर्वजन हिताय’ खः, अर्थात सकसितं सुख बीेगु, सकसितं बांलाकेगु खः । थथे जूगुलिं थ्व प्याखं आःतकं ल्यनाच्वंगु खः ।
महाकाली प्याखंया उत्पत्ति द्यःतय्‌ पालय्‌ हे जूगु धयागु कथन दु । प्याखं स्यनामि एवं नेपाल नृत्य शिक्षा पद्धतिया च्वमि डा. कुमार प्रसाद दर्शनया धापू कथं जुजु अरि मल्लया इलय्‌ महादुर्भिक्ष ल्वचं कयाः तःधंगु समस्या वल । यक्व यक्व मनूत सित । अबले महाकाली देवी जुजुया म्हगसय्‌ बिज्यात । महाकाली देवीं प्याखं म्वाकेफुसा व थुकियात न्ह्याके फःसा महादुर्भिक्ष ल्वय्‌ व च्यागू भयं (संकटं) मुक्त जुइगु खँ ब्याकादिल । महाकली देवीया उजं कथं तान्त्रिकतय्‌त सःताः देवीया थापना यानाः थुगु प्याखंया पुजर्नन्म जूगु इतिहास न्यनेदु । जुजु थः स्वयम् नं प्याखं हूगु धैगु खँ नं न्यने दु । उबलय्‌ निसें देशय्‌ थीथी भय व ल्वचं मुक्त जूगु धैगु विश्वास यानातःगु दु । व हे विश्वास कःधानाः उगु इलंनिसें देशय्‌ संकट जुइबलय्‌ व ततःधंगु बांलाःगु ज्याखँ जुइबलय्‌ महाकाली प्याखं हुइकेगु यानाहयाच्वंगु दु । ख्वप देसय्‌ सापारुबलय्‌ व येँय्‌ यंयाः (इन्द्रजात्रा) बलय्‌ न्ह्याबलें प्याखं हुइकेगु यानाच्वंगु दु । ख्वपया मुख्यगु खुथ्वः महाकाली प्याखं पुचःयात नेपाल सरकारपाखें ग्वहालि यानाच्वंगु दु । ख्वपय्‌ आपालं महाकाली प्याखं पुचःत दु, पुलांगु पुचmत दुसुना वनाच्वंगु दुसा न्हून्हूगु पुचmत पिहां नं वयाच्वंगु दु ।

महाकाली
महाकाली प्याखंया मूपात्र महाकाली खः । वय्‌कःयात चामुण्डा देवी नं धाइ । महाकाली शक्तिशालीम्ह गंसिख्वाःम्ह देवी खः । वय्‌कः ख्वाः नीलकमल थें ह्याउँसे च्वनी । न्ह्याबलें तंचायाच्वंम्ह थें च्वनी । न्ह्याबलें ह्याउँगु वसः पुनाच्वनी । वय्‌कःया मू ज्या दुष्ट, अत्याचारी दैत्य दानवतय्‌त न्हंकाः भक्तजनतय्‌गु रक्षा यायेगु खः । वय्‌कलं मगाःमचाःपिं सकसितं उतिग्यंकाः नकेगु व ज्याझ्वः लःल्हायेगु नं याना च्वंगु खनेदु । प्याखं हुलेबलय्‌ जवं खड्ग व खवं पात्र ज्वना बिज्याइ ।

महालक्ष्मी
गणय्‌ महालक्ष्मीयात सह–गणनायक कथं काइ । वय्‌कः शक्ति सम्पन्न देवी खः । वसपोलया ख्वाः न्ह्याबलें म्हासु वर्णया जुइ, मुसुमुसु न्हिलाच्वंगु जुइ । वय्‌कलं न्ह्याबलें म्हासुगु तिसा व वसः पुनातइ । वसपोलया मू ज्या थः भक्तपिन्सं मनंतुंगु फुक्कं ज्वलं पुवंका बीगु खः । समाजं वसपोलयात श्रृष्टिकला कथं पुजा याइ । धार्मिक ग्रन्थ कथं वय्‌कलं दुष्ट महिषासुरयात स्यानाः भक्ततय्‌ रक्षा यानाबिज्याःगु खः ।

कुमारी
गणय्‌ कुमारीयात सह–गणनायक कथं काइ । वसपोलयात महासरस्वती नं धायेगु याइ । वसपोल शक्ति सम्पन्न देवी खः । कुमारीया ख्वाः हिया थें ह्याउँसे वर्ण जुयाः मसुमुसु न्हिला च्वनी । कुमारीं हिया वर्ण थें ह्याउँगु वसः पुनातइ । जगतया सकसितं नकेगु व त्वंकेगु भाला कुबियाबिज्याःम्ह जूगुलिं वसपोलयात जगतपालनकर्ता धाइ । प्याखं हुलीबलय्‌ जवय्‌ खड्ग व खवय्‌ पात्र ज्वनाः प्याखं हुली ।

बेताल
बेताल द्यवं न्ह्याबलें मे पिकनाः, सँ ताःताःहाकः लहिना तइ । थुमिगु म्हय्‌ वसः नं दइमखु । बेताल धयापिं देवीपिन्सं ब्वःगु ज्या याइपिं पात्र खः । देवीपिनिगु उजंकथं ज्या यायां हे बेतालया गबलें हे लिलाइमखु । महाकाली प्याखनय्‌ देवीपिं दुथाय्‌ देवीपिन्त ग्वहालि यायेगु निंतिं बेतालत देपा ल्हातय्‌ पात्र ज्वनाः च्वनाच्वनी ।

ख्याः
ख्याः म्हछिं हाकुसेच्वंगु झ्याब्लां झ्याब्लां सँ दुम्ह पात्र खः । ख्याकं न्ह्याबलें थःगु मेच पिकयातइगु जूगुलिं ख्वालय्‌ ह्याउँगु मे खने दइ । म्हय्‌ क्वँय्‌ हे मदु थें ला ग्वारा थें जक च्वनी । प्याखनय्‌ ख्याः निम्हतिपूया रुपय्‌ छज्वः दइ । ख्याःया मू ज्या समाजय्‌ सुखपूर्वक व न्ह्यैपुक पारिवारिक जीवन हनेगु धैगु क्यनेगु खः ।

कवं
कवं धयापिं ला हे मदुपिं कंलाय्‌ जक दुपिं पात्रत खः । आध्यात्मिक दर्शन कथं नं कवं धैपिं म्हय्‌ ला हे मदुपिं कंलाय्‌ जक दुपिं पात्र खः । समाजय्‌ मस्तय्‌त बांलाक बिचाः यानाः हुर्के यायेमाः, उमित बांलाक बिचाः यायेमफतकि छेँया हामायात नं बांमलाक ल्वचं कयेफु धयागु सन्देश कवं नं बियाच्वंगु दु । कवंयागु जक नं बिस्कं प्याखं दु । कवं महाद्यवं बुइकूपिं पात्रकथं नालातःगु दु ।

जंगली (सिँचा)
सिँचातय्‌गु म्हधी सिँ थें च्वनीगु जूगुलिं थ्व पात्रयात सिँचा धाःगु खः । सिँचाया म्हय्‌ वसः दइ मखु, वया म्ह नांगा हे जुइ । थुमिगु मू ज्या देशय्‌ अनिकाल जुल, महायुद्ध जुल धाःसा सत्य व न्यायया पक्ष ग्वहालि यायेगु खः । सिँचायात महाद्यवं जगतयात ग्वाहालि यायेगु निंतिं छ्वयाहःपिं पात्र खः । सिँचा ल्वाभः जक ज्वनाः प्याखं हुली ।

भूत भैरव
महाकाली प्याखनय्‌ भूत भैरव निम्ह दइ । छम्ह हाकुम्ह भूत, मेम्ह ह्याउँम्ह भूत दइ । हाकुम्ह भूतया ख्वाःपाःनिसें कयाः तिसावसः फुक्क ज्वलं हे हाकुसे च्वनी । ह्याउँम्ह भूतया ख्वाःपाःनिसें कयाः तिसा वसः फुक्क ज्वलं ह्याउँसे च्वनी । भूत भैरवया मू ज्या सुयातं छुं ल्वय्‌ वा समस्या जुलधाःसा झारफुक यानाः लायेकाबीगु खः । थुकिया नापं मेगु ज्या धैगु थःथाय्‌ व थः छेजःपिंथाय्‌ बांमलाःपिं दैत्य दानवतय्‌त दुमकायेगु खः । प्याखं हुलीबलय्‌ छपा ल्हातय्‌ समय्‌बजि दुगु बौपा दइसा मेगु ल्हातं ल्हाः तुती ज्वनातइ ।

दैत्य
दैत्य धयापिं समाजयात दुःख बिइपिं प्राणी खः । थःगु स्वार्थ पूवंकेगु निंतिं दैत्य, दानवतय्‌सं न्ह्याग्गुं याइ । दैत्यतय्‌गु नां कथं उमिसं पुनीगु वसः नं बिस्कं बिस्कं जुइ । प्याखं हुलीबलय्‌ छपा ल्हातं तरवार वा खोना दइसा मेगु ल्हातय्‌ भाला दइ । जीवनय्‌ दैत्य दानवतय्‌सं न्ह्याक्व हे मोजमस्ती याःसां न्ह्याक्व हे बल्लाःसां अन्तय्‌ उमिगु बांमलाक हे अन्त वा नाश जुइ ।

शेरसिंह
महाकाली प्याखनय्‌ शेरसिंहयात गणया दुजःकथं नाला कयातःगु दु । खास यानाः शेरसिंहयात देवीतय्‌ वाहनयाकथं काइ । देवीपिन्सं दुष्ट असुर, पापी दैत्य दानवतय्‌त स्याये धुंकाः देवीपिन्त सिंहनाद यानाः देन्यंकं चाःहिकेगु शेरसिंहया मू ज्या जुइ । देव, दानव व मनुष्यतय्‌सं थःगु स्वार्थया निंतिं न्ह्याग्गुं बांमलाःगु ज्या याःसां पशुतय्‌सं छुटे याये फइ ।
म्हय्‌खा (मयूर)
म्हय्‌खा ब्वयाः वनेफुम्ह कुमारीया वाहन खः । थ्व प्याखनय्‌ देवी दैत्य्‌तय्‌त बुकाः वा बध यानाः म्हय्‌खायात मुक्त याना छ्वइ । असत्ययात बुकाः सत्य त्याइगु लसताय्‌ म्हय्‌खा प्याखं हुली । म्हय्‌खा धयाम्ह यक्व हे बांलाःम्ह निपाचूम्ह पंक्षी खः । महाकाली प्याखनय्‌ म्हय्‌खा याकःचा जक प्याखं हुली ।

मनू
मनू नं महाकाली प्याखंयाम्ह छम्ह गणकथं कयातःगु दु । असत्य, पापी, असुर, दैत्य व दानवतय्‌त देवीं स्याःगु लसताय्‌ सिंहनादया निंतिं शेरसिंह पिहां वइ । देवीं याःगु खँ बांलाक कनेगु निंतिं मनू पिदनी । देवीया फुक्क महिमा मनुखं बांलाक थुइकबी मफुगुलिं सिंहं पिहाँवइ ।

मेय्‌
मेय्‌ धयाम्ह दैत्य दानवतय्‌ बाहन खः । मेय्याके थःगु हे छुं ज्ञान, बुद्धि व विवेक दइमखु । मेय्‌ धयाम्हेसिनं मालिकं छु धाल व बाहेक मेगु छुं हे यायेफइ मखु धयागु खँ महाकाली प्याखनय्‌ न्ह्यब्वयातःगु दु । थन मेय्यात महिषासुरया प्रतिक कथं नं कयातःगु दु ।

महाकाली प्याखंया बाद्य
महाकाली प्याखं हुइकबिलय्‌ थीथी बाजं छ्यलातःगु दु । कोता, नगरा, पछिमा बाजंया लय्‌ व तालय्‌ महाकाली प्याखं हुली ।

कोता
कोता बाजं दथुइ ह्वांग च्वंगु सिँयागु निखेरं छ्यंगु भुनातःगु बाजंया दथुइ छ्यंगुलिं भुनातःगु चिग्वःगु बाजं दइ । थुकी खौ दइमखु । युद्ध वा ल्वापुया तयारीया इलय्‌ थ्व बाजं थाइ ।

नगरा
नगरा निगः दइ, छगः तग्वःगु व छगः चिग्वःगु । थ्व बाजं चायागु गपागुइ छ्यंगुली भुनातःगु जुइ । थुकियात निपु कथिं थाइ । खास यानाः देवी व दैत्य दथुइ संग्राम वा ल्वापु जुइबलय्‌ नगरा थाइ ।

पछिमा
पछिमा बाजं दुछि ह्वांग च्वंगु सिँइ निखेरं छ्यंगुलिं भुनातःगु दइ । जवय्‌ खौ दइसा खवय्‌ छुचुं तयाः थाइ । खास यानाः थ्व बाजं उत्सव व बांलाःगु ज्याझ्वःबलय्‌ थायेगु याइ ।

माकःयात बुइगु थें यानाः दनीगु माः । निम्ह भचा तःधीपिं मस्तसें म्हं छम्ह छम्ह मचा ब्वहलय् तयाः तुति निपा निखे यखायेकाः माकः यानाः बुइ । निम्हं जँ जँ ल्वाकाः दनी । इमि जःखः मेपिं निम्ह भर बी थें दनाः छधी जुइकी । च्वमेलु थहां वनाः माकः यानातःपिं निम्ह मस्तय्‌गु ब्वहलय् निपा तुतिं चुयाः थुगु माः तनाः धुँन्या हीकेगु याइ । च्वमेलु क्वहां वल धायेव माकः यानातयापिं मस्त नं क्वहां वयाः छसिनिसें सकसिनं न्ह्यातले धुँन्या हीकेगु याइ ।

दँय्‌दँसं मिलापुन्हि (प्वहेलाथ्वः पुन्हि) निसें सिपुन्हि (सिल्लाथ्वः पुन्हि)तक माधव नारायणया भजन, स्तुति हालाः तीर्थय्‌ चाःह्यू वनीगुयात माघ हालेगु याइ । थ्व लछियंकं सक्वय्‌ माधव नारायणया मेला व स्वस्थानीया धलं दनेगु याइ, अथे नेवाःतय्‌ छेँय्‌छेँय्‌ नं स्वस्थानी बाखं कनी । थ्व लाय्‌ सुथ न्हापां विष्णु व नारायणयागु किपा दुगु ततःपाःगु ध्वाँय्‌ ज्वनाः विशेषकथं माधव नारायण व विष्णुया दशअवतारया स्तुति हालाः थःथःगु लागा सतिक लाःगु तीर्थय्‌ वनाः म्वःल्हुयाः, फिया शिवलिंग दयेकाः पुज्यानाः लिहां वइबलय्‌ लँ धुच्छि ज्याथ पुचः व मस्तय्‌गु पुचः जानाः विष्णुया दशअवतार व थीथी देवदेवीया नां कयाः स्तुति व भजन हालाः देय्‌ चाःहिली । माघ हालीबलय्‌ ज्याथ पुचलं न्ह्यत्वाः कथं ‘मत्स्य अवतार गोविन्दे’ धकाः धाइ, उकिया लित्वाः कथं मचा पुचः ‘नारायण हरि’ धकाः प्रत्येक धुवा स्वकः स्वकः हाली । विष्णुया दशअवतारया दक्वं अवतारया नां कथहं कयाः भजन हाहां चाःहिलीबलय्‌ लँय्‌सं लाःगु थीथी देवालय, शिवालय, बहाःबहिली दुहां वनाः चाःहिलाः ज्याथ पुचलं उम्ह देवदेवीया नां कयाः म्ये हालेवं मचा पुचलं ‘पाप हरे…’ धकाः हाली ।
येँ व यल व ख्वपय्‌ थःथःगु लागाया बागमती, विष्णुमति, शंखमूल आदि तीर्थय्‌ मेला यानाः माघ हालेगु चलन दुगु खः । येँ व यलया शहरी लागाय्‌ माघ हालेगु चलन न्हनेधुंकलसा ख्वप, थिमि, बोदे, सक्व, थेच्व, सुनागू लिसेंया नेवाः वस्तीइ आःतक नं माघ हालेगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दनि ।
माघ हालाः देय्‌ चाःहुलाः थःगु त्वालय्‌ थ्यनकि आरति म्ये हाली । आरती म्ये हालीबलय्‌ नं ज्याथ पुचः व मचा पुचः जानाः उगु म्येया न्ह्यत्वाः व लित्वाः कथं हे हाली । आरति म्ये क्वचायेकाः उकुन्हुया वार, तिथि, पर्व विशेषया म्ये व उगु त्वाःया सम्बन्धित द्यःया विशेष स्तुति पूवंक हालाः वखुन्हुया माघ हालेगु विधिवत क्वचायेकी । थ्व हे रितं मिला पुन्हिनिसें सिपुन्हि तक लच्छियंक न्हिथं माघ हालाः तिर्थय्‌ म्वःल्हुयाः देय्‌ चाःहुली ।
माघ म्ये
माघ हालीबलय्‌ विशेष दशअवतारया स्तुति हाली
ज्याथ पुचः –मत्स्य अवतार गोविन्दे । (स्वकः)
मचा पुचः ः नारायण हरि (स्वकः)
ज्याथ पुचः – कक्षे अवतार गोविन्दे
मचा पुचः – नारायण हरि
थुगु प्रकारं क्रमशः वराह, नरसिंह आदि दशअवतारया दक्व द्यःपिनिगु नां झ्वःलिं कयाः ‘…अवतार गोविन्दे ।’ धकाः ज्याथ पुचलं न्ह्यत्वाः कथं प्रत्येक अवतारया स्वकः स्वकः व मचा पुचलं उकिया लित्वाः कथं ‘नारायण हरि’ धकाः स्वकः स्वकः हाली ।

यलया कृष्ण देगःन्ह्यःने हालीगु माघ म्ये
ज्याथ पुचः ः ‘वासुदेव सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘राधाकृष्ण सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘वैकुण्ठनाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘द्वारिकानाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘श्री विश्वनाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘महांमाया सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘गणपति दरशन आनंन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘गरुड दरशन आनन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘नन्दी दरशन आनन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘गया गजाधर !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘माधव सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे !’
ज्याथ पुचः ः ‘हरि गोविन्दे !’
मचा पुचः ः ‘हरि गोपाल !’
ज्याथ पुचः ः ‘हर शिव शंकर !’
मचा पुचः ः ‘हरि माधव !’
स्तुति हाले क्वचायेकाः सकसिनं पाःलाक्क छगू हे सलं ‘माधव नारायण’ धयाः बँय्‌ थियाः भागी याइ ।

आरति म्ये
शिवानन्द स्वामी रचित महाद्यःया आरति म्येया छगू अंश (धुवा)
ज्याथ पुचः ः ‘जय शिव ऊँकारा स्वामी हरभिव ऊँकारा ।
व्रम्हा विष्णु सदाशिव अद्र्धङ्गे गौरा ।। धुन ।। ’
मचा पुचः ः ‘उँ हर हर महादेव ।’
थुगु प्रकारं ज्याथ पुचलं आरति म्येया धुवा, स्थायी, अन्तरा न्ह्यत्वाःकथं पूवंक हाली, थुकिया लित्वाःकथं मचा पुचलं प्रत्येक पटक ‘ॐ हर हर हर महादेव’ धकाः हाली ।

ने.सं. १०८३ कौलाथ्वः पारुखुन्हु जन्म जूम्ह भाजु माणिक साही छम्ह लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । वय्‌कःया बाःया नां राम साही व मांया नां कृष्णदेवी साही खः । वय्‌कलं ने.सं.११०२ निसें संगीत ख्यलय्‌ पलाः तयादिल । वय्‌कलं म्ये च्वयादी, संगीत तयादी, म्ये हालादी लिसें अभिनय नं यानादी । वय्‌कःया निचाः म्येचाः ‘थौंकन्हेया ल्यासेत’ व ‘छंगु थ्व चाला खनाः’ पिदंगु दु ।
वय्‌कलं म्ये व संकिपाय्‌ अभिनय नं यानादीगु दु । वय्‌कलं ‘पटाचारा’, ‘कृषा गौतमी’, ‘कर्म’ संकिपाय्‌ अभिनय यानादीगु दु । वय्‌कलं थीथी जिल्लाय्‌ वनाः थःगु प्रतिभा व्बयेगु ज्या नं यानादी । वय्‌कलं यलय्‌ जूगु नेपालभाषा संगीत धेंधेंबल्लाः कासा व ज्ञानमाला भजनय्‌ न्हाप जुयादीगु दु । अले यक्व थासं सम्मानित नं जुयादीगु दु ।

वि.सं. १९९४ य्‌ अबु गौरत्न स्थापित व मां कयो स्थापित काय्‌कथं म्येहालामि माणिकरत्न स्थापितया जन्म जूगु खः । खस नेपालभाषा म्ये ख्यलय्‌ अतिकं लोकंह्वाःम्ह वय्‌कःया नेवाः म्ये धाःसा खने मदु ।

अबु बाबुकाजी महर्जन व मां प्राणमाया महर्जनया कोखं वि.सं. २०२० य्‌ किपूया भाजंगालय्‌ म्येहालामि मिना महर्जनया जन्म जूगु खः । वय्‌कः २०३६÷३७ निसें गायन ख्यलय्‌ मदिक्क सक्रिय जुयाच्वनादीगु दु । वय्‌कलं म्ये हालेगु लिसें चिहाः संकिपा, म्यूजिक भिडियोय्‌ थःगु अभिनय कला नं न्ह्यब्वया दीगु दु । वय्‌कलं दयेकूगु म्यूजिक भिडियो ‘करुणां भय्‌ब्यूगु’, ‘मांया यःम्ह म्हयाय्‌मचा’ तसकं लोकंह्वाः । इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजया ज्यासना पुचलय्‌ आवद्ध वय्‌कः ज्ञानमाला भजनय्‌ नं सक्रिय जुयादी ।

मिरा राणा छम्ह लोकंह्वाःम्ह लय्‌चिनामिलिसें म्येहालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०७१ कौलाथ्वः दसमि, बुधबारखुन्हु येँया कमलपुखुली जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु पं. शम्भुप्रसाद मिश्र व मां निर्मला मिश्र खः ।
थ्वय्‌कःया अबु संगीत प्रविण, तबलालिसें संगीतया ज्ञाता खः । छेँय्‌ अबुं म्येपिन्त संगीत स्यनाच्वनीबलय्‌ थ्वय्‌कःया नुगः उखे सालीगु । थ्व हुनिं वय्‌कःयात संगीतया ख्यलय्‌ सालाहल । वि.सं. २०२२ सालय्‌ झिंप्यदँति दुबलय्‌ हे थ्वय्‌कलं रेडियो नेपालया छगू प्रतियोगिताय्‌ म्ये हालादीगु खः । उगु प्रतियोगिताय्‌ सिरपाः त्याके मखंसां सः बांलाःगुलिं थ्वय्‌कलं स्वर परीक्षा हे मबिसें म्ये हालेगु ह्वःताः चूलाःगु खः । लिपा वि.सं. २०२८ सालं जूगु प्रतियोगिताय्‌ गायनय्‌ न्हाप लाकादिल । थ्वय्‌कलं हालादीगु आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकी मध्यय्‌ ‘मखमली चोली चाँहिदैन’, ‘मेरो पाउमा आज कोही पाउजू बाँध’ खः ।
शास्त्रीय संगीतया नं ज्ञान दुम्ह थ्वय्‌कलं भारतया इलाहाबादं संगीत विशारद यानादीगु खः । वसिबें न्ह्यः येँया संगीत महाविद्यालयपाखें नं संगीत सयेकादीगु खः । थ्वय्‌कलं विदेशय्‌ च्वनाः संगीत स्यनेज्या नं न्ह्याका च्वनादीगु दु । आधुनिक, लोक, भजन व थीथी विधाय्‌ थीथी भाषाभाषी लिसें संकिपाय्‌ तकं म्ये हालादीगु दु । लिसें थ्वय्‌कलं विदेशी भाषाया नं म्येत हालादीगु दु । थ्वय्‌कलं भिंmन्हय्‌सः स्वयां मल्याक म्ये हाला दीधुंकल । वि.सं. २०२८ सालय्‌ संकिपा ‘मनको बाँध’य्‌ छपु पाश्चात्य शैलीया म्ये ‘यो मात चढेको रातमा’ हालादीगु दु । थ्व हे म्ये हालेधुंका थ्वय्‌कःयात नेपाःया न्हापांम्ह क्याब्रे म्येहालामि अले न्हापांम्ह मिसा पप म्ये हालामि धकाः धायेगु यात । थ्वय्‌कलं हे दकलय्‌ न्हापां दबुली पाश्चात्य शैलीया म्ये हाहां प्याखं नं हुलेगु यानादीगु खः ।
थ्वय्‌कलं न्हापा नेपालभाषाया म्ये प्रतियोगिताय्‌ ब्वति कयाः न्हाप सिरपाः नं त्याकादीगु दु । नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नं थ्वय्‌कलं आधुनिक, भजन जक मखु दकलय्‌ न्हापां पाश्चात्य शैलीया नेवाः म्ये हालादीगु दु । ने.सं. १०९६ स ‘झीगु सः’ पाखें ग्वसाः ग्वःगु निक्वःगु म्ये नखः ज्याझ्वः याःबलय्‌ थ्वय्‌कलं अज्यागु म्ये हालादीगु खः । उबलय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु थुगु म्ये खः ‘म्ये छपु हाले थें प्याखं छकः हुले थें ।’ थुगु म्येया च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ खःसा लसय्‌ हनादीम्ह गणेश परियार खः । थ्वय्‌कलं आपालं नेवाः म्येत हालादीगु सीदुसां पिदनाच्वंगु धाःसा खुपु न्हय्‌पुति हे जक दु । वय्‌कलं हालादीगु नेवाःम्ये थुकथं दु– ‘का न्हैं मंैचा मंसीर मैनासं’  (सत्यनारायण राजभण्डारीलिसें), ‘ल्हाः ज्वनाः साले मते’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), क्वलं बुइ मखुत यःमां’ (तारादेबीलिसें, च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘अतृप्त लोकय्‌ धनजन माया’ (लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘सतिनाः जिनापं च्वंसा’ (प्रकाश श्रेष्ठलिसें, च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लय्‌ द्वारिकालाल जोशी), ‘गुलि न्ह्यैपु फय्‌ थ्व वःगु’ (प्रकाश श्रेष्ठलिसें, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ द्वारिकालाल जोशी)
वि.सं. २०२८ सालं थ्वय्‌कःया उदयजंग राणालिसें इहिपाः जूगु खः । थ्वय्‌कःपिनि निम्हकाय्‌ दु । रेडियो नेपालय्‌ वि.सं. २०३५ सालंनिसें सुइछदँतक्क जागिर नयाः अवकास कयादीगु खः । थ्वय्‌कलं आपालं मान सम्मान व पदवीत कयादीगु दु ।

मुक्ति शाक्य नेपाःया तसकं लोकंह्वाःम्ह रक संगीतकःमि जुयादी । येँ महानगरपालिका वडा ल्याः २१ ज्याःबहालय्‌ ने.सं. १०७९ दिल्लाथ्वः पारु, मंगलबारखुन्हु जन्म जुयादीम्ह वय्‌कः मां पुनमाया शाक्य व अबु भाजुरत्न शाक्यया चीधिम्ह काय्‌ खः । वय्‌कलं मचांनिसें दाजु व दाजुया पासापिंलिसे संगत यायां गितार थाये सयेकादीगु खः । वय्‌कलं ब्लूज व हार्डरक सङ्गीत शैलियात खस नेपाली व नेवाः भाय्‌या म्येय्‌ छ्यलाः न्हूगु सवाः न्ह्यब्वया दीगु दु । त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें बीकम तक ब्वनादीम्ह भाजु मुक्ति शाक्य सरकारी लाइसेन्स दुम्ह टुरिष्ट गाइड नं खः । वय्‌कलं भिंmनिदँ तक स्पेनिस भाय्‌या गाइड जुयाः विदेशीतय्‌त नेपाःया थीथी थाय्‌या विशेषता कँकं चाःहीका दीगु दु । भाजु मुक्ति शाक्यं इस्वी सन् १९८२ पाखे थःलिसें पासापिं राजु शाक्य, सुदेश श्रेष्ठ व भानुमान जोशीनाप जानाः दि एलिगेन्स (त्जभ भ्भिनबलअभ० नांगु सांगीतिक पुचः नीस्वनाः थःगु संगीत सिर्जना न्ह्याकादिल । थ्व पुचलं राष्ट्रिय सभागृहया दबुलिइ तःक्वः संगीत न्ह्यब्वःगु खः । सन् १९८७ पाखे वय्‌कलं स्पेनय्‌ ब्लुज संगीत ब्वनाः सयेकाः अनया सांगीतिक पुचःनाप व्यावसायिक रुपं ज्या यानादिल । नेपाः लिहां झायाः छुं दँ टुरिष्ट गाइडया ज्या यायेधुंकाः वय्‌कलं द रिभाइभल नांगु सांगीतिक पुचः नीस्वनाः ज्या न्ह्याकादिल । थ्व द रिभाइभल पुचलं हे नेपालय्‌ दकलय्‌ न्हापां सितिकं रक कन्सर्त याःगु खः । छुं दँ लिपा पुचःया पासापिं विदेश वंगु व उखेथुखे जूगुलिं भाजु मुक्ति शाक्यं सन् १९९५ पाखे ‘मुक्ति एण्ड रिभाइभल’ नांया पुचः नीस्वनाः मदिक्क थःगु हे सङ्गीत सिर्जनाया ज्या न्ह्याका च्वनादीगु दु । थुगु पुचलय्‌ थौंकन्हय्‌ म्येहालामि व गितार थाइम्ह भाजु मुक्ति शाक्य खःसा बेस गितार भाजु रोशन ताम्राकार, म्येम्ह गितार थाइम्ह भाजु सुनित कंसाकार व द्रम थाइम्ह निखिल तुलाधर जुयादी ।
पुचः नीस्वनाः न्हुन्हूगु संगीत सिर्जना यानाः न्यादँतक थाय्‌थासय्‌ कन्सर्ट न्ह्याकेधुंकाः दकलय्‌ न्हापांगु एल्बम सन् २००० य्‌ ‘कलंकिको जाम’ पिदन । स्वदँ लिपा ‘बुझाइ देउ’ नांया एल्बम पिदन । सन् २००७ या ‘देख्दै छु म’ थुगु पुचःया स्वंगूगु एल्बम जुलसा सन् २०१२ स ‘सँधैभरि’ प्यंगूगु एल्बम खः । थ्व पुचःया दकलय्‌ लिपांगु एल्बम सन् २०१९ या ‘स्वतन्त्र’ खः ।
थुगु पुचःयात सन् २००८ या हित्स एफ एम म्यूजिक एवार्डकथं दकलय्‌ बांलाःगु रक संगीत सिर्जना (जब म सम्झन्छु), दकलय्‌ बांलाःगु सः (जब म सम्झन्छु), दकलय्‌ बांलाःगु पुचः प्रस्तुुति, व दँया पप रक एल्बम (देख्दै छु म) यानाः प्यंगू सिरपालं छाय्‌प्यूगु दु । अथे हे सन् २०१३ य्‌ हित्स एफ एमपाखें दकलय्‌ बांलाःगु लय्‌ चिना, दकलय्‌ बांलाःगु सः व दँया पप रक एल्बम (सँधैभरि) या स्वंगू सिरपाः त्याकूगु दु ।
मुक्ति एण्ड रिभाइभल पुचलं देसय्‌ दुने जकमखु भारतया सिक्किम, सिलंग, संयुक्त राज्य अमेरिका, संयुक्त अधिराज्य, अष्टे«लिया, डेनमार्क, दुबइ, जापान, स्वीडेन, नर्वे, हंगकंग आदि देसय्‌ थःगु संगीत न्ह्यब्वये धुंकूगु दु ।

मुहालि (माय्‌लि, म्वाःलि, म्वाहालि, म्वहालि) नेवाः तजिलजिइ मदयेकं मगाःगु म्हुतुं पुइगु पुलांगु नेवाः बाजं खः । च्वकां पुइगु मुहालिया दथुइ दुगु ह्वःयात पतिंचां चायेकेगु तीगु यानाः थीथी सूर पिकाइगु जुयाः थ्व सूरबाजं खः । मे महासे धून पुयाः बाजं थायेमालकि मुहालि माःगु पुलांगु नेवाः परम्परा जुयाच्वन । मुहालि पुइबलय्‌ खिं, करखिं, धाः, धोलक, पछिमा, नगरा आदि तालबाजं थाइ ।
जुगि (कुश्ले, कपाली) जातिं जक पुइगु थ्व बाजं पुलांगु नेवाः प्याखं, द्यःया ख्वाःपाः प्याखं, जात्रा, ततःधंगु उत्सव, पर्वय्‌ मदयेकं मगाः । नौबाजा, गुंलाबाजा व मेमेगु बाजनय्‌ थीथी मेया धून पिकायेत नं मुहालि माः । नेवाः जातिया दिगुपुजाबलय्‌ द्यः यंकेत नं न्ह्यः न्ह्यः मुहालि पुइकाः दिगुपुजा ख्यलय्‌ वनेगु व लिहां वयेत नं अथे हे मुहालि पुइकाः द्यः लित हइगुु खः । व थेंतुं भौमचा लँ स्वः वनेत नं गनं गनं मुहालि पुइकाः बाजा यंकेगु चलन दुगु खः ।
न्हापा तःधंगु पुजा उत्सवय्‌ थःथितिपिन्सं सगं बीबलय्‌ मुहालि पुया च्वनेमाःगु चलन दुगु खः । थुकथं न्ह्यागुं भिंज्याय्‌ पुइमाःगु मुहालियात नेवाः परम्पराय्‌ मंगलकारी बाजंया मान्यता बियातःगु दु ।
न्हापा न्हापा मोहनिया नःलास्वनेखुन्हु निसें नःलास्वांयात मालसिरि न्यंकेगु धकाः जुगीतय्‌सं त्वाःत्वाःलय्‌ न्हिथं मुहालिं मालसिरि धून पूू वयेगु नं चलन दुगु खः । मुहालि पू वःगुया ज्यालाकथं उमिसं थःथगु लागाया छेँखापतिकं दच्छिया छक्वः बालि म्हयेगु चलन दुगु खः । अथेहे मू मू देगलय्‌ सेवा यायेगु धकाः सुथन्हापां मुहालि पू वनेगु ज्याया निंतिं नं सरकारं हे बुँ बिर्ता फ्यानाः उकिया आम्दानिं उमित खान्कि बीगु व्यवस्था दुगु खः । थुगु ल्याखं जुगि जाति व्यावसायिक नेवाः सङ्गीतकःमि जुयाच्वंगु थुइके फु । थौंकन्हय्‌ मुहालि पुइपिं म्ह्व जुयावंलिसे मुहालि पुइगु नं तना वनेत्यंगु दु । ख्वप, थिमि, चित्लाङ् आदि थासय्‌ इलय्‌ ब्यलय्‌ मुहालि पुइगु भचा भचा ल्यं दनिसा येँय्‌ मुहालि पुइगु द हे मन्त धाःसां जीधुंकल ।
मुहालियात स्वंगू ब्वय्‌ ब्वथला दयेका तःगु दइ । मुहालिं सः पिहां वइगु न्ह्यःनेया फ्वः धलौत बाय्‌ (धातु) यागु खःसा म्हुतुं पुइगु च्वकाय्‌ कुल्फिताड तारिमाया हःयागु तुकिं दयेकी । तुकियात क्वात्तुक कां हिनाः लीया साजय्‌ स्वथना तइ । साजयात ली बाय्‌ सिजःया फ्वः दयेकाः मुहालि च्वकाया ह्वतय्‌ दुछ्वया तइ । मुहालिया दथुयागु ब्व सतिसाः सिसौ सिँयागु दयेकी । सिँयागु दथुत्वालय्‌ थाय्‌थासय्‌ ह्वः दइ । म्हुतुं पुयाहःगु फय्‌यात ल्हाःया पतिंचां ह्वः चायेकेगु तीगु यानाः मुहालिं थीथी सूर पिकाइगु खः । मुहालि नेवाः तजिलजिइ लिच्छविकालय्‌ हे दयेधुंकूगु दसु यल हौगलय्‌ मुहालि पुयाच्वंगु ल्वहंया मूर्तिं क्यनाच्वंगु दु । नेवाः समाजय्‌ तःताजि मुहालिया चलन दु । थन तःहाकःनिसें म्हिचाय्‌ स्वथने ज्यूगु चीहाकःगु तक थीथी मुहालि पुइगु चलन खनेदु । गथेकि साधारण मुहालि, पुजा मुहालि, ककीचा मुहालि, भमरा मुहालि, रसन मुहालि, नमोथ मुहालि, गुजराति मुहालि, शहनाई मुहालि, दमाई मुहालि, चाःतू मुहालि, देशी मुहालि आदि । मुहालिया ताजि पतिकं उकिया सूर पाइ ।

मुहालि स्यनेज्या/ जुगि छुयेगु
मुहालिनाप जुगि जातिया संस्कार मचांनिसें हे स्वानाच्वंगु दु । मुहालि पुइगु थ्व जातिया विशेष सीप खःसा न्हापा थ्व उमिगु जीवन हनेगु आम्दानीया छगू आधार खः । थुगु जातिया काय्‌मस्त न्यादँनिसें झिदँ भिंmनिदँ दतकि मुहालि ज्वंकेगु संस्कार यायेमाः । मस्तय्‌त मुहालि पुइगु स्यनेज्यायात ‘नाद बियेगु’, ‘जुगि छुयेगु’, ‘ब्रतबन्ध’ धाइ । मुहालि पुइगु स्यनीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापा बारा धून, भिंज्याय्‌ पुइगु धून, पुजा मुहालि निं स्यनी । वयां लिपा छोहरा धून, सगं मुहालि, बलि संकल्प याइबलय्‌यागु धून स्यनी । अनं लिपा “ग्वाराधून, छोधा, द्यःपिनिगु तुतः (विशेष ताल) स्यनेधुंकाः लिगरा धून, पुजा वनाः लिहां वइबलय्‌या धून पुइगु स्यनी । अनं लिपा तिनि मेमेगु धून स्यनी ।

मुहालि पिदनेगु
मुहालि पुइगु स्यनेधुंकाः स्यँमिपिं पिदने माः । पिदनेबलय्‌ थःगु परम्पराकथं चान्हय्‌ नासः द्यःयाथाय्‌ वनाः गुरु पुजा यानाः, मुहालि पिथनीम्हसित स्वां सिन्हः बियाः संग बी । अले नासःद्यःयाथाय्‌ थःम्हं पुइ सयेकागु धून पुइ । अनं वनाः थः कुलद्यः गोरखनाथ द्यःयाथाय्‌ वनाः पुइ । अनं लिपा वयाः थःगु छेँ न्ह्यःने मुहालि पुयाः भिक्षा फ्वनी । वयां लिपा थःथितिपिन्थाय्‌ वनाः मुहालि पुयाः भिक्षा काइ । अले थःगु छेँय्‌ लिहां वयाः थःथिति, दाजुकिजा, जःलाखःलापिन्त भ्वय्‌ नकाः पिदने ज्या सिधयेकी ।
सेवा यायेगु
ततःधंगु मू देगलय्‌ न्हिथं सुथ न्हापां द्यः ख्युंबलय्‌ हे मुहालि पू वनेगुयात ‘सेवा यायेगु’ धाइ ।

सेवा बिर्ता
मूमू देगलय्‌ न्हिथं नसंचा इलय्‌ मुहालि पूवनेगु तुतय्‌ मजुयेके निंतिं मुहालि पुइपिन्त बालि बीत गुथि स्वनाः तयातःगु बिर्ता बुँयात ‘सेवा बिर्ता’ धाइ । न्हापा न्हापा थजाःगु यक्व सेवा बिर्ता सरकारपाखें हे स्वनातःगु खः । सेवा बिर्ताया बुँ म्हासय्‌ जुयावंलिसे खान्कि मदयाः सेवा यायेगु धकाः मुहालि पू वनेगु चलन नं यक्वथाय्‌ तनावने धुंकूगु दु ।

खान्कि
सेवा बिर्ता बुँया आयस्तां मुहालि पुइपिन्त बीगु बालियात ‘खान्कि’ धाइ । छगू खान्किइ ५ पीनिसें १० पी बुँ दइसा छम्ह मुहालि पुइम्हेसिनं ५–६ गू खान्कितक कायेगु याइ ।