लक्ष्मण पलिखेल छम्ह म्येहालामिलिसें म्ये च्वमि व लय्‌चिनामि नं खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०९२ यंलागाः चौथि, मंगलबारखुन्हु ख्वपया इनाच्व त्वालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु राधाकृष्ण पलिखेल व मां सानुबैनी पलिखेल खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः ने.सं. ११२३ थिंलाथ्वः नःमि, सुक्रबारखुन्हु निभाः पलिखेललिसें जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि निम्ह काय्‌पिं दु ।
ने.सं. १११० निसें संगीत ख्यलय्‌ दुहां झाःम्ह थ्वय्‌कलं सुमन सचिन, राजेश हाडा, नगेन्द्र हाडा, उस्ताद भोला जोशी, गुरुदेव कामत व चन्द्रराज शर्मापाखें संगीत शिक्षा कयादीगु खः । थ्वय्‌कलं थःगु जीबनय्‌ दकलय्‌ न्हापां दबुली हालादीगु म्ये अमर सागरया च्वसाय्‌ अले राजेश हाडाया लसय्‌ ‘छंगु निंतिं थ्व मिखां ख्वबितक नं हाल’ खः । थ्वय्‌कःया अतिकं लोकंह्वाःगु म्येत ‘महितालं याये मछाःगु’, ‘छंगु निंतिं थ्व मिखां’, ‘हलिमय्‌ नांदंगु ख्वप देय्‌’ खः । उकी मध्यय्‌ नं लता बज्राचार्यलिसे हालादीगु ‘स्वःलिसे छ जितः छाय्‌ बांलाना वःगु’ तसकं लोकंह्वाः । थ्वय्‌कःया म्ये मुनाः पिदंगु म्येचाः ‘थ्वयात हे मतिना धाइगु जुइ’ ने.सं.११२० स व थ्वय्‌कःया म्ये दुथ्याःगु ‘मन’ सि.डी. (ने.सं. ११२९) स पिदंगु खः । अथे हे वय्‌कःया म्ये दुथ्याःगु न्हापांगु म्येचाः ‘द गोल्डेनगेट’ वि.सं. २०५२ स पिदंगु खःसा लिपा वि.सं. २०५३ स ‘अरुणिमा’ पिदंगु खः ।
थ्वय्‌कलं थौंतक्क सुइन्यापुति म्ये हालादीगु दु । नेवाः व खस भाय्‌या म्येत गुलिं थःम्हं हे च्वयाः व लसय्‌ हनाः हालादीगु झिपुति दु, म्येचालय्‌ पिदंगु म्ये झिेंच्यापुति दु । संगीत ख्यःलिसें थ्वय्‌कलं थीथी सामाजिक ख्यलय्‌ नं योगदान याना च्वनादीगु दु । हेटौंडाया मूच्र्छना संगीत समूह व भक्तपुर सांगीतिक समाजय्‌ नं आवद्धम्ह थ्वय्‌कः थौंकन्हय्‌ ख्वपया आराधना संगीत समूहस दुथ्याना च्वनादीगु दु ।थापाथली क्याम्पसय्‌ लजगाः न्ह्याका च्वनादीम्ह थ्वय्‌कलं अन अटोमोबाइल इञ्जिनिय्‌रीङ्ग ख्यलय्‌ शिक्षण, प्रशिक्षणलिसें अनुसन्धानया ज्या याना च्वनादीम्ह खः ।

नेपाःया नांजाःम्ह कलाकार लक्ष्मी गिरीया जन्म येँया जयबागेश्वरीइ ने.सं. १०७४ प्वहेलागाः चौथि, सनिबारखुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया अबुया नां मुक्तिनाथ पौडेल व मांया नां उजेली अधिकारी खः । अनया गौशालाय्‌ च्वंगु शारदा निम्न माध्यमिक विद्यालय नांयागु ब्वनेकुथिइ ब्वनाच्वंगु इलय्‌ हे अनया प्याखं हुलाः थःगु कला यात्रा न्ह्याकादीगु खः । वय्‌कलं वि.सं. २०४५ पाखे संकिपाय्‌ अभिनयया यात्रा न्ह्याकादिल । उगु हे दँय्‌ ‘भुमरी’, ‘फेरि भेटौंला’, ‘कन्यादान’ व ‘माया’ नांयागु संकिपाय्‌ म्हितादीगु खः । वय्‌कलं खस नेपाली भाय्‌या जक मखसे नेपालभाषा, मैथिली, भोजपुरी लिसेंया भाय्‌या संकिपाय्‌ म्हितादीगु दु । ‘यांमिखा’, ‘काय्‌मचा ल्याय्‌म्ह’, ‘कुलंगार’, ‘पटाचारा’, ‘त्याग’, ‘कीर्तिपुरः अ लिजेन्ड अफ कीर्तिलक्ष्मी’ लिसेंया आपालं नेपालभाषाया संकिपाय्‌ म्हितादीगु दुसा ‘सास ननद भौजाइ’, ‘सास ननद नौकरानी’ लिसेंया भोजपुरी भाय्‌या संकिपा वय्‌कःया न्ह्यथनेबहःगु संकिपा खः । अथे हे वय्‌कःयात खस भाय्‌या लोकंह्वाःगु टेलिसिरियल ‘तीतो सत्य’ टेलिसिरियलपाखे नं यक्वसिनं म्हस्यू । आपालं संघसंस्थालिसे स्वानादीम्ह लक्ष्मी गिरी नेपाल चलचित्र कलाकार संघया उपाध्यक्ष नं जुयादीधुंकूम्ह खः । ‘झोला’ नांयागु संकिपाय्‌ सशक्त अभिनय यानादीगुलिं वय्‌कःयात २०७० दँया राष्ट्रिय चलचित्र पुरस्कार समारोहय्‌ सम्माननीय राष्ट्रपति डा. रामवरण यादवपाखें सर्वोत्कृष्ट सहअभिनेत्रीया सिरपाः अले नेपाल सरकारया चलचित्र विकास बोर्डं वि.सं २०७९या राष्ट्रिय चलचित्र पुरस्कारय्‌ दीर्घकालिन साधना सम्मानपाखें सम्मानित याःगु दु ।

संकिपा, टेलिसंकिपा, दबू प्याखं, म्यूजिक भिडियोया कलाकार लक्ष्मीकुमार महर्जन ने.सं. १०९३ कछलागाः दसमि, बसुबारखुन्हु अबु गुणसिं महर्जन व मां पुनुमाया महर्जनया कोखं किपुलिइ जन्म जूम्ह खः ।
ने.सं. ११११ दँय्‌ सँझ्याः साहित्य पाःलाःया ‘व हे मुलु सुका’ नाटक म्हिताः कलाख्यलय्‌ पलाः न्ह्याकादीम्ह वय्‌कलं ने.सं. १११६ दँनिसें नाटक निर्देशनय्‌ नं पलाः न्ह्याकादीगु खः ।
वय्‌कलं न्हूगु पलाः, न्ह्यलं चायेकि, विद्रोह, रङ्ग नम्बर आदि नाटकया निर्देशन व अभिनय यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं छधाः प्याखं ‘लिथु’, टेलिप्याखं ‘बाखंचा’, संकिपा ‘सेरीव बन्जाः’ लगायतय्‌ थःगु अभिनय कला न्ह्यब्वया दीगु दु ।
‘व मनू सु मनू’पाखें मलेशियाय्‌ जूगु सिल्भर इन्टरनेशनल म्यूजिक अवार्डय्‌ बेस्ट मोडलया सिरपाः त्याकादीम्ह वय्‌कःया अभिनय दुगु ‘उच्च शिक्षा’ व ‘म्युजियम’ चिहाःसंकिपां नं थीथी सिरपाः त्याकूगु दु ।

लाखय् प्याखं हुलीबलय् कापःया जनिखय् घानातइगु तःग्वःगु घंगलायात लाखय् घंगला धाइ ।

नेवाः किम्वदन्तिइ यक्व हे चर्चा जुइम्ह छम्ह पात्र खः– लाखय्‌ । नेवाः बस्तीपतिकं हे लाखय्‌ दु धइगु पुलांगु मान्यता खः । राक्षस खँग्वः हे राकस, लाकस, लाखस जुजुं लाखय्‌ जूवन धाइपिं दु । शब्द कोषय्‌ लाखय्यात ॅमनू थें हे च्वंम्ह, स्वये ग्यानापुम्ह, धँवा पिहां वःम्ह, असामाजिक, मनूया ला हि नइम्ह, सँ फं फं च्वंम्ह’ धकाः न्ह्यथना तःगु दु । यक्व नेवाः न्यँकँबाखनय्‌ जक मखु न्हापान्हापा बस्तीपतिकं हे लाखय्‌ दुगुु व यक्वसिनं प्रत्यक्ष लाखय्‌ खंगु न्यनेदु । ख्वातुक छेँ मदुगु तापाःगु बस्तीपाखे बुँ वनीपिन्सं लाखय्‌ ध्वदुइ यःगु व लाखय्‌नाप ल्वाये मालीगु बाखं नं यक्व दु । नेवाः तजिलजिइ स्वानाच्वंम्ह व नेवाःतसें थुइका च्वंम्ह लाखय्‌ राक्षस जक मखु व रक्षक नं खः, छगू कथंया द्यः खः । लाखय्‌ भयंकर रुपयाम्ह जूसां वयाके भिंगु व मभिंगु निगुलिं प्रवृत्ति दुम्ह खः । मिजंम्हयात लाखय्‌ धाये थें मिसाम्ह लाखय्यात लसिं धाइ । येँया मजिपाः लाखय्यात शान्त भैरव नं धायेगु याः 
स्वनिगः नागदह जुयाच्वंगु इलंनिसे हे दहच्वय्या लागाय्‌ लाखय्‌ दुगु किम्वदन्ति थौंतक नं न्यनेदु । गुलिसिनं हरिसिंह देवं सिम्रौनगढ जुयाः श्री तलेजु भवानी स्वनिगलय्‌ दुत हःबलय्‌ वसप्वलया रक्षककथं लाखय्‌ नं हल धकाः न्ह्यथना तःगु दु । लाखय्‌ प्याखं हुइकेगु चलन गुबलय्‌ निसें जुल धयागु यकीन सी मदुनि । गुलिसिनं मल्ल जुजुपिनि पालंनिसें धाइसा, गुलिसिनं नःक्वाः (नुवाकोट)या ठकुरी जुजुं स्वनिगलय्‌ लाखय्‌ प्याखंया चलन दुतहल धाइ ।
वंशावलीकथं ने.सं. १०७ लिच्छवि जुजु गुणकामदेवं येँ ईन्द्रजात्रा शुरु यानाः थीथी जात्रा, प्याखंनापं लाखय्‌ प्याखं नं सुरु यात धकाः नं च्वयातःगु खंकेफु । विदेशी विद्वान डानिइत राइटं गुणकामदेवया शासनकाल न्ह्यः हे स्वनिगलय्‌ लाखय्‌ प्याखं हुइकेगु चलन दु धकाः थःगु सफुतिइ न्ह्यथना तःगु दु । अझ मालावं वनधाःसा व स्वयां न्ह्यः हे लाखय्या चलन जूगु प्रमाण लुया वयेफु । यल हरिसिद्धिया वादेसय्‌ कुमारीया पःखालय्‌ ने.सं. ८३० पाखे लाखय्‌ प्याखं पिदंगु अभिलेख लूगु दु । व थेंतुं येँ मजिपाः लाखय्‌ छेँया लुखाफुसय्‌ च्वंगु छेपःया मासिँइ ने.सं. ९३३ कियातःगु दु ।
थथे नेवाः न्यँकँ बाखंया पात्र लाखय्या ख्वाःपाः व वसतं पुनाः लाखय्‌ प्याखं हुइकेगु नं छगू नेवाः तजिलजि खः । नेवाःतय्‌गु बस्ती दुथाय्‌तक लाखय्‌ प्याखं न्यनाच्वंगु दु । उकथं थीथी नेवाः जातियापिन्सं लाखय्‌ प्याखं हुइकाच्वंगु दु । नेपाःदुने जक मखु हलिमय्‌ न्यंक हे नांजाः लाखय्‌ प्याखं ।
लाखय्‌ प्याखंम्वः मिजंम्ह जुइसा वयागु ख्वाःपाः तःपाः जुयाः ग्यानापुसे च्वनी । लाखय्या ख्वाःपाःया बुट्टा व सँया रङ्ग थासंथासय्‌ पाः । अथेसां लाखय्या ख्वाःपाः धायेवं ह्याउँगु जुइ । ख्वाःपातय्‌ ततःग्वःगु मिखा, तःबालागु मिखाफुसि, निखे निपु धँवा पिहां वयाच्वंगु तःप्वाःगु म्हुतु दइ । लाखय्‌ ख्वाःपाःया कपालय्‌ सिन्हः दइ, छ्यनय्‌ ह्याउँगु बाय्‌ हाकुगु फं फं सँ दइसा जँय्‌ ततःग्वःगु घंगला घानातइ । लाखय्‌ प्याखंम्वलं म्हय्‌ ह्याउँगु रङ्गया तासया लं व जामा सिनातइ । थासंथासय्‌ लाखय्या वसः तिसा छुं भचा पानाच्वंगु खनेदु ।
लाखय्‌ प्याखं चुक, ननि व लँय्‌ बाजंया तालय्‌ हुइकी । बस्तीपतिकं निश्चित लागाय्‌ जक लाखय्‌ प्याखं हुले ज्यू धइगु नं दु । उप्वः थें लाखय्‌ प्याखं हुइकीबलय्‌ धाः व भुस्याः थाइगु खःसा गनं गनं धिमय्‌ व भुस्याः थानाः नं लाखय्‌ प्याखं हुइकी । न्हू न्हूकथं लाखय्‌ प्याखं पिथनीपिन्सं खिं बाँसुरी आदिया धूनय्‌ नं लाखय्‌ प्याखं हुइकेगु यानाहःगु दु । छखे म्वायेकं लाखय्‌ छेँय्‌ दुकाये मज्यू, भिंपिं भुवाः व ख्याकं छेँ त्वःतावनी धइगु विश्वास दुसा छेँय्‌ मभिंगु भूत प्रेतया दुःख जुलकि लाखय्‌ ब्वन धायेव इपिं बिस्युं वनी धइगु नं विश्वास दु ।
लाखय्‌ स्वये हे ग्यानापुम्ह व बल्लाःम्ह जुइकथं लाखय्‌ प्याखंया संगीत व प्याखंपाः (नृत्यमुद्रा) नं ग्यानापुसे च्वनी । तःसःगु बाजं धाः व भुस्याःया तालय्‌ पालंपाः जवगु व खवगु ल्हाः छ्यनय्‌ थ्यंक तुइकाः तिं तिं न्हुइभनं लाखय्‌ प्याखं हुली । आपाः थें नेवाः बस्ती सिनाज्या क्वचाइगु ईकथं गथांमुगःनिसें कृष्णास्तमितक लाखय्‌ प्याखं हुइकेगु याइ । येँया मजिपाः लाखय्‌ धाःसा येँयाःया च्यान्हु जक पिहां वइ । थासंथाय्या लाखय्‌ प्याखं हुइकेगु मू हुनि मनोरञ्जन खःसां परम्परागत ल्याखं तन्त्र साधना यानाः पिकाइगु लाखय्‌ प्याखनं व लागाय्‌ महामारी मवइगु, भूतप्रेतं दुःख मबीगु, उगु दँय्‌ दिवंगत जूपिन्त सुगति लाइगु आदि विश्वास यानातःगु दु । राहु व केतुया दशा फायेकेत दक्षिणा तयाः लाखय्‌ भागि यानाः आशिर्वाद कायेमाः धइगु नं मान्यता दु ।
अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय्‌ नं इलय्‌ ब्यलय्‌ नेपाःया किम्वदन्तिइ आधारित परम्परागत व मौलिक ख्वाःपाः प्याखं धकाः भारत, अमेरिका, बेलायत, क्यानाडा, जर्मन, हङ्गकङ्ग, जापान, कतार, अष्ट्रेलिया व अफ्रिकाया थीथी थासय्‌ नं लाखय्‌ प्याखं हुइका वयाच्वंगु न्यनेदु । म्हिगः नेवाःतय्‌सं जक हुइका वयाच्वंगु लाखय्‌ प्याखं लिपांगु इलय्‌ थासंथाय्या गैर नेवाःतय्‌सं नं थःगु संस्कृति धकाः थीथी मेला व नखःचखःबलय्‌ हुइकेगु यानाहःगु दु । अथेहे लाखय्‌ जात्रा, लाखय्‌ महोत्सव व लाखय्‌ प्याखंया धेंधेंबल्लाः नं यायेगु चलन वःगु दु । थुकिं लाखय्‌ प्याखं नेवाः जातिइ जक लिकुना मच्वंसे नेपाः देय्या हे लोक प्याखंकथं न्ह्याः वनाच्वंगु खने दु । प्याखं जक मखु थाय्‌ थासय्‌ लाखय्या नामं थाय्या नां, बस्तुया नां नं तयातःगु यक्व दु । गथेकि लाखय्‌ चौर, लाखय्‌ननि, लाखय्‌ सिमा, लाखय्‌ ध्वाखा, लाखय्‌ ध्वप, लाखय्‌फल्चा, लाखय्‌ तुं, लाखय्‌ हिति, लाखय्‌ ल्वहं, लाखय्‌ छेँ, लाखय्‌ द्वः, लाखय्‌ बँु, आदि लाखय्या नां क्वकयाः नां छुनातःगु दु । थौंकन्हय्‌ लाखय्या नां क्वकयाः लाखय्‌ व्याण्ड धकाः सांगीतिक व्याण्ड नं दु । आः हानं लाखय्‌ प्रतिष्ठान नं पलिस्था जुइधुंकूगु दु ।
लाखय्यात गनं पुजा याइ, गनं प्याखं हुइकी, गनं जात्रा न्यायेका वयाच्वंगु नं दु । गनं गनं लाखय्‌नाप स्वाःगु नखःचखः हनाच्वंगु दु । अले लाखय्या हे नामं भ्वय्‌ न्यायेका वयाच्वंगु नं मदुगु मखु । लाखय्‌ स्वयेबलय्‌ मनू थें च्वंम्ह, ग्यानापुम्ह, ध्वदुगु नइम्ह, क्वाः क्वाः ला हि नइम्ह, कचिगु ला नइम्ह, समाजय्‌ मिलय्‌ मजुइम्ह, फुकसित दुःख बीम्ह जूगुलिं लाखय्‌ धालकि स्वैतं नं यइ मखु जुइ । अय्‌नं झीगु संस्कृतिइ लाखय्या यक्व हे चर्चा जुयाच्वंगु दु । राष्ट्रिय संस्कृतिनाप स्वाकाः थाय्‌ थासय्‌ लाखय्‌ जात्रा न्यायेकाः, लाखय्या नामं पुजा यानाः, गुथि चिनाः दँय्‌दँसं जात्रा, उत्सब यायेगु बन्दोबस्त नापं यानातःगु दु ।

थासंथाय्या लाखय्‌

प्याखं हुइकेत थाय्‌थासय्‌ पिकाइगु लाखय्‌ यक्व किसिमया दु । पर्वकथं गुंलां हुइकीगु गुंला लाखय्‌, यंलां हुइकीगु यंला लाखय्‌ धाइगु चलन दु । अले लाखय्‌ हुइकीगु पुचः, समूह, जातया उमिगु नामं नं लाखय्यात सम्बोधन यायेगु यानातःगु नं खनेदु । ज्यापु लाखय्‌, पो लाखय्‌, छिपा लाखय्‌, जुगि लाखय्‌, मजिपाः लाखय्‌ आदि । व थेंतुं वर्णकथं नं लाखय्या नां दु । मिप्वाः लाखय्‌, ह्याउँ लाखय्‌, तुयूम्ह लाखय्‌, याकः लाखय्‌, छ्याकः लाखय्‌, मिच्याः लाखय्‌, मिपू लाखय्‌, कांपासु लाखय्‌ आदि । वीरम्ह लाखय्यात विरम्पा लाखय्‌, सँ तःहाकःम्ह लाखय्यात सलाखय्‌ धायेगु याइ ।
ख्वनाया तसकं बल्लाःम्ह विरम्पा लाखय्‌, फम्पिया मलाखय्‌, सुुनागुथिया छ्याकःम्ह भयंकरम्ह भःलाखय्‌, थेच्वया हारांम्ह हालाखय्‌, बुलुयाम्ह छ्यनय्‌ तिमिला दुम्ह चन्द्र लाखय्‌, साङ्गलाया नासःद्यःया शक्तिं पिहां वःम्ह नाट्येश्वर लाखय्‌, यल, बुंग, सतुङ्गः व धमाथुलिइ मिप्वाः लाखय्‌, धापासिया मिसा लाखय्‌, यलया पायः लाखय्‌, वादेय्या विद्यां जाःम्ह विजापति लाखय्‌, बारा सिमराया भयंकरम्ह भलाखय्‌, श्री लाखय्‌ आदि थासंथाय्या थीथी लाखय्या नां व विशेषता दु ।

भाते आजु लाखय्‌
येँ सबलबहाःया द्यःला जातिं गुंलाथ्वः पञ्चमि (नाग पञ्चमि) निसें गुंलागाः अस्तमितक पिकाइम्ह लाखय्यात भाते आजु लाखय्‌ धाइ । बज्राचार्य गुरुजुयाके साइत कयाः मेमेगु कर्मकाण्ड पोडे गुरुजुपाखें यानाः थ्व प्याखं पिकाइगु खः । थ्व लाखय्‌ प्याखं पिकायेत नासःद्यःयात फा बलि बीमाः । करखिं, धिमय्‌, धोलक, व बाँसुरीया धूनय्‌ थ्व लाखय्‌ प्याखं त्वाः त्वालय्‌ हुइके यंकेगु चलन दु ।

मजिपाः लाखय्‌
नेवाः बस्ती बस्ती दुगु लाखय्‌ प्याखं मध्यय्‌ येँयाःलिसे स्वाःगु मजिपाः लाखय्‌ दकलय्‌ लोकंह्वाःम्ह लाखय्‌ खः । पुलांगु येँदेय्या पश्चिमपाखे मजिपाः त्वाःया लाखय्‌ननिइ दुगु छें पिहां वइगु जुयाः थ्व लाखय्यात मजिपाः लाखय्‌ धायेगु याइ । मजिपाः लाखय्यात अनयापिन्सं आजु धायेगु याःसा थ्व लाखय्यात शान्त भैरवया नामं द्यःकथं नं कायेगु याः । सुयां नं मुद्दा मामिला ताःहाः जुलकि मजिपाः लाखय्यात पुजा यात धायेव मुद्दा त्याइगु बाय्‌ याकनं क्वःजी धइगु जनविश्वास दु । येँयाः ज्वःछि थीथी थासय्‌ हुइकीगु मजिपाः लाखय्‌ प्याखं कुमारी रथ सालेगु झ्वलय्‌ न्ह्यः न्ह्यः लँ चीकेकथं जात्राया लँपुइ हुइकेमाः । घें घें घ्नां, घेंघें ताघेंता घें बोलय्‌ प्रताल तालय्‌ धाः व भुस्याः थानाः हुइकीगु थ्व प्याखनय्‌ लाखय्‌ नाप मेम्ह प्याखंम्वः झ्यालिंचा नं दइ । थुपिं निम्ह प्याखंम्वःलिसे बाजं थाइपिं निम्ह व चिलाख ज्वनीम्ह छम्ह नं मदयेकं मगाः । राक्षसया प्रतिककथं ग्यानापुगु ख्वाःपाः पुयातःम्ह लाखय्‌ व मनूया प्रतीक ख्वाःपाः मदुम्ह झ्यालिंचा खः । प्याखं हुलेगु झ्वलय्‌ झ्यालिंचां लाखय्यात गिजय्‌ याइगु व लाखय्‌नं वयात लिना यंकीगु खः । येँयाःया कुमारी रथ साले म्वाःगु दिनय्‌ थासंथाय्या इनापकथं मजिपाः लाखय्‌ प्याखं हुइके यंकेगु नं चलन दु ।
मजिपाः लाखय्या ख्वाःपाः व सँ ह्याउँगु रङ्गया जुइ । थ्व ख्वाःपातय्‌ मिखाह्वः दुगु ततःग्वःगु निगः मिखा व कपालय्‌ सिन्हःलिसें मिखाफुसि व निपु धँवा पिहां वयाच्वंगु म्हुतु छचाःखेरं मिबाला दइ । थुम्ह लाखय्‌ नं ह्याउँगु तासया बागः लंच्व दुगु भोतो फिनातइसा तासया जामा सिनातइ । जँय्‌ तःग्वःगु घंगलाया माः हिनातइसा भोतोया निगलं लंच्वय्‌ छच्वः व मेगु च्वः ल्हाःया पतिंचाय्‌ काकाः बाला बाला प्यताजि रङ्गं छिनातःगु कापः घानातइ । बाजंया तालय्‌ प्याखंपाः कयाः पालंपाः निपाः ल्हाः ल्ह्वनीबलय्‌ ह्याउँगु, वँचुगु, म्हासुगु व वँचुगु प्यता बाला दुगु थ्व कापः झंगःया पपू थें ब्वइ ।
येँदेय्‌ स्वंम्ह जुजु गुणकामदेवया पालंनिसें हे मजिपाः लाखय्या प्याखं न्ह्याःगु खः धइगु धापू दु । मल्लकालया जुजु जयप्रकाश मल्लं येँयाःबलय्‌ श्री गणेश, श्री भैरव व श्री कुमारीया रथ सालेगु परम्परा दयेकुसांनिसें मजिपाः लाखय्‌ जात्राया लँपुइ प्याखं हुइकेगु याःगु थुइकेफु ।
मजिपाः लाखय्‌ प्याखं मजिपाः त्वाःया छिपा जातियापिन्सं पिकाइगु खः । अथेसां लाखय्‌ प्याखंया प्यम्ह थाकुलि मध्यय्‌ छम्ह ज्यापु जातियाम्ह दु थेंतुं तकति अजिमा जात्राया न्याम्ह थाकुलि मध्यय्‌ छम्ह छिपा जातियाम्ह च्वनेगु व्यवस्था दु । मजिपाः लाखय्‌ प्याखनय्‌ न्ह्याम्ह जातियाम्ह नं लाखय्‌ व झ्यालिंचा जुयाः प्याखं ल्हुइ ज्यू । लाखय्‌ जुइम्ह प्याखंम्वः तःधिकःम्ह, म्हधिकः स्वयेज्यूम्ह ल्यइसा झ्यालिंचा मचाम्ह तइ ।
झीगु धार्मिक मत, लोक संस्कृति मतकथं बुंगद्यःयात यक्षपुत्र लाखय्‌लसिंया सन्तान धकाः नं इतिहासय्‌ न्ह्यथना तःगु दु । स्वयम्भूया हारति अजिमायात नं मचात स्यानाः नइम्ह महायक्षणी धकाः न्ह्यथना तःगु दु । अले थँबहीया चकंद्यःया जात्रा नं लाखय्‌लसिंनाप स्वाकातःगु दु । झीसं हना वयाच्वनाम्ह म्वाःम्ह द्यः कुमारीया दैत्यनाप यःत्यः जूगु बाखं ब्वने, न्यनेदु । सतपथ ब्राम्हण ग्रन्थय्‌ यक्षनायक माने याना वयाच्वंम्ह कुबेरयात चाण्डाल, राक्षस धकाः न्ह्यथना तःगु दु ।

लाखय्‌ खाकेगु
लाखय्‌ प्याखं हुलेत प्याखंम्वःयात खाकेगु विधियात लाखय्‌ खाकेगु धाइ । थुकिया निंतिं बीज मन्त्र ब्वनाः प्याखंम्वःया म्हय्‌ चक्र जगय्‌ यायेगु, थाकुलिं न्वमवासे नासःद्यःया थासं हःगु स्वां छ्यनय्‌ छुकेगु बाय्‌ घागरसिद्धि तन्त्रकथं थीथी बाजंया सलं लाखय्‌ खाके ज्यू । थुगु विधिकथं खाकातःम्ह प्याखंम्वः लाखय्‌ त्यानु मचायेक ताः ईतक प्याखं हुलेफइ ।

लाखय्‌नाप स्वापू दुगु जात्रा
लाखय्‌ नापं स्वापू दुगु जात्रा, नखःचखः, पर्व माने याना वयाच्वंगु गुथित आः तले नं जात्रा न्ह्याका वयाच्वंगु दनि । गथेकि– किपूया लाखय्‌पाः च्वनीगु जात्रा, किपुल्चाया महालक्ष्मीयात ग्वःजा छाइगु जात्रा, थक्वातय्‌ मेय्‌छ्यं पुखुली तिनाः याइगु जात्रा, इतुंबहाःया गुरुमापायात तिन्ख्यलय्‌ जा नकीगु जात्रा, मजिपातया मजिपाः लाखय्‌ जात्रा, भ्वँत व पन्तिया जालु द्यः जात्रा, थिमि व बोदेया मे प्वाः खनीगु जात्रा, ग्वलया मचाति जात्रा आदि जात्रात लाखय्‌ नापया किम्बदन्तीया आधारय्‌ न्यायेका वयाच्वंगु जात्रात खः धकाः धाइ ।

नेपालभाषा संकिपाख्यलय्‌ सिनेमाटोग्राफर जुयाः ज्वःमदुगु योगदान बियाच्वनादीम्ह खः भाजु लुजः सिंह । सन् १९७६ मार्च २५ तारीख खुन्हु जन्म जुयादीम्ह भाजु लुजः सिंह छम्ह फोटोग्राफर, सिनेमाटोग्राफर, निर्देशक व भिजुअल सम्पादक जुयादी । अमृत साइन्स क्याम्पसं प्रवीणता प्रमाण पत्र तगिं व पब्लिक युथ क्याम्पसं वाणिज्य शास्त्रय्‌ स्नातक तगिंतक ब्वनादीम्ह भाजु लुजः सिंह “नेपालभाषा पत्रिका”या संस्थापक फत्ते बहादुर सिंहया छय्‌ जुयादी । नेवाः संगीत व संकिपाख्यलय्‌ दिपा मकासे पलाः न्ह्याकाच्वनादीम्ह लुजः सिंहं सन् २०११य्‌ छ हे मदुसा, २०१६य्‌ स्वयेनगु व २०२१य्‌ कर्म नांयागु नेवाः संकिपाया किपालुमि जुयाः ज्या यानादिल । आपालं आपाः म्युजिक भिडियोया किपालुमिया ज्या यानादी धुंकूम्ह लजः सिंहंया छन्त छु जुल, ज्वरा ज्वरा पर्सि, हेरामाया मैंचा गन वनेगु, जित जन्म बियाः, कान्हे मैंचा लगायत म्युजिक भिडियो लोकंह्वाः । थ्यंमथ्यं न्येय्‌पुं मल्याक म्येया म्युजिक भिडियोय्‌ किपालुमि, निर्देशक बाय्‌ सम्पादक जुयाः ज्या यानादीम्ह भाजु सिंहं यक्व खस् नेपाली भाय्‌या संकिपा व म्युजिक भिडियोया सिनेमाटोग्राफिया ज्या नं यानादीगु दु । “कथा काठमाण्डौं” नांयागु खस नेपाली संकिपाया लुजः सिंह किपालुमि खःसा वय्‌कलं “नभ्य” नांयागु खस् नेपाली भाय्‌या संकिपाया निर्देशन नं यानादिल । नेवाः फिल्म सोसाइटीया नायः जुयाःदी धुंकूम्ह भाजु लुजः सिंहं “लेट अस लिभ टुगेदर”, “बिस्काः जात्रा”, “इम्प्रेशन अफ लुम्बिनि” लगायतया आपालं डकुमेण्ट्रि दयेकादीगु दु । लुजः सिंहं “इम्प्रेशन अफ लुम्बिनि”पाखें नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय चलचित्र महोत्सव २०१२ य्‌ नेपाली पानोरामा सिरपा त्याकेत ताःलागु खः । अथेहेतुं वय्‌कःया “विद्रोही नारी” विश्व विख्यात एकेडेमि अवार्डय्‌ नं ब्वति काःगु खः ।

लोकंह्वाःगु अले लोकं हालीगु म्ये जुयाः हे लोकम्ये धाःगु खः । बाजं यक्व छ्यलेम्वाःगु लिसें प्याखं हुलेत नं उतिकं ज्वनीगु जुयाः मेमेगु म्ये स्वयां लोकं थज्याःगु म्ये हाले ययेकी । सकस्यां ययाः लोकम्ये हालीगु जक मखु लय्‌ व हे जूसां थःकथं व थाय्‌बाय्‌कथं नं लिपा खँग्वः खँपुत पानाच्वनी वा पानावनी । थजाःगु म्येय्‌ सरल खँपुत सरल लसय्‌ दइगुलिं म्येपिन्सं याउँक लानाकयाः हालेफुगु नं जुइ । न्हापांनिसें हाला वयाच्वंगु जुयाः थुकिया च्वमि सु खः धकाः नं त्याजी मखु । थासा सपूmत पिथनेगु चलन वयेधुंकाः थजाःगु लोकम्ये मुनाः सफू पिथने ज्या जुल । अले थ्व म्ये थुगु कालय्‌ थुम्ह जुजुया पालंनिसें खनेदुगु धकाः न्ह्यथनेगु ज्या जुल । लोकम्ये मात्र लोकम्ये मजुसें बाखं थें इतिहासया घटना, सामाजिक पक्षया खँत नं माः हनातःगु दइ । अले थ्व हे म्येया खँपुपाखें रचनाकाल म्हसीके नं फयाच्वनी । पुलां थ्यासफू वा दाफा भजनय्‌ ल्यनाच्वंगुली धाःसा रचयिता, काल व प्रतिकात्मक रुपं तिथिमितित नं न्ह्यथना तःगु दइ ।

लोकरत्न तुलाधर नेवाः संगीत ख्यःया न्हापांम्ह लोकगायककथं नालातःम्ह, पुलांम्ये मुनामि व स्यनामिकथं म्हस्यूम्ह संगीत सर्जक खः । थ्वय्‌कःयात तुयू भाजुया नामं नं म्हस्यू । थ्वय्‌कःया येँया चालाछेँ, असनय्‌ (गनं मासंगल्लि च्वयातःगु) जन्म ने.सं. १०२८ पोहेलाथ्वः नःमिखुन्हु जूगु खः । अबु बुद्धरत्न तुलाधर व मां सानुमाया तुलाधरया कोखं बूपिं खुम्ह सन्तान मध्यय्‌ वय्‌कः प्यम्हम्ह काय्‌ खः । वय्‌कः स्वयां न्ह्यः स्वम्ह दाजु व छम्ह किजा व छम्ह केहें दु । खुम्ह मस्त मध्यय्‌ वय्‌कः छम्ह जक ल्यं दुगु खः ।
ब्यापारीया काय्‌मचा थ्वय्‌कः झिेंस्वदँति दुबलय्‌ हे खेपया निंतिं न्हय्‌दँ ल्हासाय्‌ च्वनादीबलय्‌ छन्हु मोहनिया इलय्‌ नेपाःया वकिलया छेँय्‌ जूगु छगू ज्याझ्वलय्‌ थःम्हं सःमसः बाजं थाथां कालिका जग म्ये हालाः न्यंकादिल । थनंनिसें वय्‌कःयाके झीगु संगीतप्रति आसक्त व उत्साह जायाववं संगीतय्‌ पोख्तम्ह नं जुयावल । राग व तालय्‌ हंक म्ये हालेगु जक मखु वय्‌कलं उगु म्येया बारे जानकारी व बाखंत नं ध्वाथुइक कनेफु । वय्‌कःयाके शास्त्रीय परम्पराकथं हालीगु म्येया राग तालत नं वः । वय्‌कः छम्ह भजन स्तोत्रम्ये अले पुलांम्ये कण्ठ जूम्ह जक मखु उपिं दक्वं थःम्हं हे प्रचलित नेवाः आखलं च्वयाः मुनादीम्ह नं खः । व हे मुनापाखें लिपा वय्‌कलं मानदास तुलाधर, प्रेमबहादुर कसाः व ठाकुरलाल मानन्धरपिन्त सफू पिथनेत ग्वहालि नं यानादीगु खः । लोकम्ये भजनयात मदिक्क खुइदं मल्याक संरक्षण सम्बद्र्धन यानाः सम्पादन नं यानादिल । वय्‌कलनं झिेंच्यापुति म्ये चिनादीगु दु । उपिं मध्यय्‌ छपु ‘थ्वँ न्यालु अय्‌लाः पालु त्वँ त्वँ कि त्वनेमाः’ खः । थःगु उमेर वंसां म्ये हालेगु व स्यनेगुपाखें वय्‌कः तापाना मदी ।
छगू इलय्‌ वि.सं. २०१२ सालपाखे नीस्वंगु म्ये खलः सुथांलाक्क मन्ह्यायेवं थुकिया दच्छिलिपा नासः खलः नीस्वनाः दर्शनदाश श्रेष्ठ, कान्छाबुद्ध बज्राचार्य, काकाभाइ, न्हुच्छेमानपिंलिसें जाना पुलांम्ये हालेगु व स्यनेगु नं यानादीगु दु । ने.सं. १०७६ तछलागाः आमै, आइतबारखुन्हु पुलांम्ह प्रधानमन्त्री टंकप्रसाद आचार्यं विश्वज्योति हलय्‌ नासः खलःया विधिवत उजेज्या यानादीगु खः । थुकी थीथी ख्यःया आपालं हस्तित दुथ्याः । थ्व खलकं झीगु संगीत ख्यःयात विदेशय्‌ तक्कं प्रचार यायेत आपालं ग्वहालि जूवंगु खः । वि.सं. २०१६ सालपाखे भारतया अल इण्डिया रेडियोया ब्वनाय्‌ अन वय्‌कलं निपु स्वपु म्ये नं हालादीगु दु । रेडियो नेपालया इनापय्‌ वय्‌कलं अन झायाः तःपु हे लोकम्ये हालादीगु दु । छन्हु वि.सं. २०१७ सालपाखे अन ‘सितला माजु’ म्ये हालेगु झ्वलय्‌ जूगु छगू खायूगु अनुभवं अनंलि रेडियो नेपालया लुखा हाचां हे गाया मदिल । वय्‌कः जिवंकाछि ब्रम्हचार्य जीवन हनाझाःम्ह थ्वय्‌कः झीगु पुलां लोकम्येया संगीत मुंकाः उकियात लिपिबद्ध यानाः संरक्षण यानादीम्ह छम्ह सर्जक खः । भाषा, साहित्य व समाजसेवालिसें धार्मिक ज्याखँय्‌ नं उतिकं नुगः क्वसाःम्ह कविकेशरी चित्तधर ‘हृदय’जुया बुन्हि हनेया निंतिं थ्वय्‌कलं वि.सं. २०४४ सालं थःगु बुँ मियाः १०,०००।– दामं आयस्ता तयादीगु खः ।
वि.सं.२०१३ सालपाखें नेपाःया पुलांगु म्येया अध्ययन व अनुसन्धान यायेया निंतिं लण्डन विश्वविद्यालयया अन्वेषक डा. बाक् नेपाः थ्यंक वःगु खः । चित्तधर हृदय, ठाकुरलाल व कर्कटमानपिन्सं थ्वय्‌कःयात डा. बाकलिसें स्वापू ब्याकाबिल । अले न्यय्‌पुं मयाकं थीथी नेवाः भजन दाफा व लोक म्येत क्यासेटय्‌ भरे यानाः डा. बाकं लण्डनय्‌ यंकादिल । उपिं म्येत आः नं ब्रिटिश लाइब्रेरीइ सुरक्षित दनि । तर थौंकन्हय्‌ झीसं वय्‌कः लोकगायकया सलय्‌ म्ये न्यने मखं ।
वय्‌कलं हालादीगु छपु म्ये ‘हे हे माधव बियेमते नुगलया घाल’ नासः खलकं ने.सं. १०७६ स पिथंगु ‘प्रसाद’ म्येसफुती दुथ्याना च्वंगु दु । वि.सं. २००५ सालपाखे निसें ल्वचं कयाः उसाँय्‌ मदया च्वंम्ह थ्वय्‌कः लोकगायक ने.सं. १११२ बछलाथ्वः नःमि, सोमबारखुन्हु थ्व संसार त्वःताझाल ।

म्येहालामि लोचन भट्टराईया जन्म वि.सं. २०१८ सालय्‌ धरानय्‌ अबु योगनाथ भट्टराई व मां विष्णुदेवी भट्टराईया कोखं जूगु खः । वय्‌कलं २०३५ सालनिसें म्ये हालेगु सुरु यानादिल, नेपालभाषाया म्ये ख्यलय्‌ वय्‌कःया तःधंगु योगदान दु । वय्‌कलं ७१ पु नेवाः म्ये हालादीगु दुसा नेवाः संकिपा राजमतिइ नं सः बियादीगु दु । अथेहे खस नेपाली म्ये ख्यलय्‌ नं वय्‌कः तसकं नांजाः । आपाः हे खस नेपाली संकिपाय्‌ नं म्ये हालादीगु दु ।

वय्‌कलं शास्त्रिय्‌ संगीत अध्ययन यानाः M.Music तक डिग्री हासिल यानादीगु दु अले सांस्कृतिक संस्थानय्‌ छम्ह म्येहालामिया कथं सेवा यानादीगु दु ।

गं, धर्मगण्डी, ताः, भुस्याः, छुस्याः, बभू, कँय्‌पु, सिँन्याल, करताल, चिम्ताझ्यालि, घंगला, स्वकुंलाः (तिनकुने) आदि ।