लोकोपचार धायेसातकिं परापूर्वकालंनिसें पुर्खापिंसं थीथी ल्वय्‌या लक्षण बिचाः यानाः धार्मिक, तन्त्रमन्त्र, ज्योतिषशास्त्र, भूतप्रेत वायुया विश्वास आदिया लिधंसाय्‌ थीथी भौतिक वस्तु छ्यलाः याना वयाच्वंगु उपचार विधि खः । न्हापाांनिसें विश्वास यानाः छ्यला वयाच्वंगु लोकोपचारया उपचार विधि थौंया थ्व वैज्ञानिक युगतक नं विश्वास व अन्धविश्वासया दथुइ लानाच्वंगु स्थिति दनि । वैज्ञानिक युग धकाः थौंया युग कथंया अनेक ल्वय्‌या उपचार आधुनिक कथं याना वयाच्वंगु दुसा थुपिं उपचार वये स्वयां न्ह्यः पुर्खा आजुपिंसं प्रकृतिप्रदत हरेक वस्तुयाके दयाच्वंगु थःथःगु गुण व स्वभावयात कय्‌च्यानाः शरीरया ल्वय्‌ लंकेगु निंतिं थःगु हे कथंयागु उपचार विधि न्ह्याकाः अनेक सफू समेत च्वयाथकूगु म्हो महत्वपूर्ण मजू ।
लोकविश्वास व मूल्यमान्यता कथं ब्वलंगु ल्वय्‌ लंकेगु निंतिं छ्यलीगु थीथी उपचारया विधियात हे लोकोपचार विधि धाइगु जुल । मनूतय्‌ रहनसहन न्ह्यागु न्ह्याथे जूसां थ्व लोकोपचार विधियात थौंतक नं थःथःगु वस्तुस्थिति इच्छा, धर्म कथं नाला वयाच्वंगु दनि ।
नेवाः समाजय्‌ थीथी ल्वय्‌या समुदायस्तरं याइगु छुं छुं लोकोपचार विधि थुकथं दु ।

कै वइबलय्‌या लोकोपचार
नेपाल भूमिइ परम्परांनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु द्यः देवीपिं प्रतिया श्रद्धा, धर्म प्रतिया आस्था, प्रकृति प्रतिया विश्वास आदि कारणं यानाः छुं कथंया ल्वय्‌ जुल वा कै आदि छुं वल धाःसा न्हापालाक ल्वगियात जाकि भागि याकाः (द्यः, देवी, भूतप्रेत नागआदि) पुजा निं फ्याइ । अनं लिपा तिनि रोग पत्ता लगय्‌ याइ । बौ तये, पुइँ हाये, झारफुकि याये आदि मध्यया छुं याये धुंकाः तिनि भौतिक साधन छ्यलाः वासः यायेगु याइ ।

कै वइगुया सन्दर्भय्‌ नं थीथी कथंया कै वइगुयात बिचाः यानाः कै अनुसार उपचार यायेगु याइ । म्हय्‌ वइगु थीथी कथंयागु कै मध्ये तःकै नांया छता विशेष कैयात दैविक दोष कथं तायेकाः हारति मांयात पुजा फ्यानाः, कैयात नं दैविक उपचारकथं पुजा यानाः अनं तिनि भौतिक उपचार यायेगु परम्परा दु ।

पुइँ हायेगु
जम्बुद्वीप नांया थ्व नेपाल मण्डल परापूर्वकालय्‌ नागदह धकाः छगू दहया रुपय्‌ अवस्थित स्थान खः । स्वयम्भू पुराण कथं महामञ्जुश्री गुरुं चन्द्रहास खड्गं दहया मूल छेदन यानाः न्हसिकापं लः पितछ्वये न्ह्यः लखं जायाच्वंगु थ्व दहलय्‌ अनेक नागराजपिं वास यानाच्वंगु जुल ।
लः पिहां वने धुंकुसेंलि थ्वसपोल नागराजपिं अनेक तीर्थ, पुखू, कुण्ड, ल्वहंहिति, तुं आदि थासय्‌ च्वनेमाःगु स्थितिइ लाःवन । नेपाल मण्डल दुनेया हरेक पवित्र द्वादशतीर्थय्‌ अवस्थित जूबिज्याःपिं झिंनिम्ह नागराजपिं अष्टवैतरागया च्याम्ह नागराजपिं, थीथी पवित्र दह, पुखू, ल्वहंहिति, बुंगाः, तुं आदि स्थानया नागपिं, महान द्यः देवीपिनिगु गःपतय्‌ म्हय्‌ आश्रित नागदेवपिं ब्याधिदोष अनुसार पुइँ हायेमाःपिं तथा पुइँ हाये योग्यपिं नागपिं जूगु जुल ।
नाग दोष जुलकि कपाय्‌याम्ह नाग दयेकाः पुइँ हायेगु याइ । नागपिंत पुजा यायेगुयात पुइँ हायेगु धाइ । पुइँ पुजाया छगू थःगु हे विशेषता दु । कुसालप्ते, कपाय्‌याम्ह नाग, पुइँ पुजाया मुख्य ज्वलं खः । कपाय्‌याम्ह नागयात पुइँ तथा पुइँनाग धाइ ।
पुइँ दयेकेबलय्‌ कथियात चमबुइकथं छलांगू छलांगूया ग्वाराकथं ग्वारा ज्यानाः, ग्वारापतिकं दथुइ दथुइ भुइसिन्हलं गिलिक्क गिलिक्क यानाः छाय्‌पाः यानाः, प्वकापाखे कथिचा छपुइ निलाः ती ज्यू कथं दयेकेमाः । पुइँ दयेकेबलय्‌ न्ववाये मज्यू । पुइँ हायेबलय्‌ नं नवाये मज्यू । पुइँ हाये सिधयेकाः नसला कयाः चोखो जुयाः तिनि न्ववायेगु यायेमाः ।
पुइँ पुजा तयेबलय्‌ नीलखं सिलातइगु कुसालप्तेय्‌ नीलखं हे स्वकः सिलाः जाकि तयेमाः । भुइसिन्हः, म्हासुसिन्हः, स्वां, जजंका छपु, सादुरु, पुइँ पुजाया ज्वलं खः । मेपिं द्यःपिंत पुजाभलय्‌ तयाः पुजा याइ । तर नागराजपिंत कुसालप्तेय्‌ तयाः पुइँ हायेगु याइ ।

घोरि नागयाथाय्‌ पुइँ हायेगु
म्हय्‌ धिप्पासिप्पा कै वये थें फ्वातःफ्वातः वयाः उसिमुसि धायेक चासुलकि बिज्यासःक्वय्‌ च्वंम्ह घोरिनागयाथाय्‌ पुजाज्वलं तयाः पुइँ हाःवनी ।

ज्वनाकै वइबलय्‌
ज्वनाकै धयागु मिं पूथाय्‌ लः जाइगु फ्वंचात थें च्वनी । जँय्‌, लप्पाय्‌, छ्यनय्‌ न्ह्याथाय्‌ वःसां कै छचाः तुइके मजिउ धाइ । कै स्वाये मलावं, इतुंबहाः ताराद्यः ननिइ च्वंगु तुंथिइ च्वंपिं ज्वनाः नागयात पुँइ हाइ । निगः बोताय्‌ निपाः कुसालप्ते दिकाः नीछपुइँ नागपुइँया निज्वः पुजाज्वलं समेत, निगः किसली, नैवेद्यः, सिसाबुसा तयाः निगः भ्वंचाय्‌ लः व सादुरु तयाः पुइँ हायेकी । थुपिं नागत न्हाय्‌पनं मताःपिं ख्वाँय्‌पिं जूगुलिं इतुंबहाःया बाःपाः नं गं थानाः तुंथिइ पुइँ हायाबी । थन तुँथिइ पिनेयापिं मनूतय्‌सं पुइँ हायेमज्यू । पुइँ हायेकेत यंकूगु पुजाज्वलं छुं हे छेँय्‌ लितहये मज्यूगुलिं बोताय्‌ व भ्वंचाय्‌ पुजाज्वलं तइगु खः ।
ज्वनाकैया उपचार कथं पुइँ हाये क्वचायेकाः पुंयाथाय्‌ वनाः कैया जवंखवं कैपाखे म्हुतु स्वकाः निम्ह सिंह च्वकी । ज्वनाकै सिंह हाचांगायाः वनीमखु धयागु विश्वास दु । सिंह च्वयेधुंकाः कैया लः सुनावनाः कै न्यनावनी मखु । सिंह च्वयेत छ्यलीगु तुयूगु, हाकुगु व ह्याउँगु रंगया रासायनिक प्रभावं नं कैया लः सुनावनी धयागु विश्वास नं दु ।
ज्वनाकै वःथाय्‌ हीसेच्वंगु व चासुगु क्वलाकेत तुयुगु सितु, तुयुगु हाम्वः नचुक्क निनाः सादुरु ल्वाकछ्यानाः छ्वालुक लेप दयेकाः कै वःथाय्‌ न्यंकं बखुंपां साल्लुक पायेगु नं याइ । लेप पायेत बिन्हांबि धयाः पायेगु याइ । नीलखय्‌ वा सादुरुइ श्रीखण्ड चुलाः नं छ्वाल्लुक लेप दयेकाः नं कैचय्‌ पायेगु याः ।

तःकै वइबलय्‌
तःकै धयागु कैग्वः सीदयेक ह्याउँक वइगु कै खः । कै पाके जुलकि द्वाच्याद्वाच्याचिंक लः व न्हि दायाः कै चासुइ । तःकै न्हाय्‌, म्हुतु, मिखा नापं प्वाःतिक म्हया न्ह्याग्गु ब्वय्‌ नं वयेफु । कै प्वलकि कैखू थानाः मनू छ्याकः जुइ । दकलय्‌ न्हापां स्वय्‌म्भूया हारति मांयात किसली फ्याइ । लिपा इलं लाकाः याकनं हे फ्यानातःगु किसली, ख्येँसगं, ग्वाः, मसला नापं तयाः कलःपुजा वनी । तःकै वलकि पशुपतिइ दुनेच्वंगु सितला माजुयाथाय्‌ पुजा वनी ।
तःकै वःम्ह मनू न्ह्यःने तयाः कचिअप्पाय्‌ पुजा याइ । पुजा यायेगु थाय्‌ व पुजा याइपिं निम्हं नी जुइमाः । पुजा याइबलय्‌ लं फी मज्यू । पुजाज्वलं जाकि, स्वां, सिन्हः, नैवेद्य आदिया नापं दुसिमरि, ब्यांला व बुँछुँया ला नापं तयाः पुजा याइ । छपु तिंकथि झिंनिपाः लप्ते हनाः पंखा दयेकाः कै वःम्हेसित पंखां गायेकी । तिंकथि छपुं दाये भाय्‌यानाः पंखा, तिंकथि कचिअप्पा व पुजा याःगु ज्वलं समेत दक्वं मुनाः सुयातं नमवासे, लिफः मस्वसे खुसिइ चुइके यंकी । पुजा क्वचायेकाः म्वःल्हुइ भाय्‌यानाः शुद्ध जुयाः छेँय्‌ लिहां वइ ।
तःकैचय्‌ जायाच्वंगु न्हि व लः तज्यातकि व कैखू प्वलकि मनू छ्याकः जुइयः । कै तज्याइ धकाः ल्वगियात बांलाक सुसाःकुसाः याइ । कैया न्हि सुकेत बँय्‌ दुसि लायाः उकी द्यःने कापः छबः लायाः ल्वगियात थ्यनी । कै वःम्हेसित नसा नापं दुसिमरि व बुँछुँया ला नं नकेगु याइ । रणबहादुर शाहया पालय्‌ तःकैया महामारी जूगु इलय्‌ जुजुं थः लानीयात तःकै पुनी धकाः तःकै वःपिं फुक्क कचिमचा देशं पितिनाछ्वःगु खः । थुगु हे घटना दुथ्याकाः चिनातःगु सितलामाजु म्ये दाफा व भजनय्‌ थौंकन्हय्‌ नं हालाच्वंगु दु । न्हापा तःल्वय्‌ कथं दुगु तःकै थौंकन्हय्‌ मचा बुइ धुनेवं दच्छिया दुने हे भ्याक्सिन बीगुलिं नेपालय्‌ उन्मूलन जुइधुंकूगु दु ।

थाय्‌माच्वय्‌ पुइँ हायेगु
म्हया गुगुं ब्व व छ्यं कपाः आकाझाकां स्यात धाःसा छेँया थाय्‌माच्वया दोष धकाः थाय्‌माच्वय्‌ (धुरिइ) झिंछपुइँ तयाः पुइँ हायेगु याइ ।

ध्वंप्वालय्‌ पुँइ हायेगु
म्हय्‌ हिफ्वः थें ह्याउँक फ्वातः फ्वातः वयाः उसिमुसि धायेक म्ह चासुल धाःसा ध्वंप्वाःया दोष धकाः गुपुइँ तयाः ध्वंप्वालय्‌ पुइँ हाइ ।

भुजिंखां न्याइबलय्‌
भुजिंखां न्यानाः म्ह छम्हं ह्याउँक चातःचातः फ्वंगः वयाः तसकं चासुल धाःसा न्वमवासे, म्ह छम्हं जावि म्हिचां ब्वय्‌ब्वय्‌ स्यानाः बुली । उगु जावियात तुतिं थ्वात्तुथ्वानाः स्वाहानें कुर्काः छेल्लिया स्वाहाने तःलय्‌ तयाः कै क्वमलाःतले ल्वहँतं ल्हाकातइ ।

मि नागयाथाय्‌ पुइँ हायेगु
म्हय्‌ ह्याउँक चातःचातः वयाः मिं पुइबलय्‌ थें हीसे च्वंसा मिनागं पुनाहःगु धकाः तिंख्यः सिथय्‌ च्वंम्ह मि नागयात नीछपुइँ पुजाज्वलं तयाः पुइँ हाःवनी ।

कामदेव

मिजंतय्‌ यौन दुर्बलता जुलधाःसा कामदेव पुज्याइ । काचाक्क स्वयेबलय्‌ महाद्यः थें च्वंसां कामदेवया मूर्ति पूर्णरुपं नग्न जुयाच्वनी । ततःधंपिं महाःद्यःया देगः दुथाय्‌ प्यपा ल्हाः दुम्ह कामदेवया मूर्ति पश्चिमाभिमुख यानाः तयातइ । ग्वलया पशुपति महाद्यः, मखंया पशुपति महाःद्यः, ख्वपया हनुमानघाट, येँया जोशीदेगः, यलया शंखमूलय्‌ कामदेवया मूर्ति दु । यौन दुर्बलता जूम्ह मिजनं सुथय्‌ सादा पुजा तयाः थः स्वयं हे द्यइके वनी । द्यः पुज्याये धुंकाः स्वांसिन्हः काये धुनकि द्यःयात च्याकागु देवा द्यःया हे क्वसं तयाः थः भचा तापाक्क च्वनाः पियाच्वनी । पलख लिपा मत सी धुंकाः जक पुज्यायेत वंम्ह पुजाभः देमा ज्वनाः छेँय्‌ लिहां वनी ।

कुलांभुलु अजिमा

निराकार स्वरुप जुयाबिज्याःम्ह कुलांभुलु अजिमायात रक्तकाली नं धायेगु याः । अप्वः हि कुहांवलकि बाय्‌ थीमत्यः जुइगु गोलमाल जुलकि कुलांभुलु अजिमा पुज्यायेगु याइ । खास ला थज्याःगु ल्वय्‌या निंतिं कुमारी हे पुज्याइगु खः । अथे खयां नं मूलम्ह द्यःकथं कुलांभुलु अजिमा हे पुज्यायेगु याइ । थन पुजा वनीबलय्‌ निगू ज्वलं तयाः पुजा वनेमाः । पुजाया विधिकथं न्हापां भाकल पुजा धकाः कचिगु हँय्‌ख्यें तयाः पुजा वनीसा ल्वय्‌ लने धुंकाः हाकनं ख्येंसगं हे तयाः कृतज्ञता पुजा धकाः वनेमाः । ल्वय्‌ याकनं मलन धाःसा दथुइ दथुइ नं पुजा वयां च्वनीपिं दु । पुजाया ज्वलंकथं समय्‌बजि, हँय्‌ख्यें, समाःज्वलं, ह्याउँकापः किसली नापं मरि, सिसाबुसा थःगु इच्छा कथं तयाः सकतां निज्वः हे तयाः पुजा वनी । दुने भैलःद्यः, गणेद्यः, लमिद्यः लगायत मेमेपिं नं द्यःपिं पुज्यायेमाःगु विधि पूवंकेमाःगु जुयाः पाःलाःयात हे पुज्याकेगु चलन दु । कुलांभुलु अजिमा येँया त्यंगलं डल्लु वनेगु कुं पुलेवं हे जवपाखे थःगु हे देगलय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु ।

किसिद्यः

मस्त याकनं न्यासि मवन धाःसा यलया इतिइ च्वंम्ह किसिद्यः पुज्यायेगु चलन दु । किसिद्यः चिकिचाधिकःगु ल्वहंया मूर्ति जुयाः जवंखवं निम्ह सिंह पासा तयाः देगः मदयेक हे लँया सिथय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । द्यः पुज्यायेधुंकाः मचायात ल्हाः ज्वनाः द्यःयात स्वचाः चाःहुइकल धाःसा मचा याकनं न्यासि वनी धयागु जनविश्वास दु । द्यः पुज्यायेगु निश्चित छुं विधि मदुसां द्यः पुज्यायेबलय्‌ मचायात द्यः अनियाकेमाःगु व द्यःयात भ्वय्‌ब्व छब्व न्ह्यच्याकेमाःगु चलन दु ।

गणेद्यः

छुं न भिगु ज्या जुइबलय्‌ मंगल कामना यानाः पुज्याइम्ह द्यः खः– गणेद्यः । नेवाः समाजय्‌ गणेद्यः पुमज्यायेकं छुं हे भिंज्या याइमखु । नखःचखः, कर्मकाण्ड, ततःधंगु न्ह्यागु पुजा जूसां न्हापां गणेद्यः निं पुज्यायेगु चलन दु । अथे जुयाः त्वाःत्वालय्‌ थान गण्ोश पलिस्था यानातइगु खः । ज्याःजंक्व व इहि मुंकीबलय्‌ ला झन् काहा पुयाः हे इनाय्‌ काःवने माःगु चलन दु ।

गणेद्यवं विघ्नबाधा चीकाबीगु नापं धनद्रव्य बीगु, ल्वय्‌ लंकाबीगु नापं श्रद्धां भक्ति यात धाःसा मनं चिते यानागु पूवंकाबी धयागु जनविश्वास दु । अशोक विनायक, कार्य विनायक, जल विनायक व चन्द्र विनायक मूमूपिं प्यम्ह गणेद्यःपिं जुल । दक्वं गणेद्यःपिंके थःथःगु हे विशेषता दु । सामान तनीबलय्‌ पुज्याइम्ह च्वःप्वः गणेद्यः, ततःधंगु ज्या पूवंकेत पुज्याइम्ह कार्य विनायक, कै वइबलय्‌ पुज्याइम्ह चन्द्र विनायक, धन प्राप्तीया निंतिं पुज्याइम्ह कमलादी गणेद्यः खः । न्ह्याम्ह हे गणेद्यः पुज्याःसां

समय्‌बजि नापं लैं, लड्डु, सितु, पःका, ह्याउँगु कापः व भिंपू तयाः पुज्यायेगु चलन दु । नापं थःगु इच्छाकथं चबां (खाख्यें) तयाः वा बलि पुजा याइपिं नं दु ।

च्वबहाःद्यः

सत्वप्राणीया उद्धार यायेगु निंतिं लोकय्‌ उत्पत्ति जुयाबिज्याःम्ह ह्याउँगु वर्णम्ह च्वबहाःद्यःयात आनन्दादि लोकेश्वर नं धाः । लोककल्याणया निंतिं वसपोलया भक्ति वा सेवा याइगु खःसा मनूत म्हंमफइबलय्‌ नं पुज्यायेगु याः । विशेष यानाः छ्यंगूया ल्वय्‌ जूपिनि निंतिं पुजा वा भक्ति याइगु खः । न्हिंन्ंिह च्वबहाःद्यः दर्शन यानाः जलप्रसाद ग्रहण यात धाःसा महारोग नं लनी धयागु जनविश्वास दु । थन सत्वपुजा, अष्टमि व्रत नापं माय्‌अपसं च्वनेगु चलन दु । भाःतनाप बायाच्वंपिं मिसातय्‌सं भाःतनाप ह्वनेगु कामनां (भाःतम्ह अपसं च्वंम्ह मिसायात थनेत मवल धाःसा पाचुकागु सरह हे जुइ) यानाः नं माय्‌ अपसं च्वनीगु खःसा थःगु मनोवांछा पूवंकेत नं माय्‌अपसं च्वनीगु चलन दु । च्वबहाःद्यः च्वबहाःया डाँडाय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु ।

जनबहाःद्यः

करुणाया खानी जुयाबिज्याःम्ह तुयूगु वणर््ाम्ह करुणामययात जनबहाःद्यः, पद्मपाणी लोकेश्वर, जन्मराज नं धायेगु याः । सत्वप्राणीया उद्धार यायेगु निंतिं (भवसागरं तरे यायेगु) हे वसपोल उत्पत्ति जुयाबिज्याःगु खः । लोककल्याणया निंतिं हे वसपोलया सेवा व भक्ति याइगु खः । मनूत तसकं म्हंमफइबलय्‌ थन आयु साधन यायेगु व लुँदेवा च्याकेगु याइ । नापं कायमचा मदुपिंसं व भाःतनाप बायाच्वंपिंसं थःगु मनोकामना पूवंकेगु निंतिं उपोषथ व्रत च्वनेगु याइ । वसपोलयात नैवैद्य, पंचामृत तयाः पुजा याइगु खःसा जप, ध्यान, मानसि पुजा नापं ततःधंगु पुजा कथं सत्वपुजा, यज्ञ, लाखबत्ती च्याकेगु, अष्टमि व्रत दनेगु याइ । वसपोल कनकचैत्य महाविहार, केलत्वाःया जनबहालय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । ं

झात्पाःद्यः

येँया जोशी देगः (जैसीदेवल)या क्वसं क्वहितिइ कुहां वनेगु लँपुया देपा कुनय्‌ तःधिकःम्ह मनूपाय्‌धिकः जुयाः थां थें धस्वानाच्वंगु जलद्रोणी सहितया महाःद्य हे झात्पाःद्यःया स्वरुप खः । बैसं जायाः नं इलय्‌ हे थीमत्यः मजूम्ह मिसामचायात झात्पाःद्यः घय्‌पुकल धाःसा याकनं थीमत्यः जुइ धयागु जनविश्वास दु । सुथन्हापां द्यः ख्युंनिबलय्‌ हे किसलिं छगः व सादा पुजाभः तयाः पुज्यायेगु चलन दु । द्यः पुज्याये धुनेवं झात्पाःद्यः अनियानाः जवं चाहिलाः पलख निपा ल्हातं घय्‌पुनाच्वन धाःसा याकनं थीमत्यः जुइ धयागु विश्वास दु ।

दु्रपति (द्रौपदी)

ततःधंगु ज्या गुथि, पुजा वा सराद्धया इलय्‌ थीमज्यू (महिनावारी) जुयाः मपनेमा धकाः येँया भिंद्यःत्वाःया भिंद्यःया देगलय्‌ च्वंम्ह द्रुपतियात किसली छायेगु चलन दु । मज्यू जुइगु न्ह्यकायेगु वा लिछ्वयेगु धकाः दुनुगलं निसें कामना यानाः किसली छगः भागि यानाः सुना नं मथीथाय्‌ तसिच्वय्‌ वा नकिमय्‌ यखानातइ । थःगु ज्याखँ सुथांलाक क्वचालकि फयांफछि याकनं भिंद्यः देगःया द्रुपतियात फ्यानातःगु किसली छाःवनी । अथे हे मचा बूपिनि दुरुघाः जुलकि नं दु्रपतियाथाय्‌ कलः वनेगु चलन दु ।

देगुद्यः

नेवाः समाजय्‌ देगुद्यःयात तसकं हे हनेगु चलन दु । नेवाःतय्‌ मू देपुजा, नछा देपुजा व न्याःदेपुजा तःजिक न्यायेकेगु परम्परा दु । अथे खयाः नं कुलयात रक्षा याइम्ह द्यः जुयाः नं विशेष आस्था तयाः देगुद्यः पुजा याइ । बिहिवाःपतिकं देगुद्यइके वनीपिं नं आपालं दु । देगु ख्यलय्‌ ल्वहंया मूर्ति दःसां नं थःथःगु देपुजा खलःया ब्यागलं देगुद्यः दयाच्वनी । देगुद्यः थाकुलिया छेँय्‌ तयेगु चलन दु । छेँ सत्तिक लाःपिं न्हियान्हथं हे देगुद्यः दर्शन याःवनीपिं नं आपालं हे दु । सुं म्हंमफुत धाःसा वा ज्याखँ स्यन धाःसा नं देगुद्यः पुज्यायेगु याः । अथे हे सुं मनूत तसकं म्हंमफुत धाःसा नं जातः क्यनाः वा ज्योतिष क्यनाः लूलाः यायेगु धकाः देगुद्यः पुज्याइ । देगुद्यः बल्लातले मनूत नं बल्लाना हे च्वनी, देगुद्यः पालिइ लात धाःसा जीवनय्‌ हे संकट वइ धयागु (सी–म्वाइगु भय) जनविश्वास दु । देगुद्यः विशेष यानाः बिहिवाः समय्‌बजि, तछ्व, म्हासुगु कापः, लुँया प्रतिमा तयाः पुज्यायेगु याइ । देगुद्यःयाथाय्‌ खाख्यें व खाया ला चले मजू ।

धुसिआजु वा धुसिअजि

मनूतय्‌ जँ स्यातकि येँया भिंद्यःया देगलय्‌ वनाः धुसिआजु वा धुसिअजि पुज्याः वनेगु चलन दु । भिंद्यःया न्ह्यःने जवपाखे धुसिलुयाच्वंम्ह धुसिआजु अले भिंद्यःया देपापाखे धुसिलुयाच्वंम्ह धुसिअजि खः । मिजंम्हेसिया जँ स्यात धाःसा धुसिआजु अले मिसाम्हेसिया जँ स्यात धाःसा धुसिअजि पुज्यायेगु चलन दु । ख्वाः स्वये मज्यूपिं जुयाः निम्हेसितं ख्वाः छपातं कापतं भुनातःगु दइ । ल्वगिया नामं द्यः पुज्यानाः द्यःयात थीकाहयागु तूचिकं जँय्‌ बुकाबिल धाःसा जँ स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । ल्वगिया नामं ब्वःता छगलय्‌ समय्‌बजि तयाः पुजाज्वलं नापं नीछपुइँ तयाः पुइँ हायाबीगु याइ । थन पुज्यानागु छुं हे ज्वलं लित यंके मज्यू । जँ स्याःम्हेसित बुकेमाःगु जुयाः चिकं छता जक लित यंकेगु चलन दु ।

न्हाय्‌कंतला अजिमा

मिखा स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः न्हाय्‌कंतला अजिमा खः । असनं थाय्‌मदु वनेबलय्‌ दथुइलाक च्वंगु स्वतँजाःगु देगलय्‌ न्हाय्‌कंतला अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । अजिमा नापं झ्वःलाक गणेश व कुमारी नं विराजमान जुयाच्वंगु दु । द्यःया क्वसं लः मुनाच्वंगु गाः छगाः दु । थुगु गाःया लः (जल) मिखाय्‌ तयाबिल धाःसा मिखा स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । पुजा कथं स्वइच्छां पुजा यायेगु खः, तर थौकन्हय्‌ न्हाय्‌कं छपाः नं छायेगु चलन जुयावल । न्हापा न्हाय्‌कंझालय्‌ लुयावःगु जुयाः थुम्ह द्यःया नां न्हाय्‌कंतला अजिमा जूगु धाइ । थुम्ह हे द्यःया नामं त्वाःया नां हे न्हाय्‌कंत्वाः जुयाच्वंगु दु ।

न्हाय्‌पंस्याःद्यः

न्हाय्‌पं स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः न्हाय्‌पंस्याःद्यः खः । यलया कोपुन्द्वः दुवातय्‌ भराय्‌धंगु न्हाय्‌पं हे तयाः क्वसं न्हाय्‌पंस्याःद्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । न्हाय्‌पं स्याइबलय्‌ न्हाय्‌पं स्याःम्हेसित किसली छगः भागि याकाः छानाबिल धाःसा न्हाय्‌पं स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । न्हाय्‌पं स्याःगु दोष छुटय्‌ यायेत नीछपुइँ तयाः पुइँ हायाः पुज्याइ । थौंकन्हय्‌ डाक्टर क्यनेगु चलन जुयाः थन द्यइके वइपिं म्हो जक दु ।

बिज्यासःद्यः

ह्याउँवर्ण, पूर्णरुपं नग्न अवस्थाय्‌ आकाशय्‌ ब्वयाबिज्याःम्ह देवी विजेश्वरीमां खः । वसपोलयात गुलिस्यां बिद्याधरी नं यायेगु याः । वसपोल शोभा भगवतीया च्वसं नितँ जाःगु देगलय्‌ थःगु हे विहार दयेकाः च्वनाबिज्याःगु दु । वसपोलया नामं हे उगु त्वाःया नां विजेश्वरी जूवंगु खः । न्ह्यागु कथंया भिंगु ज्याय्‌ नं वसपोलयात पुजा यायेगु याः । विशेष यानाः इहिपा धुंकाः थन पुजा वनीगु याइ ।

वसपोलयात ल्वगिपिनि नामं नं पुज्यायेगु याः । ज्योतिष वा वैद्य क्यनाः दोष खनेदत धाःसा थन कलः पुज्याःवयेगु याइ । कलः तइबलय्‌ हँय्‌ख्येंं हे तयेमाःगु नियम दु । अथे हे गुलिसियां पुइँ हायेमाःपिं नं दु । पुइँ नं दोष स्वयाः गुपुइँ, झिंन्यापुइँ, नीछपुइँ तयाः पुज्याइ ।

महांकाःद्यः

भय चीकाबीम्ह द्यः महांकाःद्यः खः । वसपोलयात बज्रबीर महांकाल नं धाः । प्वाः तग्वः, तुति चीहाः, मिखा ततःग्वः निक्खर हाकुगु वर्ण जुयाः जवगु ल्हातय्‌ कतृ, देपागु ल्हातय्‌ पात्र ज्वनाः, खत्वांग पाछायाः दनाच्वंगु मुद्राय्‌ वसपोलया स्वरुप दु । म्हया अंग पतिकं नागया तिसां तियाः नरमुण्डमाला क्वखायाः बेताःया आसनय्‌ दनाबिज्याःम्ह वसपोलयात हिन्दु व बौद्ध निगुलिं सम्प्रदाययापिंसं उतिकं हनाबना तः । बौद्धतय्‌सं धर्मपालया रुपय्‌ हनेगु याःसा हिन्दुतय्‌सं भैरवया रुपय्‌ कायेगु याः । बुद्ध धर्मया रक्षक जूगुया हुनिं बहाःबहीपतिकं वसपोलया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । अथे हे स्वनिगःया त्वाःत्वालय्‌ व छेँया लुखाय्‌ नं वसपोलया मूर्ति तयेगु याः ।

शनिवार व चःह्रेकुन्हु वसपोलया पुजा यायेगु याइ । दशा फायेकेगु निंतिं जन्मन्हिबलय्‌ पुजा याइ । तसकं म्हं मफइबलय्‌ खड्ग फायेकेगु धकाः नख्वला, नखड्ग तयाः पुजा वनी । सम्हय्‌बजि, अय्‌लाः, हाकुगु कापः, हाकुमुस्या तयाः पुजा याइ । थ्व नापं जप याकेगु, पात्र थनेगु, धलं दनेगु नं याः । शनिया दशा फायेकेत नं महांकाःद्यः पुज्यायेगु याइ । महांकाःद्यः पुज्यायेत खाख्यें व खाया ला चले मजू । तिंख्यःया देगलय्‌ च्वंगु मूर्ति हे वसपोलया मूलगु मूर्तिया रुपय्‌ कायेगु याः । सवलबहाःया तान्त्रिक गुरुजु शाश्वत बज्र बज्राचार्यं आकाशय्‌ ब्वयाच्वंम्ह महांकाःद्यःयात थःगु तान्त्रिक विद्यां क्वकयाः तिंख्यलय्‌ पलिस्था याःगु धयागु जनविश्वास दु । महांकाःद्यःयात पंचकपाल धयागु चचाम्यँे हालाः लय्‌तायेकूगु धाइ ।

पात्र थनेगु

अजिमा वा भैलःद्यवं ज्वनाच्वनीगु कवंछ्यं दुगु थलयात पात्र धाइ । थज्याःगु पात्रय्‌ समय्‌, अय्‌लाः, थ्वँ जायेकाः याइगु पुजायात पात्र थनेगु पुजा धाइ । थःगु इच्छाकथं छगः, स्वंगः वा न्यागः थनेगु याइ । छगः पात्र थनीबलय्‌ समय्‌बजि, प्यता घासा, न्या, ख्यें व माय्‌वः तयाः छगः मूलगु पात्र नापं मेगु पात्रय्‌ अय्‌लाः थनाः पुजा यायेगु याइ । स्वंगः पात्र थनेगु धालकि समय्‌बजि, अय्‌लाः व थ्वँ थनेगु याइ । न्यागः पात्र थनेगु धालकि समय्‌बजि,

अय्‌लाः, थ्वँ, ह्याउँथ्वं व खाय्‌ थनेगु याइ । पात्र थनीबलय्‌ बांलाक पुजाभः छपाः नं तयायंकेमाः । स्वां, सिन्हः, जाकि नापं समबजि, सिसाबुसा, धुं, धुपाँय्‌, इताः, हाकुगु कापः व हाकुगु मुस्या तयाः बांलाक पुजा तयाः यंकी । महांकाःद्यः व पाल्हाःद्यःयाथाय्‌ पात्र थनेबलय्‌ हँय्‌ख्यें जक तयेगु याइ ।

म्वःपताःद्यः

नरः देशय्‌ छगः हे देगलय्‌ यखानातःपिं आजुअजिपिंत म्वःपताःद्यः धाइ । गैरनेवाःतय्‌सं भाटभटेनी धायेगु यानाच्वंगु दु । जातः बाय्‌ ज्योतिष क्यनाः दोष क्यनाहल धाःसा थन पुज्यायेगु याइ । थन नं हँय्‌ख्यें व मेगु पुजाज्वलं कलखय्‌ तयाः पुजा वयेगु चलन दु । निम्ह द्यः दुसां नं छगः हे जक कलः तयाः पुज्याइ । थुम्ह द्यः आइतवाः व बुधवाः पुज्याइमखु (दोषया पुजा जूसा जक) । गैरनेवाःतय्‌ थथे दोष पुजा याइबलय्‌ स्वयम्भूइ हारति अजिमा, , म्वःपताःद्यः व आनन्द भैरव छक्वलं हे पुज्यायेगु चलन दु ।

लमिद्यः

कायमचा वा म्ह्याय्‌मचाया बैशय्‌ हे इहिपा मजुल धाःसा मांबौपिंत पीर जुइगु ला स्वाभाविक हे जुल । थज्याःगु इलय्‌ अचूक बाण कथंया वासः धयागु लमिद्यः हे जुयाच्वन । कुलांभुलु अजिमाया देगः दुने मूलुखाया देपापाखे छ्यं मदुगु मिसाया आकृतियात लमिद्यः धाइगु खः । भ्वय्‌ भाग तये थें सम्हय्‌ बांलाक तयाः पुज्यायेमाःगु थनया चलन दु । हँय्‌ख्यें, किसली व समाःज्वलं तयाः ग्वाःमसला सहित इहिपा मजूम्ह मचाया नामं बांलाक पुज्यात धाःसा इच्छा पूवनी धयागु जनविश्वास दु । थन पुज्यायेबलय्‌ पुजाभः लिसें दक्व ज्वलं निगू हे तयाः यंकेमाः । अथे हे मय्‌ति, शोभा भगवती, ल्हुति लगायत थीथी थासय्‌ नं लमिद्यः दु ।

वास्याःद्यः

वा स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः जुयाः थ्व द्यःयात वास्याःद्यः धाइगु खः । थ्व द्यः थाय्‌मदुया दबूकुंचाय्‌ छगू तोरणया आकारय्‌ अंगलय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । थुम्ह द्यःया नामं नेवाःतय्‌सं त्वाःया नां हे वास्याःद्यः धायेगु यानाच्वनसा बेक्वःगु सिँग्वं थें च्वंगुलिं खस भाषीतसें बांगेमुढा धकाः धाइ ।

न्हापा चिकित्सकीय उपचार यायेगु चलन मदुबलय्‌ सुयां वा स्यातकि वास्याःद्यः हे पुज्यायेगु चलन खः । ल्वगिया नामं किसली छगः भागि याकाः वास्यःद्यःथाय्‌ छायाः अन च्वंगु तोरणय्‌ ध्यबा छगः नकिं तानाः वा स्याःगु लनी धाइ । गुलिगुलिसिनं जवगु वा स्यातकि द्यःया जवय्‌, खवगु वा स्यातकि द्यःया खवय्‌ नकिं तानाबीगु याइ ।

चिकंमुगलय्‌ प्यकालँया सिथय्‌ च्वंगु फल्चाय्‌ नं छम्ह वास्याःद्यः दु । थुम्ह वास्याःद्यःयात मिसाम्ह वास्याःद्यः धायेगु यानाच्वंगु दु । मिसापिनि वा स्याइबलय्‌ जक नकिं तानाः पुज्यायेगु धाःसां थःत अःपुगु स्वयाः थन नं न्ह्याम्हेसिनं नं पुज्यायेगु याः ।

सन्तानेश्वर महाद्यः

सन्तानेश्वर महाःद्यःया नितँजाःगु देगः येँय्‌ मरुहितिइ दु । सन्तानेश्वर महाःद्यःयात सन्तानया कामना यानाः विशेष यानाः सोमबाःकुन्हु पुज्यायेगु चलन दु । मचा मदुपिं मनूतय्‌ सोमवाः वा साउनया सोमवाः लाकाः तसकं श्रद्धा तयाः एकचित्त यानाः पुजा यात धाःसा सन्तान दइ धयागु जनविश्वास दु । पुजा यायेबलय्‌ निम्हतिपू हे वयाः थःगु इच्छा कथं सादा पुजा, षोडश पुजा, वैदिक पुजा, रुद्रि याइ । सिलाचःह्रेकुन्हु व ऋषिपंचमिकुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । मस्त म्हंमफुत धायेवं मांअबुपिंसं सन्तानेश्वर महाःद्यःयात पुजा यानाबिल वा न्हियान्हिथं लः लुनाः पुज्यात धायेवं सन्तानया ल्वय्‌ क्वलानावनी धयागु नं विश्वास दु ।

सिथिद्यः

सिथिनखःबलय्‌ जात्रा याइम्ह ह्याउँवर्ण, पश्चिमाभिमुख जुयाः, म्हय्‌खा गयाच्वंम्ह द्यः सिथिद्यः खः । सिथिद्यः न्हूघःया छखा श्रेष्ठथरया छेँय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । मुद्दा मामिला जुयाच्वंगु इलय्‌ याकनं मुद्दा ज्यंकेगु निंतिं सिथिद्यः पुज्यायेगु याइ । अथे हे तःल्वचं कयाच्वंंपिंसं नं पुज्यायेगु याः । सिथिद्यः पुज्यायेबलय्‌ आइतवाः लाकाः सनिलया इलय्‌ स्वां, सिन्हः, जाकिबजि नापं ह्याउँगु कापः छकू, हाम्वःचिकनय्‌ बुलातःगु सच्छि व च्यापु इताः, चि मदुुगु सच्छि व च्यापा वः, धुं धुपाँय्‌, इताः जजंका नापं मरि, सिसाबुसा तयाः श्रद्धाभावं एकचित्त यानाः पुज्यायेमाः । सिथिनखःबलय्‌ बाहेक मेबलय्‌ ला, ख्यें तयाः पुज्याये मज्य्‌ू ।ं सिथिद्यःयात कुमार नं धाः । सिथिनखःकुन्हु क्वहिति पाखाय्‌ मचाया रुपय्‌ ख्वयाच्वंम्ह सिथिद्यःयात श्रेष्ठ थरयाम्ह छम्ह भलादमि मनुखं थःगु छेँय्‌ यंकूगु इलय्‌ सिद्ध जूगु धाइ ।

स्वकिं अजिमा

दम, मुसु वःगु व छाति स्याःगु ल्वचं कःपिं ल्वगितय्‌त किसली छगः भागि याकाः पुजाज्वलं तयाः स्वकिं अजिमा पुज्याकेछ्वइ । तंकेश्वरया तकति अजिमाया जवपाखे खुल्ला आकाशय्‌ ध्याकुंचाय्‌ आकार मदुगु ल्वहंया द्यःकथं स्वकिं अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । स्वकिं अजिमाया लिक्कसं झ्वःलाक पूर्णकदया

छ्यं मदुगु मेगु प्यंगू मूर्ति नं दु । अप्वः यानाः द्यःमां व दीदीअजिपिंसं छ्वयाहलकि जक पुज्याःवइगु थाय्‌ जुयाः थन द्यइके वइपिं तसक म्हो, यक्वस्यां मस्यू ।

थ्व द्यः पुज्याइबलय्‌ जाकि, स्वां, सिन्हः, मरि, फलफुल नापं समय्‌बजि व अय्‌लाः नापं कचिगु ख्यें छगः तयाः द्यः पुज्याइ । थन पुज्यानाः छाःगु ख्यें तछ्याये नं मज्यू, लित हये नं मज्यू । थन पुज्यायेत यंकूगु छुं हे ज्वलं लित हये मज्यू, उकिं पुजाज्वलं पुजाभः देमाय्‌ मतसे ब्वःता छगलय्‌ जक तयाः द्यइके वनी । स्वकिं अजिमा पुज्याये न्ह्यः पुइँ निं हायेमाः । दकलय्‌ न्हापां नीछपुइँ तयाः पुइँ हाइ, अले जक पुजा याइ । अजिमाया पुजा क्वचालकि अजिमा नापं झ्वःलाक्क च्वंपिं दक्वं द्यःपिंत नं कपाय्‌ छकू छकू छ्र्यनय्‌ तयाबियाः पुज्याइ ।

हारति अजिमा

न्ह्यागु कथंया भय वःसां चीकाबीम्ह द्यःया रुपय्‌ हारति अजिमायात हना वयाच्वंगु दु । अजिमायात म्वाःम्ह द्यः कथं नाली । हारति अजिमाया मूम्ह द्यःकथंं स्वयम्भूया अजिमायात हे नाला वयाच्वंगु दुसां सीघः, खास्ति, बगलामुखी, तुकंबहाः लगायत बौद्ध स्तुप दुथाय्‌ हारति अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । सुं म्हंमफइबलय्‌, ततःधंगु ज्या स्यनीबलय्‌ वा ततःधंगु भय वइबलय्‌ अजिमायाथाय्‌ कलः वनेगु वा छाहायेकेगु पुजा याइ । विशेष यानाः मचातय्‌त रक्षा याइम्ह द्यः जुयाः मस्तय्‌गु नामं कलः वनेगु वा मचानाप त्वाय्‌ चिंकेगु चलन दु । थन कलः वनीबलय्‌ हँय्‌ख्यें तयेगु चलन दु । अथे ख्येें तयाः कलः वनीबलय्‌ कलः छगः हे जूसां हँय्‌ख्यें खुगः, किसली खुगः, ग्वाःग्वय्‌ खुज्वः व भ्वय्‌ब्व नं खुब्व अनिवार्य कथं तयेगु याइ ।

ल्ह्वंखा जात्रा भेलुद्यः (भैरव)या जात्रा जुइगु खः । थिंलाथ्व दशमिकुन्हु गुथियापिं बःखुइ पुजा वनी । भेलुद्यः धकाः भैरव कियातःगु त्यपद्यःया जात्रा जुइगु खः । थनयाम्ह भेलुद्यःयात नं बःखुइ दिकेहइ । बःखुइ दिकेहयातःगु ब्वसिगांया भैलःखः थनाः गामय् यंकेधुंकाः जक ल्ह्वंखाया भेलुद्यःखः थनाः विष्णुदेवी द्यः स्वचाः चाःहीकाः गामय् यंकाः जात्रा याइ ।

गुथि संस्थान ऐन २०३३ या दफा २९ ग कथं ‘गुथि’ धइगु छु नं मठ वा छु नं द्यःया पर्व, पुजा व जात्रा न्ह्याकेत वा छुं नं धार्मिक वा परोपकारी ज्याया निंतिं छुं नं देगः, देवस्थल, धर्मशाला, सतः, फल्चा, तुं, पुखू, हिति, लँ, घाट, ताँ, चौतारा, गौचरण, बाग–बगैंचा, जंगल, पुस्तकालय, पाठशाला, औषधालय, चिकित्सालय छेँ, संस्था दयेकीगु व न्ह्याकेगु वा उकिया संरक्षण यायेत दातां थःगु चल वा अचल सम्पत्ति वा आयस्ता वइगु छुं नं कथंया सम्पत्ति वा ध्यबा थःगु हक त्वःताः तःगु गुथियात थुइकेमाः ।
गुथि न्ह्याकेगु लागि पूर्खां आयस्ताया रुपय् बुँ तयाः तसकं दूरदर्शी मिखां स्वयाः उकिं वःगुपाखें गुथिया व्यवस्थापन यानाः तःगु खः । थुकथं तयातःगु अचल सम्पत्ति देवस्व वा द्यःया सम्पत्तिया रुपय् काइगु जूगुलिं गुथियारतपाखें हिनामिना यायेगु, लोभ यायेगु, मीगु नं मजू । गुथियात लिच्छविकालय्, मल्लकालय् कर कायेगु, ल्वापु छिनेगु आदि तकया अधिकार बियातःगु दु । तर गुथिं यानाः वयाच्वंगु स्वायत्तताया अधिकार सरकारया प्रसाशनया ल्हातय् वनेवं गुथिया आयस्ता जग्गायात राजगुथि, छुटगुथि व निजीगुथि धकाः ब्वथलेगु यात । गुथि संस्थान ऐन २०३३ य् गुथियात स्वंगू ब्वय् ब्वथलातःगु दु ।
छुटगुथि
राजगुथिया छगू भेद छुटगुथि खः । गुथिया जग्गाया आयस्तां जात्रा, पर्व, पुजाआजा आदि यानाः ल्यंदुगु गुथिया शेष कर वा सलामी राजगुथिइ दुतबीगु व सरकारी गुथिया लगतय् दर्ता यानातःगु गुथियात छुट गुथि धाइ । वि.सं. २०३३ सालया गुथि संस्थान ऐनं व्यापक छुटगुथि राजगुथिइ यंकूगु खः ।
निजीगुथि
थःगु स्वामित्व दुगु जग्गा व बिर्ताया आयस्तां गुगुं धार्मिक वा लोकव्यवहारया ज्याया स्थायित्व एवं निरन्तरताया निम्तिं प्रजाजनं तयातःगु गुथियात निजीगुथि धाइ । थुकी थःपिंके दुगु जग्गाया आयस्तां निश्चित पर्व जात्रा पूवंकी । यदि आयस्ता म्हो जूसां वा ल्यंसां सरकार वा राजगुथिनाप छुं स्वापू तइमखु । प्रजां हे स्वनातःगु, प्रजाया हे स्वामित्वय् दुगु गुथि जूगुलिं थज्याःगु गुथियात प्रजागुथि वा दुनियागुथि नं धायेगु याः । निजीगुथिया सरकारलिसे तप्यंक स्वापू दइमखु । थज्याःगु गुथि सरकारी लगतय्दर्ता जूगु नं दइमखु ।
राजगुथि
जुजु वा जुजुखलकं तयातःगु वा सर्वसाधारणं तयातःगु जूसां थीथी कारणं सरकारं दुकयातःगु गुथियात राजगुथि धाइ । साधारणतया जुजु व जुजुखलकं तयातःगु गुथियात नालातल । अथे हे प्रजावर्गं तयाथकूगु गुथियात सरकारं दुकयातःगु गुथियात राजगुथि धाइ । राजगुथि दुने छुटगुथि नं दु ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । थ्व जात्राया झ्वलय् भेलुया नं जात्रा जुइ । जात्राया झ्वलय् ब्वसिगां, ल्ह्वंखा व मच्छेगांया द्यः बःखुइ हइ । बःखुइ फुक्कं द्यःया विधिवत् पुजा लिपा छखः छखः यानाः द्यः ल्ह्वनायंकी । थिंलाथ्व दशमिकुन्हु ल्ह्वंखा, ब्वसिगां व मच्छेगांया द्यःखः यंके धुंकाः दकलय् लिपा सतुंगःया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । मच्छेगांया द्यःखः ल्ह्वनाः खुसि पारि मन्दु धयागु थासय् थ्यनेवं ल्हाः ल्ह्वनाहइ, अले जक सतुंगःया विष्णुदेवीया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । न्हापां भेलुखः ल्ह्वनी, अले विष्णुदेवीया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् संखननि व भंसाः त्वालय् द्यःयात भमचित लसकुस याये थें फं लुनाः ताःचा ज्वंकाः दुकायेमाः । द्यःखः द्यःननिइ थ्यंकाः जात्रा क्वचाइ ।

अकाय्माः– अःखतं माः हनातःगु सिन्हाय्स्वांमाः
अर्गः– खुगः अर्गःचाय् लः, सादुरु, अय्लाः, थ्वँ, ह्याउँथ्वँ तइ ।
अन्ति– अन्तिइ अय्लाः तइ ।
कलश व मस– नीलः दुगु लःथल स्वख्वः दुगु मसय् दिकी ।
क्वला– जाकि, बजि, छुचुं, तछ्वचुं, केरा, सादुरु, लः तयाः न्यागाः ग्वाराचा ग्वाराचागु पिण्ड दयेकाः तइ ।
खाय्पाः– खाय्पातय् मनाछ्वय्ला तइ ।
गुंगूमकः– चु दुगु ह्यंग्वाः तयाः मि च्याकाः गुंगूया कुँ थनेगु मकःचा ।
थापिं– थापिनय् थ्वँ तइ ।
पुजाभः– पुजाज्वलं तइ ।
शंखचा व मस– चिग्वःगु शंखचा मसय् दिकी ।
समय्बाता– समय्ज्वलं तइ ।
सादुरु थल– चिकिचाग्वःगु कसि थें च्वंगु थल । थुकी सादुरु तइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तइ ।
सुकुन्दा– गणेद्यः दुगु चिकं तयाः च्याकेगु मतच्याः थल ।

पाहांचःह्रे नखःनाप स्वापू दुगु मेगु छगू जात्रा सल ब्वाकेगु जात्रा खः । थुकियात खसभासं घोडेजात्रा नं धाः । पाहांचःह्रेया कन्हय्कुन्हु तिंख्यलय् सल ब्वाकिगु याना वयाच्वंगु ताः दयेधुंकल । थ्व न्हिकुन्हु राष्ट्राध्यक्ष व मेमेपिं गण्यमान्य व्यक्तिपिनि उपस्थितिइ थ्व ज्याझ्वः तसकं न्ह्यइपुक याइ । न्हापा न्हपा छम्ह जक सल ब्वाकीगु खःसा थौंकन्हय् धेंधेंबल्लाः यायेगु कथं मेमेगु नं तँसा ज्याझ्वः नापं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । सल ब्वाकीगु इलय् कुमारी माजुयात नं न्ह्यःने तयेमाः ।
सल ब्वाकीगु जात्रा सम्बन्धय् छपु बाखं दु । परापूर्वकालय् टुडी नांया छम्ह दानवं येँ देशय् हाहाकार मचे यानाच्वंगु जुयाच्वन । वयागु दमन सह याये मफयाः सकल मनूत जानाः वयात अन ख्यलय् गाः खनाः थुनाबिल । उबलय्निसें व ख्यःया नां टुंडिख्यः जुल । नापं उम्ह दानव हाकनं दना मवयेमा धकाः सल ब्वाकाः न्हुयाः मदयेकाछ्वल । उबलय् निसें सल ब्वाकेगु परम्परा न्ह्यात । मेगु छगू कथन कथं इतुंबहालय् च्वंम्ह केशचन्द्र आजुं लहिनातःम्ह गुरुमापा राक्षसयात तिंख्यलय् तयेयंकूगु जुयाच्वन । उम्ह गुरुमापां हाकनं दुःख बी धकाः ग्यानाः सलं न्हुइकाः स्याःगु खः धाइ । थुकथं पाहांचःह्रेया कन्हय्कुन्हु सल ब्वाकीगु परम्परा छगू तँसाया रुपय् न्ह्यानाच्वन ।

सभ्यताया मू दापू खः – संस्कृति व सम्पदा ! मानवीय समुदायया न्हियान्हिथंया जीवन हनेगु प्रवृत्तिया जीवन्त किचः खः थुपिं । थुकी विधि व व्यवहार जक मखु जीवन व जगतया सम्बन्धय् बिचाः नं दुथ्याना च्वनी । उकिं समाज व समुदायया अवस्थायात दुवालीबले उमिगु जीवन हनेत छ्यलाबुला यानावयाच्वंगु भौतिक संरचना वा सुविधायात जक स्वइमखु । ताःहाकःगु इलंनिसें छगू संस्कार, मान्यता व प्रवृत्ति कथं मदिक्क थातंकयाच्वंगु मूल्य मान्यताया नापनापं जीवन शैलीयात नं दुवालेगु याइ । थुज्वःगु खँ धाःसा गुलिं बौद्धिक सिर्जनाया लिच्वः कथं समाजया विधि, व्यवहार व बिचालय् अभिब्यक्त जुयाच्वनी, गुगु अमूर्त सम्पदा कथं नालाकाइगु जुल । अथे हे समुदायया सामूहिक अले सिर्जनात्मक श्रमया लिच्वः कथं भौतिक रुपय्् स्वयेखने दइ उकियात मूर्त सम्पदा कथं थुइकी ।

अन्तर्राष्ट्रिय ख्यःया मिखाय् संस्कृति व सम्पदाया निंतिं नेवाः समाज व सभ्यता मुक्कं तःजिगु–तःमिगु धुकू खः ।

जीवन हनेगु झ्वलय् मदिक्क न्ह्याकावयाच्वंगु संस्कार, संस्कृति, परम्परा, नखःचखः अले जात्रा पर्व नेवाः समाजया मौलिकता व विशेषता खत ।

पुर्खापिनि सिर्जनात्मक प्रतिभायात छ्यलाः धस्वाकातःगु द्वलंद्वः भौतिक संरचनात गुुगु दु छखे उकी सिप, कला, प्रविधि व ज्ञानया तःजिगु गुण खंकेफु, मेखे प्रत्येक संरचनाया स्वरुप, आकार, प्रकृतिया ल्यूने कल्पना जक मखु जीवन दर्शनया गहन पक्ष नं ध्वदुइ । थ्वहे कारणं नेवाः सभ्यताया केन्द्र नेपालमण्डल छगुलिं हे सम्पदा व संस्कृतिया अतिकं महत्वंजाःगु थाय्बाय् खः, छगू जीवित संग्रहालय जुयाब्यूगु दु ।

चिकंसाःया ज्या न्ह्याकीपिं येँया साय्मितय्सं थःथःगु सालय् साःद्यः पुजा यानाः सालय् छ्यलीगु थी थी ज्याभः ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खः । थौंकन्हय् येँय् दमकल लिउनेया लाय्कूसाःया साय्मितय् जक पायाः पिहांवयेगु चलन दनि । उमिसं दापा बाजंया तालय् सालय् छ्यलेगु पू, मुगः, लुसि ज्वनाः सालं पिहांवयाः पश्चिम पाखेया दुवातय् तक वनाः हाकनं सालय् दुहांवनकि थनया पायाः क्वचाइ । वथेंतुं ख्वपय् साकोलानय् नं अथे हे सालय्छ्य लीगु पू व लुसि ज्वनाः पायाः वयेगु चलन दु ।

सिँ सिमा पालाः दयेकी । दक्वं जातया सिमाया सिँ छगू हे कथंया जुइ मखु । गुगुुं सिमाया सिँ छाःगु दइ, गुगुं नाइसे च्वनी । स्यल्लानाः लखं काचाक्क स्यंके मफइगु सिँ नं दु, लः लात धायेव याकनं स्यनीगु नं दु । मि च्याकेत सिँ दुइ । सिँ च्याकेबलय्‌ म्ह्व जक राप दुगु नं दइ, यक्व दुगु नं दइ । इताः थें च्याके ज्यूगु सिँ नं दु । थज्याःगु सिँ प्वाःचां मतया ज्या तकं कायेगु याइ ।

ग्वय्‌छासिँ

छता छाःगु सिँ । प्याःबलय्‌ म्हय्‌ थिल धायेव चेँय्‌चेँय्‌ धाइ । दुइबलय्‌ राप यक्व दइ । ततःग्वंगुलिं उगः त्वाकः आदि दयेकेत ज्या काइ ।

चसिँ

नाइसे च्वंगु छता सिँ । यक्व झ्यातुइ मखु । पिचुकाः ज्या सने अःपुइ । थुकिं दयेकीगु सामान चर्कय्‌ जुइ मखु । रंग बांलाक च्वनी । किलं नयाः नं स्यंकी मखु ।

धुँसिँ

लप्तेमायागु सिँ । तांन्वःथाय्‌ दइ । न्याक्क बल्लाइ । लखं काचाक थी मखु । दंदंतक तुयाच्वनी । धुँसिं झ्याः खापा दयेकेगु व धलिं तयेगु याइ । थुकिया हलं लप्ते दयेकेगु याइ ।

सिन्तासिँ

सल्लामाया मिखाग्वंया सिँ । ह्याउँगु उनया जुइ । इताः थें च्याइ । चिपु यानाः हाकःचा लाकाः इतःमत थें च्याकेगु याइ । होम जग्गे पुजाय्‌ सुइनिका सिन्ता नं दुइगु याइ ।

सूसिँ

सिँया छता जात । नाइसे च्वनाः नं बल्लाइ । चिपु जूसां नं यातुइ मखु । पिचुक सुने अःपुइ । लवःकवःया चु तयेत व बजि ल्हुइगु लुसि दयेकेत ज्या काइ ।

हलूसिँ

उतिस जातया सिमाया सिँ । म्हासुगु जुइ । याउँसे च्वनी । नकिं ताये अःपुइ । रंग बांलाक च्वनी । याउँसे च्वंक सामान दयेकेत थज्याःगु सिं ज्या काइ ।

हाकुलासिँ

सूसिँया छगू जातया सिँ । नाइसे च्वनी । याउँसे च्वनाः नं बल्लाइ । प्याःथाय्‌ लाःसां याकनं चाःतुली मखु । धःखा लागाय्‌ कँ काइबलय्‌ प्वाकः त्यू मवयेकेत हाकुलासिँया तेका तइ ।