यल लाय्‌कुलिं दक्षिणपाखे स्वयाः वनेबलय्‌ तंगः त्वालय्‌ खवय्‌ पाखे बालार्चनदेव संस्कारित जेष्ठवर्ण महाविहार तंगः बहाः थ्यनी । तंग बहाःयात चाकुबहाः नं धायेगु याः । चाकुबहाःया दथुइ नितँपौ दुगु देगः दु । थुगु देगल पश्चिमाभिमुख जटाधारी लोकेश्वर नीस्वनातःगु दु । थ्व हे द्यः थुगु संघपिनि क्वाःपाःद्यः खः ।

ह्याउँवर्णम्ह थ्व द्यःयात पद्मपाणी लोकेश्वर वा मिननाथ नं धायेगु याः । थ्व तंगःबहाः दुहां वनेगु मूलुखा जवंखवं ल्वहंया यमदूत निम्ह दु । थ्व द्यःयात यमराज कथं नं कयातःगु दु । थनया फलय्‌ ल्वहंया निम्ह सिंह, यमराजया मूर्ति व गं तयातःगु दु । देगःया प्यंगू दिशाय्‌ नं लुखा छुनाः हरेक लुखाया च्वय्‌ अनेक द्यःपिं दुगु कलात्मक त्वलं छगू छगू नं दु । प्यंगू द्वार मध्ये मूल द्वारया च्वय्‌ पद्मनृत्येश्वर मूल यानातःगु लुँ सियातःगु तोलं दु ।

देगःया न्हापांगु व निगूगु तल्लाय्‌ त्वानाःसिँ नं दु । थनया पल्लि लुँ सियातःगु पातां भुनातःगु दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ लुँ सियातःगु गजू छगः दु । थ्व हे गजूनिसें क्वय्‌ ताःहाकयेक पताः छगू नं दु ।

देगःया खवपाखे दिगि दु । थुगु दिगिइ बसुन्धरादेवीया मूर्ति दु । थ्व बसुन्धरादेवी इल्हने सम्यक महोत्सवकुन्हु दकलय्‌ न्हापां यंकेमाःम्ह द्यः खः । थ्व बहाः छचाःलं चैत्य, धर्मधातुमण्डल दु । द्यःया न्ह्यःने चैत्य छगः दु । थ्व बहालय्‌ मेगु न्यागः चैत्य व निगः धर्मधातुमण्डल दु । अथे हे थन तग्वःगु मणि छगः व द्यःल्वहं दबू नं दु ।

थनया बहाः लुखां दुने जवंखवं फल्चा निगू दु । देगःया लिउने आगंद्यः दु । थनया प्रामाणिक अभिलेख मध्ये ने.सं. २४५ या भूमिसम्बन्धी ताडपत्र दकलय्‌ पुलांगु धकाः उल्लेख यानातःगु दु । मेगु थन हे बहालय्‌ दुगु ने.सं. ५८९ यागु खः । थ्व बहाः यलया सिद्धिनरसिंह मल्लं यलया १५ गू बहाःया प्रमाणिततया यायेगु ल्याखं क्रम विभाजन यायेगु झ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां सथान जेष्ठवर्ण महाविहारयात बिउगु खँ राइट वंशावलीइ उल्लेख दु । अथे हे चाक्वाःद्यः लोकंह्वाःम्ह जुयाः आपाः हे बाखनय्‌, वंशावलीइ दुथ्याकातःगु खनेदु ।

तंगःबहाःया दशस्थविर आजुपिं व संघया २९ म्ह दुजःपिं मुनाः थन यायेमाःगु धार्मिक ज्या याना वयाच्वंगु दु । थन सँमस्तय्‌त वन्दे लुइगु, थकालिकथं बाःछि बाःछि ल्याखं द्यःपाः फयेगु, द्यः खेचायेकेगु, नित्यपुजा, आरती, स्तोत्र, नामसंगीति ब्वनेगु आदि याना वयाच्वंगु दु । तंगःबहालय्‌ न्ह्यागु पुजा याःसां गुरुजुपिं स्वम्ह, आजुपिं झिम्ह व नकिंपिं निम्ह च्वनेगु चलन दु ।

थन पुजाया ज्या यायेत मूलाचार्य व बेताजुया निंतिं हेनबहाःया गुरुजुपिं व उपाध्यायया निंतिं चुकबहाःया गुरुजुपिंसं याइगु खः । थनया रीतिथिति गुथिद्यः द्यःन्हवं यायेगुनिसें रथयात्रा ज्वःछि क्वःमचातले आपालं हनेमाःगु खनेदु ।

दँय्दसं मोहनिबलय् इहि, बाः¥हा, कय्तापुजा, इहिपा, ज्याःजंक्व व थीथी धलं दनीबलय् व मेमेगु ज्याखँय् तःजिगु पुजा जुइ । उज्वःगु पुजाय् थीथी पुजाज्वलं स्वनाः पुज्यायेगु याइ ।थथे स्वनेगुज्या याये न्ह्यः पूजा याइगु थासय् स्यूचां बँ इलाः उकी द्यःने सरुवाजाकि तयाः स्वनेमाःगु थलबल ज्वलं दिकाः स्वनेगुु ज्या याइगु खः । थथे स्वनीगु ज्वलं थुकथं दु—
अन्ति– अय्लाः तइगु थल ।
कलश– नीलः दुगु लःथल । थुकी दाफ्वःस्वां कचा थुनातइ ।
कुलि– वा जायेकातःगु व जाकि जायेकातःगु निगः कुलि ।
क्वखा कापः, पसूका– ह्याउँगु व तुयुगु क्वखा दयेकेगु कापः व ह्याउँ, वाउँ, म्हासु, तुयु, वँचु उं छिनातःगु न्यातु निलातःगु का ।
खाय्कुलिं– धलिइ मी–चिकं ह्वानाः चि तयाः खाय् दयेकाः तइगु थल ।
खाय्पाः– खाय्कुलिंया द्यःने तइगु भुचा । थुकी छ्वय्ला वालाः तइ ।
गुंगूमकः– ल्हातिइ ज्वनेगु चु दुगु चिग्वःगु मकःचा । थुकी ह्यंग्वाः तयाः मि न्वयेकाः गुंगू तयाः द्यःयात कुँ थनेगु याइ ।
त्वाःदेवा, देवा– चिकं तयाः इताः च्याकेगु मत
थापिं– थ्वँ तइगु थल ।
न्हिथंया पुजाज्वलं– जाकि, सिन्हः, स्वां, ताय्, धुं धुपाँय्, इताः, जजंका, ग्वःजा, सिसाबुसा, मरिचरि …
माकःचा व द्वःसली– थुकी मोहनि फइगु खः । द्वःसलिखय् चिकं इलाः माकःचाय् भपुइकाः उकी खेलुइतालय् चिकं बुलाः चिकं दुगु माकःचाय् तयाः च्याकाः मोहनि सिन्हः फइगु खः ।
समय् बाता– थुकी समय्ज्वलं सकतां दइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तयेत दयेकातइगु निगः बिस्कंया थल ।
सुकुन्दा– द्यः पुज्यायेथाय् न्ह्यःने गणेद्यः दुगु चिकं तयाः इताः च्याकेगु थल ।

गुइतः बहीया नामं स्वंगू बही दु । उकिइ दकलय्‌ तःधंगुयात तःधंगु गुइतः बही (प्रथमश्री महाविहार) धाइ । गुइतःया तग्वःगु चैत्यया न्ह्यःने स्वयाः जवय्‌ थ्व बही दु । थन मूलुखां दुहां वनेवं जवय्‌ महांकाल व खवय्‌ विश्वकर्माया मूर्ति दु । मूलुखाया न्ह्यःनेसं मू बहीदेगः दु । देगः बँ स्वयाः तजायेक थकयाः दयेकातःगु दु । थनया बहीदेगः उत्तर स्वकाः

आँय्‌पा पौ चिनाः उकिया द्यःने लुँ सियातःगु गजू छुनातःगु दु । द्यःफलय्‌ जःखः बोधिसत्व व भिक्षुपिं तयाः दथुइ पञ्चबुद्ध दुगु तोरणं दिकातःगु दु । मातं तल्लाय्‌ पञ्चझ्याः तयाः जःखः निपाः चिचीपाःगु झ्याः कलात्मककथं छुनातःगु दु । बहीदेगलय्‌ भविष्य व्याकरण मुद्राय्‌ तथागत बुद्धया मूर्ति दु । थनया मूलुखा च्वय्‌ अक्षोभ्य बुद्ध, प्रज्ञापारमिता, षडक्षरी लोकेश्वर स्थापना यानातःगु दु । थुगु मूलुखाय्‌ तोलं छगू नं दु । लुखाया जःखः छज्वः सिंह, छज्वः ध्वाँय्‌ व सारिपुत्र–मौदगल्यानया मूर्ति दु । थन बहिलिइ लिच्छविकालीन चैत्य व जिनालय चैत्य लिसें धर्मधातुमण्डल दु ।

थन बहिलिइ नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु आदि ज्या न्ह्याकाः पञ्चस्थविरया व्यवस्था यानातःगु दु । अथे हे थनया संघं पञ्चस्थविर आजुपिनिगुपाखें मस्तय्‌त बन्दे लुइगु ज्या यानाच्वंगु दु । थनया संघ दुजःतय्‌सं लछिया पाः कयाः द्यः खेचायेकेगु, नित्यपूजा यायेगु, आरती यायेगु आदि ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । अथे हे थन वैशाखकृष्ण प्रतिपदाकुन्हु बहीद्यः बुसाधं, श्रावणशुक्ल चतुर्दशीकुन्हु बहीद्यः ब्वयेगु, भाद्रकृष्ण तृतियाकुन्हु जीगः गुथि, भाद्रशुक्ल प्रतिपदाकुन्हु नामसंगीति गुथि व वैशाखशुक्ल प्रतिपदाकुन्हु देपुजा गुथि न्ह्याकाच्वंगु दु ।

येँया तसकं व्यस्तगु लागाकथं म्हस्यूगु वतु त्वालय्‌ थ्व बहाः दु । तसकं चकंगु व तकूगु थाय्‌ जूगुलिं थ्व बहाःया नां हे तःधंबहाः जूगु खः । चलनचल्तीया भासं थ्व बहाःयात वतुबहाः नं धायेगु याः । थ्व बहाःया संस्कृत नां धर्मचक्र महाविहार खः । थ्व बहाःया सर्वसंघ फुक्क शाक्य परिवारपिं जक खः । थ्व बहाया क्वाःपाःद्यः विहारया आगंछेँया छ्यलीइ पलिस्था यानातःगु खनेदु । उत्तराभिमुख मैत्री बोधिसत्व बहाःया क्वाःपाःद्य जुल । बहालय्‌ दुहां वनेवं तप्यंक सिजःया पौ पिकयाः नःया बारं सुरक्षितकथं क्वाःपाःद्ययात थाय्‌ बियातःगु खनेदु ।

क्वाःपाःद्यया फुसय्‌ सिँया त्वलं व न्ह्यःने जवंखवं ल्वहंया निम्ह सिंह नं थापना यानातःगु दु । मू लुखाया जवंखवं सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया किपा अंगलय्‌ च्वयातःगु दु । लुखा क्वसं धर्मगण्ठी मन्दः नं दु । अथेहे जवंखवं गं घायेगु ल्वहंया थां नं दु । च्वय्‌या तँय्‌ स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः अले वहे लाइनय्‌ दथुइ लाक तिकिझ्याः व हाकनं स्वपाःझ्याः तयातलसा वयां च्वय्‌या तल्ला फुक्क आधुनिक शैलीं दयेकातःगुलिं वास्तविक क्वाःपाःछेँ वा आगंछेँया रुप मदये धुंकल ।

बहाःया दथुया लागायात नःया बारं छचाखेरं घेरे यानाः अन च्वंगु देगः, चिभाः व मेमेगु ऐतिहासिक पक्षयात सुरक्षित यानातःगु खंकेफु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःनेसं चिग्वःगु तुयू चिभाः, जवंखवं निगः व ल्यूनेसं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातल । वयां ल्यूने जज्ञ मन्दः थेंज्याःगु प्यकुंलाक्क गाः दु । बहाःया दथुइ लाक्क बज्रधातु चैत्य छगः नं दु । थ्व वि.सं. २०३७ साल जेठ १६ गते बहाःया थाकुलि हिरामान, धर्मरत्न, ज्ञानरत्न, सेतीमाया व सकल गुथिपाखें जिर्णोद्धार याःगु व जुजु वीरेन्द्र थन वःगु शिलापत्रं स्पष्ट क्यनाच्वंगु दु । चैत्यया क्वसं क्वाःपाःद्ययात तप्यंक ज्वज्वलपियाच्वंम्ह छम्ह उपासकया मूर्ति दु । सायद थ्व चैत्य थापना याःम्ह वा मेपिं सुं जुइफु ।

थुगु चैत्यय्‌ उत्तरपाखे स्वयाः दनाच्वंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर, दक्षिणपाखे वरद मुद्राया बुद्ध थापना यानातल । चैत्यया पश्चिमपाखे मेगु चिभाः दुसा पूर्वपाखे लिच्छविकालीन चिभाः छगः नं थापना यानातल । बहालय्‌ दुहां वयेखतं जवय्‌ लाक्क तःपाःगु शिलापत्र तयातःगु दुसा खवय्‌ पाखे देगलय्‌ बुद्ध व जवंखवं निम्ह द्यःया मूर्ति पलिस्था यानातल । विहारया खवय्‌ कुनाय्‌ गुचाःमन्दः दु । थ्वहे गुचाः मन्दःया नामं हे गुचाःमन्दः त्वाः वा अप्रभंश जुयाः गुच्चात्वाः जूवंगु खः ।

थ्व बहाःया आगंद्यः गुह््येश्वरी खः । थ्व बहाःया आगंद्यःयात जनबहाःया शाक्यपिंसं नं कुलदेवताकथं पुजाआजा याना वयाच्वंगु दु । वास्तवय्‌ थ्व बहाःया ऐतिहासिक पक्ष उलि स्पष्ट खनेमदु । तर थ्व थापना जूगु थ्यंमथ्यं द्वःछिदँ न्ह्यवं खनेदु । छाय्‌धाःसा राष्ट्रिय अभिलेखालयय्‌ आःतक लुयावःगु दसुकथं ने.सं. १३५ या हस्तलिखित ग्रन्थय्‌ धर्मचक्र महाविहारया शाक्यभिक्षु कुमारचन्द्र धकाः न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे निगूगु दसु धयागु थौंकन्हय्‌ बेलायतया क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयया लाइब्रेरीइ तयातःगु ने.सं. २८५ या धर्मचक्र महाविहारया शाक्यभिक्षु मञ्जुश्रीजुं च्वयातःगु अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिता खः ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः व आगंद्यःयात बरे छुइधुंकूपिं कुलपुत्रपिंसं न्हय्‌न्हु÷न्हय्‌न्हु यानाः छसिकथं पाः कयाः सँ (पुजा पाः) याना वयाच्वंगु दु । येँया सम्यक महादान याइबलय्‌ थ्व बहाःया उपस्थिति अनिवार्य दु । ने.सं. ६६७ य्‌ जुजु नरेन्द्र देवया पालय्‌ बहाःया शाक्यभिक्षु तोयौजुं (चप्पाफ्यः आजुं) ल्हासाय्‌ कमे यानाहःगु ध्यबां सम्यक महादान गुथि नीस्वंगु खः । अथेहे थ्व बहाःया स्वयम्भुइ पुजा यानाः लःफ्वं वनेगु गुथि, गुंला बाजं गुथि, स्वयम्भूइ घाँय्‌ पुइगु गुथि, पलांचो गुथि व बुसादँ गुथि दु । थ्व बहाःया स्वंगू कचाः बहाः नं दु । थुपिं खः— (१)चीधं बहाः, (२) पिच्छे बहाः, (३) प्यूखा बहाः ।

कार्चोपिया तपुलि

द्यांचा छाँटयागुलिइ ग्वाराचा छाँटगु गजू दुगु हाकुगु रेशमीकां कलाकारितापूर्वक अतिक बांलाःगु बुट्टा तयाः कार्चोपि भरय्‌ यानातःगु तपुलि हे कार्चोपि तपुलि खः । थ्व तपुलि विशेष मनूतय्‌सं जक पुइगु याइ ।

गा घानाः मचा तपुलि

तपुलिं पुइकेबलय्‌ मचाया म्ह बाम्ह नं लुमुक त्वपुइ जिइक तपुलिइ गा घानाः सुयातइगु तपुलि हे ‘गा घाना तपुलि’ खः । बरखां स्वयां चिकुलां मचातय्‌गु लागि तसकं ज्याख्यलय्‌ दुगु तपुलि खः थ्व ।

जंकु तपुलि

मचा जंकु मचातय्‌ अन्नप्राशन संस्कार याइबलय्‌ जंकुवसःया ज्वलं कथं पुंकीगु वसः मध्ये जंकु तपुलि छता नं मूल वसः खः । मिसामचा जुइमा वा

मिजंमचा जुइमा जंकुतपुलि छथी हे कथंयागु, क्वेचिं वा तासयागु न्याकू ह्वनाः गजू तयाः सुयातइगु संस्कार स्वरुपया तपुलि जुइ ।

चरे बनाः स्वबः दुगु धाकाया तपुलि

तक्वः तपुलि मध्ये सर्वसाधारणं पुइगु निगूगु स्तरया तपुलि खः । चरे बनाः स्वबः दुगु धाकाया तपुलिइ धाकाया द्यःने चरेस छबः, धाका व दुने दुबःसा यानाः स्वबः तयाः तपुलि सुयातइ ।

चांतरवाल तपुलि

राजकीय स्तरया दज्र्यानि तपुलि खः चांतरवाल तपुलि । राज्यसम्बन्धी विशेष परिस्थितिइ अथे धयागु राष्ट्रनाप सम्बन्धित नखःचखः, जात्रापर्व, धर्म संस्कार आदि संस्कृतिसम्बन्धी उत्सवबलय्‌ पद व दर्जा अनुसारया चांतर तक्मा आदि भ्यानाः पुइगु दज्र्यानि तपुलियात चांतरवाल तपुलि धाइ ।

तक्वः तपुलि

तकय्‌ यानातइगु हाकु कापःयागु तपुलि गुकियात हाकु तपुलि धायेगु यानाच्वना । थौंकन्हय्‌ थुकियात भक्तपुरे टोपी वा भादगाउँले टोपी धायेगु याः । सरकारी स्तरं मान्यता बियातःगु थौंया मूल दर्जावाल तपुलि हे थ्व तक्वः तपुलि खः ।

धाका तपुलि 

छ्यंया सुरक्षा तपुलिया प्रयोगय्‌ बौद्धिकताया झलक स्वरुप राष्ट्रिय गौरव कथं सम्पूर्ण नेपाःया छगुयां छगू छाँटया तपुलि ‘धाका तपुलि’ नांया तपुलि खः । धाका तपुलियात राष्ट्रिय मान्यता कथं ‘राष्ट्रिय तपुलि’या रुपय्‌ सम्मान बियातःगु दु । धाका तपुलि थीथी कापः, स्वरुप व ताजिया दु ।

थाय्‌पा तपुलि

भिंगु ततःधंगु पुजा यानाबिज्याइपिं गुरुजुपिं, विहारया चक्रेश्वर थाय्‌पाजुपिं आदि विशेष व्यक्तिपिंसं अज्याःगु हे ततःधंगु उत्सवबलय्‌ पुइगु तपुलि हे थाय्‌पा तपुलि खः ।

मचाजंक्व तपुलिया आकारय्‌ तास, तिनखाः वा क्वेचिं आदि पातकापःयागु न्याकू ह्वनाः सुयातइगु थ्व तपुलिइ लुँयागु गजू तयातःगु दइ । नेवाः संस्कारय्‌ छ्यलीगु थ्व तपुलि विशेष व्यक्तिपिंसं विशेष पुजाविधिबलय्‌ जक पुइगु जूगुलिं उच्चस्तरय्‌ तयातःगु दु । थ्व तपुलि थः न्ह्याःन्ह्याःबलय्‌ पुइमजिउ, अथे हे असम्बन्धित मनूतय्‌सं नं पुइ मज्यू ।

थ्यासु तपुलि

नेपाःया छता मू पुलि थ्यासु तपुलि नं खः, गुकियात पुलांभासं ‘खित्याः तपुलि’ धकाः धायेगु याः । तक्वः तपुलि सुइगु हे कापःयागु तपुलिया द्यःनेयागु चाः नं छ्यनय्‌ थीकथं बागःचागु, न्यालांगूति जक पाय्‌जाः जुयाः नं छखेर बेक्वयेक छबः लथ्यानातइगु, छगू अलग कथं सुयातइगु हाकु तपुलि हे थ्यासु तपुलि खः । खास यानाः थ्यासु तपुलि धोतिवाल व पर्दावाल लंसुरुवाः फीपिं स्तरीय पुलां मनूतय्‌सं पुइगु याइगु खः ।

बर्खि तपुलि

बर्खि बारय्‌ याइपिंसं पुइगु तपुलि थ्व दुबःसा संजाप (मूजि) मतसे तुयुगु कापःयागु एकसरां सुयातइगु तपुलि खः ।

बुट्टावाल कापःयागु तपुलि

तपुलिं पुइम्हेसिया इच्छा व रहर कथं न्ह्यागु कापःयागु न्ह्यागु बुट्टायागु तपुलिं पुइगु याइ ।

बेतालि

सुं नं विशेष व्यक्तियात सम्मान स्वरुप छ्यनय्‌ चिकाबीगु तुयुगु कापःयात बेतालि धाइ । गुरु, पुरोहित, चक्रेश्वर आदि ततःधंगु पदवीया सम्मान प्राप्त विशेष जनपिंत, छुं नं तःधंगु विशेष ज्याखँया सफलता प्राप्ति यानादीपिं प्रति सम्मान स्वरुप ख्येंसगं समेत लःल्हानाः शीरविन्दु पगडिया स्वरुपय्‌ खापि, नैनसुत, थानाकापः आदि शुद्धगु तुयुगु कापतं छ्यनय्‌ हिंकाः सम्मान याइगुयात बेतालिं चिकेगु धाइ ।

माकः तपुलि

तपुलिं पुइबलय्‌ छ्यनंनिसें गःपः थ्यंक त्वपुइगु, ख्वाःपाः छपाः जक तुपुलुक खनेदुगु सियुगु रंगयागु उनयागु तपुलि हे माकः तपुलि खः । तपुलिं गःपः त्वपुइ मयःसा लथ्यानाः छ्यनय्‌ जक नं पुइ ज्यू ।

थ्व तपुलिं पुइबलय्‌ रंगरुप माकः स्वरुप खनेदइगुलिं जुइ थ्वयात माकः तपुलि धाइगु । थ्व तपुलि चिकुलां पुइबलय्‌ साप लुमुसे च्वनी ।

सक्कलि धाकाया तपुलि

धाका तपुलि मध्ये दकसिबय्‌ तःजिगु तपुलि सक्कलि धाकाया तपुलि खः । दर्जाकथं विशेष संस्कार, उत्सवय्‌ ससम्मान पुइगु दर्जावाल तपुलि खः । सक्कलि धाकाय्‌ दुने नं थीथी रुप, रंग, बुट्टाया थीथी स्तरयागु धाकायागु तपुलि पुइगु याइ ।

रंगीन खापि तपुलि

गुलिखे संघसंस्था, द्यःखलः आदिपिनि थःथःगु पुचःया खलः म्हसीकाया लागि मात्र खापिकापःयागु जक जूसां विशेष उत्सवय्‌ पुइगुया लागि थःथः कथंया थीथी रंगयागु तपुलिं पुइगु याइ । गथेकि कंगद्यः अजिमाया खलःपिनि ह्याउँगु तपुलि तेबहाः खलःतय्‌ वँचु तपुलि आदि ।

सिपाहिँ तपुलि

देय्‌या संरक्षक भाःपियातःपिं जंगी फौजपिनि फौज अनुसार दज्र्यानि स्तरं पुइगु तपुलि हे सिपाहिँ तपुलि खः । दज्र्यानि स्तर कथं पुइगु जूगुलिं राजकीय स्तरय्‌ गुलि नं दर्जाया बाँडफाँट दु (छम्ह साधारण ट्राफिक निसें जंगी फौजया सर्वोच्च दज्र्यानि व्यक्ति तकया रुपय्‌ तःथी हे पदिय स्तर दुगुलिं उलि हे स्वरुपया दज्र्यानि तपुलि दुगु जुल ।

ह्याउँमचा तपुलि

नकतिनि बूम्ह मचा निसें बःचाधिकःपिं मचातय्‌त कपाः त्वपुइक पुइकीगु चाःचा तयाः सुयातइगु तपुलि । थौंकन्हय्‌ विभिन्न डिजाइनयागु हे मचा तपुलि खः ।

श्रीपेच

व्यक्तिया व्यक्तित्वया महानताया स्वरुप छ्यनय्‌ पुइगु तपुलिया उच्चतम दर्जाया छगू विशेष रुप खः श्रीपेच । देय्‌या आधिकारिक मूल शासकयात राजकीय सम्मान स्वरुप पुइकीगु, कल्कि समेत तयाः नवरत्न जडित श्रीपेच तपुलिया छगू विशेष रुप खः । धर्म, विवेक, न्याय, कर्म आदि सुलाच्वंगु श्रीपेच नांया थ्व तपुलि थःथम्हं तुं पुइगु मखसे विशेष परिस्थितिइ नीतिनियम पूवंकाः गुरु पुरोहितपिं पाखें पुइकाबीगु याइ । न्हापा जुजु दुबलय्‌ राज्याभिषेक याइबलय्‌ जुजु जूम्हेसित श्रीपेच पुइकीगु खः ।

इतुंबहाःया पश्चिमपाखे च्वंगु तःमुगः गल्लीइ थ्व बहाः पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहाः नापसं ंबिकमाः बहाःया कचा बहाः रत्नाकरबहाः नं दु । थ्व बहायात तःमुगःबहाः धाइ । न्हापा रत्नाकर बहाःयात इतुंबहाःया शाक्य परिवारं बिकमाः बहाःया सर्वसंघ दुजःपिंत मियावंगु धापू दु । धर्मचित्त विहार नं धाइगु थ्व बहाः छगू थौंकन्हय्‌ इतुंबहाःया कचा बहाःकथं ल्यनाच्वंगु दनि । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पश्चिमाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । छगू फिट जक दुम्ह द्यःयात आशनय्‌ तयातःगु दु । द्यः साधारण छेँया क्वय्‌ चिकिचाकूगु छ्यलिइ तयातःगु दु । जवंखवं सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । लुखाय्‌ लीपाताया बुद्ध, धर्म, संघया प्रतीकया तोरं दु । जवंखवं ली पाताया हे ध्वाँय्‌ व मण्डपाः नं दु । थ्व विहारय्‌ क्वाःपाःद्यःया चुलिंचू निगः चिभाः दु । छगलय्‌ पंचबुद्ध दुसा मेगुलिइ लोकेश्वरया मूर्ति दु । छगू क्षेत्रपाल नं दु ।

संसारया दुःख व भय तरे यानाबीम्ह तारायात बोधिसत्व, मातृकादेवी, ज्ञानसत्वया रुपय्‌ न्ह्यब्वयातःगु दु । हिन्दू व बौद्ध निगू धर्मय्‌ नं तारायात नालातःगु दु । हिन्दूधर्मय्‌ दशमहाविद्याय्‌ छम्ह तारा खः । ताराया धारणा खुगूगु शताब्दीइ वःगु खनेदु । भय, उपद्रव, रोग, शोध, बिघ्नपाखें रक्षा जुइ धैगु विश्वास दु । नेपाःया बौद्ध समाजय्‌ मुद्दा मामिला, ल्वापुख्यापुया भयपाखें मुक्त याना बीगु धारणा दुगुलिं नेपाःया बौद्ध संस्कृतिइ ताराद्यःपिंत चिकं बुकेगु याना वयाच्वंगु दु । चैत्यया विदिशाय्‌ न्याम्ह बुद्ध थें हे न्याम्ह तारापिं तइ । उकी मध्ये चैत्यया दथुइ वज्रधातेश्वरी दइ । लोचनी, मामकी, पाण्डुरा व आर्यतारा विदिशाय्‌ दइ । न्याम्ह तारायात पंचबुद्धया शक्तिया रुपय्‌ कायेगु याःसां बौद्ध ग्रन्थय्‌ पंचबुद्धया स्वभाव वा प्रज्ञारुप धकाः काइ । न्याम्ह पंचबुद्धया पंचकुलपाखें जन्म जूपिं लः, मि, फय्‌, चा व आकाश तत्वया चिंया रुपय्‌ हेवज्रतन्त्रय्‌ न्ह्यब्वयातःगु दु । तुयू, वँचु, म्हासु, ह्याउँ व वाउँगु रंगकथं ब्वयेगु याइ । बौद्ध तुतः अष्टोत्तरशतनाम तारा स्तोत्र धकाः सच्छि व च्याम्ह तारा ब्वयातःगु दु । तारा पाराजिका, तारातन्त्र धैगु ग्रन्थय्‌ ताराया बारे न्ह्यथनातःगु दु । उकीमध्ये आर्यतारा मूम्ह ताराया रुपय्‌ कयातःगु दु । हरिततारा, श्वेतताराया नां भृकुटीयात न्ह्यथनातःगु दु । तारा ग्यानापुपिं व शान्तपिं निथी दु । बौद्ध समुदायय्‌ ताराया स्तोत्र, धारणी ब्वनेगु, तारापूजा यायेगु चलन दु । तारायात चैत्यय्‌ निपा ल्हाः दुम्ह, खवगु छपा ल्हाः अभय व जवगु ल्हाः वरद क्यनाः ललिताशनय्‌ पलेस्वांया द्यःने फ्यतुनाच्वंगु दु । निपा ल्हातं नं पलेस्वांया दं ज्वनाःतःगु दु । गुरुमण्डल पूजाय्‌ पंचबुद्धनापं पंचतारायात नं पूजा याइ । पौभालय्‌ सप्तलोचन तारायात न्हय्‌गः मिखा क्यनातःगु दु ।

तिष्टुङ बज्रवाराही द्यः जात्राया न्हापांगु दिनय् आगमय् आचाःजुपिंसं तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । थ्व धुनेवं देखा दुपिं आचाःजुतय्त खड्ग लःल्हाइ । थुपिंमध्ये छम्हेसिके द्यः दुबिनाः खाइ । वयात हे खःद्यः धाइ । खःद्यः जुइम्हेसिनं तुयूगु जामा व बेतालिं चिनाः ल्हातय् खड्ग ज्वनाः खाखां आगमं पिहांवइ । खःद्यःयात अबिर ह्वलाः पुजा यायेधुनेवं तिनि दक्वं द्यः दुगु खः जात्रा यानाः पीथय् स्वनेयंकी ।

तिष्टुङ बज्रवाराहीया धामी
तिष्टुङ बज्रबाराहीया मू शक्तिकथं धामीयात कयातःगु दु । देवीयाथाय् दक्वं पुजाया व्यवस्थापन धामीं याइसा पुजा पुजारीं याइ । थनया पुजारी आचाःजु व धामीयात स्थानीयतसें तसकं हनाबना तयेगु याः । बज्रवाराही द्यःयाथाय् न्ह्यागु ज्या यायेत नं धामीया आज्ञा कायेमाः । बलि सहितया पुजा यायेत नं धामीयाके न्यनेमाः । बज्रवाराही देवीया पुजाबलय् धामीं पुजारीलिसेजक खँ ल्हाइ, मेपिंलिसे न्ववाये मजिउ । धामीलिसे आचाःजु पुजारीं जक खँ न्यनेजिउ । धामी जुइम्ह भैरवया प्रतीककथं नालातःगु जुयाः छेँजः सुं मदुसां दुखं च्वनेम्वाः ।

तिष्टुङ बज्रवाराहीया पुजारी आचाःजु
तिष्टुङ बज्रवाराही द्यःया पुजारी आचाःजु खः । आचाःजुपिंसं बज्रवाराही द्यःयाथाय् तान्त्रिक विधिकथं पुजा न्ह्याकी । थबलय् धामीं देय्या भविष्यवाणी पुजारीयात कनीसा पुजारी मेपिन्त कनी । दुखं च्वने मजिउगु जुयाः पुजारी जुइम्ह याकः काय जूसा मांबौ मदुया किरिया तकं यायेखनी मखु ।

बज्रबाराही
तिष्तुङ्या मुख्य द्यः बज्रबाराही खः । तिष्तुङ्या बस्तिपिने तःधंगु चौर क्वसं बाराही खुसिसिथय्‌ मशान नापं बज्रवाराही देवीया पीठ दु । थुगु पीठ ने.सं. ८३२ पाखे जुजु विष्णु मल्लं स्थापना याःगु खः । थन बज्रबाराहीलिसें गणेश, भैरव, इन्द्रायिणी, कुमारी आदि द्यःपिं नं दु । थन शनिवार पतिकं यक्व स्थानीयबासी जक मखसे जःखः हेटौंडाजक मखु येँ, यल, ख्वपनिसें यक्व पुजा वइपिं दु । गुलिसिनं बज्रबाराही देवीयात बलिया भाकल यानाः पुजा वइपिं नं दु । थनया मू पुजारी आचाःजु खःसा ज्यापु जातिया धामीया नं थन तःधंगु मान व महत्व दु ।

उन्मत्तेश्वर महाद्यः
टिष्टुङय्‌ उन्मत्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व लागाय्‌ लक्ष्मीनारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन पाटीपौवा व धर्मशाला नं दयेकातःगु दु । स्वस्थानी व्रतकथा कथं चित्रकान्ति व सुवर्ण खुसिया संगमस्थलय्‌ सतिदेवीया जवगु पुलि कुतुंवंगु थ्व पवित्र भूमि धकाः धाइ । थन परिसरय्‌ आः ६४ शिललिंगया स्थापना यानातःगु दु ।

अशितेश्वर महाद्यःया देगः
थाहा नगरपालिका चिसापानी लागाय्‌ अमर्खु खुसि व महेश खुसिया दोभानय्‌ अशितेश्वर महाद्यः दु । थ्व थाय्‌यात अशित तीर्थ धकाः नं धाः । थ्व थाय्‌यात न्हापा सुभद्र पर्वत धाइगु खः । थ्व थासय्‌ पौराणिक कालय्‌ अशित ऋषि व कुक्कट नां दुम्ह शुद्रं महाद्यःया तपस्या यानाः मुक्त जुयावन धयागु विश्वास दु । नेपालमण्डल चाकःलिं च्वंगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये थ्व छगू नं खः ।

इचंगु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६लय्‌ इचंगु नारायण देगः दु । थ्व देगःया दुने कलात्मक नारायणया मूर्ति दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगः पुलांगु खनेदु । देगःया न्ह्यःने बसाहा दुगु थनया विशेषता खः ।

इन्द्रायणी व इन्द्रायणी जात्रा
पालुङया नेवाःतय्‌सं थः मू द्यःकथं इन्द्रायणीयात तःधंगु आस्था तयाः पुजा याइ । थाहा नगरपालिकाया ज्याकू क्वय्‌ न्ह्यानाच्वंगु पालुङ खुसिया फिसलय्‌ इन्द्रायणी देवीया पिथ दु । थन ल्वहंया इन्द्रायणी देवीया मू मूर्तिलिसें मेमेगु नं मूर्ति दु । नेवाः पीठया विशेषताकथं थनया पीठ सिथय्‌ नं दिवंगत जूपिंत सद्गति यायेत तःगू मसान दयेकातःगु दु ।
पालुङया इन्द्रायणी देवीया जात्रा स्वदँय्‌ छक्वः तःजिक न्यायेकी । १३म्ह द्यःया मूर्तियात पोडे त्वालं ल्हातय्‌ व खतय्‌ तयाः पितहयाः यःमरि पुन्हिकुन्हु बहनी पीठया गमय्‌ स्वनी । अले थन थकूजुजु व १६ द्वारेया विशेष पुजा वइ ।
स्वन्हुतक दक्वं द्यःपिं गमय्‌ स्वनातइबलय्‌ पालुङया दक्व नेवाःतय्‌सं म्येय्‌ दुगु आदिया बलि सहित तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । बलि बिउगु म्येय्‌ दुगुया छ्यं थन याइगु होमय्‌ दुइ माः । मेगु जातियापिन्सं नं इन्द्रायणी देवीया पुजा याःवइ । स्वन्हुलिपा गणेद्यः, कुमारी, ईन्द्रायिणी व भैरवया प्यंगू खः गमं थनाहयाः बस्ति दुनेया छेँय्‌ छेँय्‌ हयाः जात्रा याइ । थुगु जात्रा न्ह्याकीपिं नेवाःत खःसां थनयापिं सकसिनं उत्तिकं श्रद्धा व आस्था तयाः थुगु जात्रायात तःजिक न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राय्‌ पालुङ जक मखसे जःखःया सकल जातियापिं मनूतय्‌सं ब्वति काइ ।

चांगु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४या अंगारे धइगु थासय्‌ इचंगु नारायण देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय्‌ ल्वहंयागु हे गजू छुनातःगु दु ।

पाण्डुकेश्वर महाद्यः
थाहा नगरपालिका वडा नं. २ पालुङ कुछिम त्वाःया उत्तरपाखे रेविका व रेतोवती नांया निगू खुसि ह्वनाच्वंगु भद्रतीर्थ सिथय्‌ नितँजाःगु महाद्यःया देगः दु । पाण्डुकेश्वर नामं लोकंह्वाःम्ह थुम्ह महाद्यःयात थनया नेवाःत जक मखु, सकसिनं उति हे श्रद्धा तयाः पुजाआजा याः । दँय्‌दँसं गुंपुन्हि, तीज, बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे व साउनया सोमवाःपतिकं थन यक्व भक्तजनत वइगु छगू कथंया मेला हे जुइ । पाण्डुकेश्वर देगःलिसें थन मेमेगु नं थीथी देवदेवीया मूर्ति स्वनातःगु दु । अथे हे थन न्हिथं भजनफल्चाय्‌ भजन नं याइ ।
पाण्डुकेश्वरयात नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्येय्‌ छगूकथं नालातःगु दु । यक्व न्हापा पाण्डुक नांया छम्ह ऋषिं थन वयाः ताःईतक महाद्यःया जप यायेवं शिवलिङ्गया रुपय्‌ महाद्यः प्रकट जूगु खँ हिमवत्खण्डया अध्याय १११ य्‌ न्ह्यथनातःगु दु । पाण्डुक ऋषिया तपं उत्पत्ति जूगु जुयाः थुम्ह महाद्यःयात पाण्डुकेश्वर धाःगु खः । न्हापा थनया शिवलिङ्ग खुसिं चुइकायंकाः मेगु शिवलिङ्ग स्थापना याःगु खःसा वि.सं. २०७२ बैशाखया तःभुखाचं थुगु देगः नं दुनावन । वयांलिपा नेपाल सरकार पुरातत्व विभागया ग्वाहालिं नितँ सिजःपौया बांलाःगु न्हूगु देगः दयेकूगु खः ।

भीमसेन देगः
मकवानपुरया पुलांगु भीमफेदी गढीइ भीमसेनया देगः दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्‌या नां भीमफेदी जूगु ल्याखं थ्व देगःया थन ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व दु । थन न्यनेदुकथं थ्व देगः थनया हे दकलय्‌ पुलांगु देगः खः । भीमफेदी नेवाःतय्‌सं गुलजार याःगु बस्ती खः, अले थ्व नेवाः व्यापारीतय्‌ तसकं हनातःम्ह द्यः खः । तग्वःसां छतँ जक जाःगु द्यः बिस्कं पहःयागु खनेदु । स्वदुवाः तोरण सहितया लुखा दुसा दथुया लुखाया जःखः धातुया सिंह दु, लुखा सिजःपातां भुनातःगु खनेदु । च्वय्‌ च्वंगु तोरण तसकं नं कलात्मक खने दु । दुने भिंद्यःया कलात्मक तोरण सहित
धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु, लिक्क च्वंम्ह मेम्ह मूर्तियात द्रौपदी धकाः म्हसीका बियातःगु दु । महाभारतय्‌ वर्णन जुयाच्वंगुकथं पञ्चपाण्डव बनवास वंबलय्‌ थ्व थासय्‌ लाःगु अले थनया हेडम्बासुर नांया राक्षसनाप ल्वानाः वया केहेँ हेडम्बालिसे भीमसेनं ब्याहा याःगु थाय्‌ थ्व हे खः धाइ ।

विशंखु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६ लय्‌ विशंखु नारायणया देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय्‌ दुने हाकुगु शिलाया नारायणया मूर्ति दु ।

हरिशंकर नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४ लय्‌ हरिशंकर नारायण देगः दु । प्यागोडा शैलीया थ्व देगः पुलांगु स्वरुपय्‌ दु । थन दुने शिलाया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दुने मेमेगु नं शिला मूर्ति तयातःगु दु ।

त्रिखण्डी महाद्यः देगः
पुलांगु भैंसे बजारं २ कि.मी. दक्षिणय्‌ राप्ती खुसि पारि भैंसे गाविसया वडा नं. १य्‌ व आः भिमफेदी गाउँपालिकाय्‌ त्रिखण्डेश्वर वा त्रिखण्डी महाद्यःया देगः दु । आः थ्व त्रिभुवन राजपथया सिथय्‌ लाः । थ्व द्यःयात त्रिवेणेश्वर महादेव धकाः नं धाइ ।
थ्व द्यः प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणां थन लँ दयेकाच्वंबलय्‌ थनया श्रमिकतय्‌सं लुइकूगु धाइ । नितँ दुगु उत्तर स्वःगु शिखर शैलीया देगःया निर्माण यक्व पुलांगु खनेदु । तर आः धाःसा आधुनिकढंगं पुनर्निमाण यानातःगु दु । देगः दुने हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग दु । परापूर्वकालंनिसें थ्व थासय्‌ द्यःपिं तकं तपस्या याःवइगु जुयाः थ्व थाय्‌या ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व यक्व दु । थ्व देगलय्‌ उमामहेश्वरया मूर्ति व मेमेगु शिवलिङ नं स्थापना यानातःगु दु ।

सत्ययुगय् विजयपुरया नामं प्रख्यात येँया पूर्वी लागाय् लाःगु छगू बस्ती नरः (हाँडीगां) खः । थन दँय्दसं विशालनगरया तोरंद्यः (टुँडालदेवी, वैष्णवी देवी), मोपताद्यः व नक्सा भगवती (महामाया)या जात्रा जुइ । विशेष रुपं मू जात्रा छन्हु जक खःसां चौलाथ्व अष्टमी कुन्हु यःसिं थनाः जात्रा न्ह्याइसा चौलागा अष्टमी कुन्हु यःसिं क्वथला क्वचायेकी ।
चौलाथ्व द्वादशी कुन्हु तोरंद्यःया पिगमय् द्यःपालाः व दगू (डंगोल)त वनाः द्यःयात चिंक बुइकेगु याइ । त्रयोदशीया दिं कुन्हु पिगमय् होमया लिसें बलि बिइगु ज्या जुइ । चतुर्दशीया दिं कुन्हु नरःया प्रजापति खलकं स्वमुरी जायागु जा थुयाः नायः, नकिं, सिंह, त्रिशुल, म्ह्यखा, ग्वःजा, ज्वलान्हाय्कं, ल्हाःफ्वः छ्यंःग्वःया लिसें झिंनिता कथंया आकृति दयेकाः झिंनिपाः बौपाः दयेकाः तोरंद्यःयाथाय् यंकी । थथे दयेकाः पुजा यायेगुयात जालुद्यः पुजा धाइ । उगु हे दिनय् तोरंद्यःयाथय् नक्सा भगवती हइ । निम्हं द्यःयात अन दयेकातःगु खतय् तयाः थतु त्वाः, दथु त्वाः व कोता त्वालय् पुजा कायेत यंकी । उगु हे दिनय् थुखे मोपता द्यःयात देगलं पिने हइ । पुं (चित्रकार) पाखें लँपु (रंगरोगन) छाइ । सनिलय् मोपता द्यःयात तोरंद्यःया थासय् हयाः सतलय् तयाः भक्तजनपिनिगु पुजा काइ । पुन्हिया दिं कुन्हु तोरंद्यःयात तःधंगु खतय् तइ । पारुया दिं कुन्हु सरकारी पुजा यानाः प्वंगा पुयाः मू जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् थतु त्वाः जुयाः ढोकाबहाः, दथु त्वाः, दबली, कोता त्वाः, भगवती बहाः, न्यालम त्वाः जुयाः द्यःखःयात तिसापुखुलिइ दुने यंकी । थुकथं द्यःखः स्वकः तक पुखू चाहिका च्वनिगु इलय् पुखूया पिने नक्सा भगवती चाहुला च्वनी । थुकथं पुखू चाहिलेगुयात तोरंद्यःया पुखलिइ कुतुवंगु तिसा मालेगु प्रतीक कथं कयातःगु दु । पुखू स्वचाः चाहुले सिधयेकाः पिने हयेवं नक्सा भगवतीं तोरंद्यःयात स्वकः तक भागियाये धुंकाः नक्सा भगवती थःगु थासय् लितयंकी । तोरंद्यःया खः अन हे च्वंगु दबुली निन्हु तक दिकाः स्वन्हु दुकुन्हु मोपताद्यःयाथाय् आकाश ब्रम्हायणीयात नापलाकाः थःगु थासय् लित यंकी । आकाश ब्रम्हायणी तोरंद्यःया म्ह्याय् धइगु जनविश्वास दु । चौलागा अष्टमी कुन्हु आकाश ब्रम्हायणी द्यःयात इहि, बाह्राः आदिया फुक्कं पुजाविधि क्वचायेकाः देगलय् दुतयंकी । यःसिं नं क्वथली । थुकथं नरःया तिसा मालेगु जात्रा क्वचाइ ।