उमामहेश्वर, विष्णुनारायण, विश्वरुपनारायण व बराह द्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया देगःया उत्तरपाखे प्यपा ल्हाः दुम्ह बराह विष्णु द्यः, च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायण उमामहेश्वर, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, बाराही, पूर्वपाखे निपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, निपा ल्हाः दुम्ह भिंद्यः व निपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः दु पःखाःया अंगलय् प्यपुंका तःगु दु । न्हापा थन थासय् उमामहेश्वर व कालिञ्चोक भगवती जक दुगु खः । मेमेगु थाय्या देगः दुना वःगुलिं थुपिं मूर्तित थन तयातःगु खः ।
कालिञ्चोक भगवती
च्वय् बियागु द्यःपिनि दथुइ हे कालिञ्चोक भगवतीया धकाः त्रिशूल प्वाँय्प्वाँय् तयाः मानेयानाच्वंगु दु । कालिञ्चोक भगवतीया मूर्त आकृति धाःसा मदु । भगवतीया ज्वलंया रुपय् नं वया चिचीहाकगु गदा व त्रिशूलयात हे पुजा याइगु खः । थन कालिञ्चोक भगवती धकाः स्थापना जूगु गबलय् धकाः छुं अभिलेख मदु अय्सां परापूर्व कालंनिसें स्थापना जूगु धकाः विश्वास यानातःगु दु । मोहनिया फुलपातीकुन्हु दुगुचा बलि बीइगु चलन दु ।
कालीदेवी
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ स्थित भीमेश्वरया पूर्वउत्तर काँलर वनया सिथय् नितजाःया देगः छगः दु । थ्व देगः भीमेश्वरया देगलं त्रिपुरासुन्दरी वनेगु लँपुइ लाः । देगःया न्ह्यःने लिउने खालि थाय् दु । नितँजाःया देगलय् च्वय्या तल्लाय् कालीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । प्यखेरं अप्पां दनातःगु देगःया च्वय् लीया गजू तयातःगु दु । देगःया क्वसं स्वाहानेया जवंखवं हाकुगु ल्वहंया गणेश, महाद्यः व मेम्ह छम्ह द्यः स्थापना यानातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे भजन यायेत व दर्शनार्थीतय्त च्वनेत फल्चा दयेकातःगु दु ।
न्हापा देगः जीर्ण जूगु अवस्थाय् मूर्ति खुयायंकल । लिपा लुइकाः स्थापना यात । हानं वि.सं. २०५० सालय् मूर्ति व देगः जवंखवं तयातःपिं सिंह खुयायंकल । सिंह लुल, तर मूर्ति लुइके मफुत । अले संस्थापक दुजःपिन्सं २०५७ सालय् सिमेन्टया पक्की देगः दयेकल ।
स्वामी सदानन्द काली बाबाया नेतृत्वय् भारतया बनारसय् कालीया मूर्ति दयेकाः स्थापना यात । न्हापा थन जवंखवं ढलोटया प्यपा ल्हाः दुम्ह सिंह तयातःगु खःसां थौकन्हय् व मदयेधुंकल । संस्थापक दुजःपिन्सं जिन्सी, जग्गा व पुजारीया समेत व्यवस्था यानातःगु दु । द्वाल्खावासिं तःतःधंगु नखःचखः बलय् नैवेद्यः तया पुजा याइ । भीमेश्वर गुथिपाखें मोहनिबलय् पुजा छ्वयाहइ । सांस्कृतिक जात्रा जुइबलय् थन नं हयेगु चलन दु । अक्षय तृतीयाकुन्हु कालीया मूर्तियात बाजागाजा तयाः जात्रा याइगु चलन दु ।
कृष्णद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वउत्तर कुंचाय् थ्यंमथ्यं डेढ फुटया कृष्णद्यःया ल्वहंया मूर्ति दु ।
गणेद्यः
द्वाल्खा, भीमेश्वर नगरपालिकाया थीथी थासय् आपालं गणेद्यः दु । व मध्ये वडा नं. २ गणेश त्वाःया गणेद्यःयात प्रमुख कथं कयातःगु दु । थ्व हे द्यःया नामं त्वाःया नां छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय् सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । गणेद्यः कथं ल्वहंयात प्रतीक कथं पुजा यानातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दु । न्ह्यःने लुखा तयाः जवंखवं गं तयातःगु दु । थ्व शिवलिंग आकारया ल्वहंया गजू दूगु जमिनय् स्वानाच्वंगु देगः खः । द्यःया जवंखवं लीया पलेस्वां हःया स्वांमालं कुइकातःगु दु ।
न्हापा गणेद्यःया न्ह्यःने लीया न्यागू न्यागू जाकि तयेगु व नैवेद्य तयेगु पात्र दुगु खःसां आः व नं मदयेधुंकूगु दु । गणेद्यःया जवय् लीया गणेद्यः छम्ह दु । वयां क्वय् लीपाताय् अभिलेख च्वयातःगु दु । ल्वहंया गणेद्यःया जवंखवं गं दु । व बाहेक मेमेपिं द्यःया मूर्ति दु । मू द्यःयायात घेरे यानातःगु पःखाःया जवंखवं ल्वहंया नागया छ्यं दु । गुगु न्हापा पूर्व पश्चिम स्वकातःगु खःसा लिपा जीर्णोद्धार लिपा दक्षिण स्वकाः तःगु दु । १५० दँ न्ह्यः वडा नं. २ हपिचा त्वाःया गम्भीरमान श्रेष्ठ द्वारें न्हापा ढलोटया ६ इन्चया गणेद्यः स्थापना यानाः खुफा (६ पाथी) कःनि सइगु बुँ समेत बिया न्हिथं सुथय् म्वाहालि पुइकेगु बन्दोबस्त याकातःगु खः । थौंकन्हय् म्वाःलि पुइगु ज्या मजुइ धुंकल । उम्ह ढलोटया गणेद्यः नं वि सं २०६६ सालय् खुयायंकल । लिपा हानं लुइकल । आः धाःसा गणेद्यःया प्रतीक कथं ल्वहं जक दु । द्वाल्खाय् छुं नं ततःधंगु पुजा यायेबलय् न्हापां थुम्ह गणेद्यःयाथाय् निं पुजा यायेमाःगु चलन दु ।
गुर्कोटया महाद्यः
क्वय्च्वंगु त्वाःया गुर्कोट त्वालय् नं उत्तरपाखे ल्वहं हे ल्वहंया पःखालं छचाःखेरं देगः दयेकातःगु चिग्वःगु महाद्यः दु । प्यकुंलाःगु थ्व देगःया पश्चिमपाखे लुखा दु । गन रेलिंगया खापा तयातःगु दु । देगःया च्वय् शिवलिंग थें च्वंक अप्पाया हे गजू छुनातःगु दु ।
देगः दुने शिवलिंग महाद्यः स्थापना यानातःगु दु । द्वाल्खाय् ल्वहंयात अप्पाकथं छ्यलाः दयेकातःगु थ्व हे छगः जक देगः दु ।
चुल्काप्सी (चूडामणि)
भिंद्यःया पूर्वपाखे देगः दुने सिँयागु स्तम्भ थनातःगु दु । थुकियात द्वाल्खाली स्थानीय भासं चुल्काप्सी धाइ । चुल्काप्सीया दकलय् च्वय्यागु ब्वय् सिजःयागु महाद्यःया मूर्ति तयातःगु दु । भिंद्यःयात बलि बीबलय् महाद्यःया अंश थ्व हे चुल्काप्सीइ च्वनी धइगु जनधारणा दु । देगःया ह्याउँ व तुयु कापः थ्व हे चुल्काप्सी चिनातइ । थ्व चुल्काप्सी त्वःधुल धाःसा विधिपूर्वक मेगु मतःतले बलि बी मज्यू धइगु गुथियारतय्गु धारणा दु ।
चुल्काप्सी न्हूगु तयेत नं सिमा ध्यनेगु व तयेगु सकतां ज्याया नितिं साइत स्वयाः तान्त्रिक विधिं पुजा व बलि बीमाःगु चलन दु ।
ने. सं. ७७४ (वि. सं. १७११) जुजु प्रताप मल्लया पालय् प्रधान भिंख्वार भारो, शिवराम भारो व द्वाल्खाया पञ्च प्रधानपिं जानाः चुल्काप्सी स्थापना याःगु धइगु अभिलेख भीमेश्वर भण्डारय् दु । थ्व तःक्वः मछि क्वःदले धुंकल धाःसा दकलय् लिपा वि. सं. २०७० साल चैत २५ गते हाकनं न्हूगु चुल्काप्सी थंगु खः ।
जटेश्वर महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ दुंगल त्वालय् नसु वनेगु दुवातय् उत्तरपाखेया अंगलय् लिधंकाः दयेका तःगु देगः दु । थ्यंमथ्यं डेढ फुटया प्यकुंलाःगु ल्वहंया द्यःने महाद्यःया मूर्तियात अंगलय् थी कथं थ्व मूर्ति तयातःगु दु । प्यपा ल्हाः, जटा व दारी सहितया थुगु मूर्तियात जटेश्वर महाद्यः धायेगु याइ । थुगु मूर्तियात जटेश्वर धायेगु याःसां थ्व जटेश्वर हे खः मखु धकाः यकीन याना तःगु मदु ।
जोगिनदेउ (बज्रयोगिनी)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ दुनेया पाखलातीइ भीमेश्वर वनेगु प्रवेशद्वार दु । उत्तरपाखेया लँपुसिथय्या चउर पिनेया तगिनय् जोगिनदेउया भग्नावशेष देगः दु । उगु चउरय् पश्चिमपाखे ल्वहंया स्वाहाने व दुहांवनेत ल्वहंया हे थां तयाः दयेकातःगु प्रवेशद्वार दु, गुगु भग्नावशेषया अवस्थाय् दु । थुकिं अनुमान यायेफु कि न्हापा थन प्यखेरं ल्वहंया पःखाः दनाः देगः दुने तयाः दयेकातःगु खः । लँ सिथय् लाःगु थुगु देगःया पूर्ण देगः मदु । दक्षिणपाखे स्वकाः दयेकातःगु थुगु देगः शिखरशैली कथं निखें ल्वहं च्वामुकाः देगःया रुप
बियातःगु दु । ल्वहंया प्यंगू मूर्ति दु । गुकी बाराही रुपया व मेमेगु स्वंगू सामान्य मूर्ति दु । व हे मूर्तियात जोगिनदेउ धायेगु याइ ।
स्थानीयभाषाय् बज्रयोगिनीयात हे जोगिनदेउ धाइ । बेतालय् दनाच्वंम्ह अग्निपात्र व खड्ग ल्हातय् ज्वनातःम्ह बाकू दलाच्वंम्ह महाकालया मूर्ति दु । जोगिनदेउया स्थापना गबलय्, सुनां दयेकल उकिया आधिकारिक प्रमाण मदु । नित्यपुजाया नं व्यवस्था मदु । मनूतय्त गबलें जोगिनदेउ नं पुनाहल धाइगु बखतय् थन पुजा याः वनेगु या । मू मू नखःचखःबलय् नैवेद्यः तयाः स्थानीयत पुजा वनेगु यानाच्वंगु दुसा मोहनिबलय् भीमेश्वर गुथिपाखें पुजा वनेगु चलन दु । वि.सं २०७० सालपाखे समाजसेवी शान्तकृष्ण श्रेष्ठया पहलय् उत्तरपाखे पःखाः दयेकूगु खः । जोगिनदेउया क्वसं हे लँसिथय् ल्वहं हे ल्वहंतं दयेकातःगु बौद्ध स्तुप छगः नं दु, गुकी बुद्धया मूर्ति मदु ।
त्रिपुरासुन्दरी
स्वंगू लोकया अधिपति त्रिपुरासुन्दरी देवी (भगवती) या देगः द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ य् लाः । थ्व देगः द्वाल्खा भिंद्यःया पूर्वपाखे २०० मीटरया दूरी दु । थ्व द्वाल्खा बजाःया पूर्वपाखेया जंगललिक्क लाःगु देगः खः । थ्व देगःयात प्यखेरं ल्वहंया पःखालं घेरेयानातःगु दु । स्वतँजाःया देगलय् थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने निखें थहां वनेजिइक दयेकातःगु दु । मूलुखा पश्चिम पाखे स्वयाच्वंगु दु ।
दकलय् न्हापांगु छेलि जुल । अनं मातं तल्लाय् वनेत सिँयागु स्वाहाने दु । मातं तल्लाय् हे श्री त्रिपुरासुन्दरी दु । मू द्यःया लुखाय् तोरण तयातःगु दु । उगु तोरणय् गणेश, कुमार, भैरव व दथुइ भगवतीया मूर्ति तयातःगु दु । अन दुने हे मू त्रिपुरासुन्दरी दु । लुखाय् तासया धकिं तयातःगु दु । जवय्पाखे त्रिपुरासुन्दरीया प्रतिमूर्ति लीया मूर्ति दु । मातं तल्लाया हे दक्षिणपाखे हे त्रिपुरासुन्दरी भगवतीया काय बटुक भैरव दु ।
दुंगल त्वाःया विष्णुनारायण
त्रिपुरासुन्दरीं क्वय् दुंगल त्वालय् पश्चिम स्वःगु विष्णुनारायणया देगः दु । देगः दुने स्वंगू मूर्तित दु । उकी मध्ये निम्ह गरुडनारायण खःसा छम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । थुपिं स्वंगुलिं मूर्ति हाकूगु ल्वहंया मूर्ति खः । थ्व मूर्ति व देगः गबलय्, सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं प्रमाण मदु । थ्व देगःया पुजा व मर्मत संभार लिस्टोलया स्व. लालकाजी श्रेष्ठ व स्व. प्रेमबहादुर श्रेष्ठं यानाच्वंगु खःसा थौंकन्हय् वय्कःपिं मदये धुंकाः थुकिया जिम्मा कयाच्वंपिं सुं मदु ।
कोर्छे त्वाःया नारांद्यः
क्वय्या त्वाःया मू लँपुं कोर्छे त्वाः व गुरकोट त्वाःया दथुुइ अप्पां दनातःगु चिग्वःगु देगः दु । देगःया च्वय् लीया गजू दु ।
देगः दुने ल्वहंया प्यपा ल्हाः दुम्ह नारायणया मूर्ति दु । थुगु देगःया स्थापना याःम्ह व तिथिमिति छुं लुइकेफयाच्वंगु मदु ।
श्यामसुन्दर त्वाःया नारांद्यः
क्वय् त्वाःया रानीपुखूया पश्चिमपाखे मूलँपुया उत्तरपाखे अप्पां दनाः बांलाक सिँयागु कलात्मक झ्याः समेत दुगु देगः दु । देगःया च्वय् लीया गजू दु । थ्व देगःया छचाःखेरं थीथी द्यःपिनिगु कलात्मक मूर्ति कियाः त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिटया नारायणया मूर्ति दु ।
थ्व देगः दुने विष्णु द्यःया नापं गोपिनारायणया मूर्ति व लीया गरुडया मूर्ति दु । अन दुगु मूर्ति मध्ये छगू मूर्तिया तुतिइ व जँधुलिइ संस्कृत व नेपालभाषां च्वयातःगु दु, गुकी हर्षराज भारो, मां पदूमयी व उजितसहित थ्व सालिक दय्कूगु, ने सं ६४४–वि सं १५८१)जेष्ठ शुक्ल पञ्चमी । दयेकूम्ह ठाकुरया तिरिमय्जु रुपलक्ष्मी धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्यात श्यामसुन्दर त्वाः धयाच्वंगु दु ।
राइतीया नारांद्यः
श्यामसुन्दर देगःया भचा च्वय् पश्चिमपाखे राइती (स्वह्राः हिति) दु, उकिया हे न्ह्यःने देगः छगः दु । उगु देगःयात नारायणदेउ धाइ । देगः दुने हाकुगु ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिट तःधिकम्ह प्यपा ल्हातं गदा, शंख, चक्र व पलेस्वां ज्वनातःम्ह नारायण दु । अथे हे मेपिं चिधिकःपिं नारायणया मूर्तिया लिसें कलात्मक उमामहेश्वरया मूर्ति दु । तःधिकम्ह नारायण
ने.सं. ६४४ (वि.सं १५८०) द्वाल्खाया जुजु उजितदेवं स्थापना याःगु अभिलेख दु ।
नाट्येश्वर
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं ४ दुंगल त्वाःया दथुइलाक लँपुसिथय् दक्षिण मोहडाय् नाट्येश्वरया द्यःछेँ दु । थ्व द्यःछेँ छतँजा जक दु । छचाःखेरं अप्पां दनातःगु व च्वय् जस्ता तयातःगु दु । महाद्यःया अनेक रुप मध्ये नाट्येश्वर नं छगू खः । म्ये हालेगु व प्याखं हुलेगु ज्याय् बांलाक नासलं लीमा धकाः नाट्येश्वरया पुजा याइगु खः । नाट्येश्वरया थ्व हे रुप धकाः दइमखु । थन नं ल्वहंयात नाट्येश्वर द्यः भाःपाः थापना यानातःगु दु । अथे हे हे द्वाल्खाय् दुपिं अनेक गणेद्यः स्वयां पाःम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नागं कुइका च्वंम्ह गणेद्यः पश्चिम कुंचाय् तयातःगु दु । नाट्येश्वर द्यःछेँया न्ह्यःने लँसिथय् प्यकुंलाःगु दबू छगू नं दु ।
छुं नं कथंया गायन व नृत्यया अभ्यास थन हे दबुलिइ च्वनाः याइगु खः । थुकिया छुं गुथि वा पुजा याइपिं व्यवस्था यानातःगु मदु । गायन व नृत्य सुं न्हूम्हेसित वा जात्राबलय् छुं प्याखं क्यनेमाःसा थन नाट्येश्वरयात निं न्हापां पुजा याइ । अथे हे गुंलाबलय् पिहांवइगु टाकटुके (राधाकृष्ण नाच) प्याखं हुलेत वइपिं न्हूगु जोडीं नं किसली तयाः न्हापां थन निं पुजा यायेमाःगु चलन दु । मोहनिया लिसें माघं व सिथिनखःबलय् थन स्थानीयबासीं पुजा यायेगु याइ । थ्व नासःद्यःयाथाय् मिसात वने मज्यू धाइ ।
नारायणदेउ (नारायणघाट)
द्वाल्खा शहरया पश्चिमपाखे जिलु वनेगु लँपुइ थ्यंमथ्यं छगू फिट ताःहाकःगु हाकुगु ल्वहंया सत्यनारायणया मूर्ति दु । नारायणद्यःया नामं हे थ्व थाय्यात नारायणदेउ धाःगु खः । थ्व हे द्यःया देगःया न्ह्यःने पूर्वपाखे ल्वहंया स्वह्राः हिति दु । देगः व हितिया भचा क्वय् पाखाय् स्थानीयतय्सं स्वंगू पक्की घाट व फल्चा वि.सं. २०४६ सालय् दयेकूगु खः । थुगु घाटय् मनूतय्गु दाहसंस्कार, तीर्थ, श्राद्ध व पिण्डदान यायेगु चलन दु । अथे हे कर्म मखंकूपिं मस्त व आर्थिक स्थिति बांमलाःपिनि मृत्यु जुल धाःसा घाट लिक्कसं च्वंगु करन्डी चउरय् गाःखनाः ल्हाकीगु चलन दु । न्हापा थन घाट मदुगु इलय् द्वाल्खा व चरिकोटवासीतय्सं तामाकोशी वनाः दाहसंस्कार यायेगु यानाच्वंगु खः ।
पशुपति महाद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वदक्षिण कुंचाय् थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट तःधिकःम्ह पञ्चमुखी महाद्यःया मूर्ति दु । मूर्तिया पश्चिमपाखे स्वकाः बसाहा तयातःगु दु । थ्व न्हापांनिसें दुगु मखु । कलंकी, येँया छम्ह युवा सन्यासी सिंहवनस्थित वनदेवी देगःया न्ह्यःने भिखाचा दयेकाः च्वनाच्वंगु बखतय् डोक्छे निवासी स्व. देवनारायण श्रेष्ठया काय्िपन्सं स्थापना यानाब्यूगु खः । लिपा सन्यासी उगु थाय् त्वःताः वनेधुंकाः संस्थापकतय्सं हे २०६५ साल फागुनय् थन स्थापना यानाब्यूगु खः ।
न्हापा थन थासय् कृष्णया मूर्ति दुगुयात लिपा उत्तरपूर्वय् तयाबिल । अनंलिपा दक्षिणपाखे पूर्वनिसें पश्चिम कुंचाय् ल्वहंया थां दयेकाः गं तयातःगु दु । दथुइ दक्षिणपाखे वनेगु ध्वाखा दु ।
पशुपति महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ य् पिंगल त्वाः दु । वडा नं. २ व ४ या सिमानाय् लाःगु थ्व त्वालय् छतँजाःगु पशुपति महाद्यः दु । देगः दुने महाद्यःया चतुर्मुख शिवलिंगया नापं गौरी माताया मूर्ति अले नारायणया कलात्मक मूर्ति दु । च्वय्या भागय् आकाश भैरवया मूर्ति दु । जमिनं थ्यंमथ्यं ३ फिटया दबू दयेकाः अप्पाया प्यकुंलाःगु देगः दयेकातःगु दु । पःखाः अप्पां हे दयेकातःगु दु । देगलय् थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः कलात्मक सिँया झ्याः, लुखा व त्वानाःसिँ दु । पश्चिम लुखा न्ह्यःने ल्वहंया बसाहा दु । थ्व देगः गबलय् सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । थन भक्तजनतय्सं नित्य पुजा याइगु बाहेक मोहनिबलय् भीमेश्वरया गुथियारपाखे राजकुलेश्वरय् पुजा ज्वलं तयार यानाः थन द्यः पुजा याइगु चलन दु ।
बनारसी (मातेश्वर महाद्यः)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ३ स्थित त्रिपुरासुन्दरी देगःया लिक्क वनय् पूर्व दक्षिण तथा दोल्ती खोला व तामाकोसीया लिक्कसं प्यकुंलाःगु अप्पाया मण्डपय् थ्यंमथ्यं २ फिट तजाःगु शिवलिंग आकारया महाद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अनसं हे नापं आः स्वह्राः (न्हापा निह्राः) ल्वहंया हिति व फल्चा दयेकातःगु दु ।
थ्व हे थाय्यात बनारसी धायेगु याइसा थनया महाद्यःयात मातेश्वर महाद्यः धाइ । थन मांया ख्वाः स्वयेगु आमाइकुन्हु म्वःल्हुयाः महाद्यःया पुजा यायेगु चलन दु । उकिं थुगु थाय्यात मातातीर्थ नं धायेगु याः । थुगु थाय् व द्यः सुनां गबलय् थापना यात धइगु खँ गनं हे उल्लेख जुयाच्वंगु मदु । थन मां अबुया लिसें परिवारया न्ह्याम्ह जःपिं मदसां श्राद्ध यायेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे अबुया ख्वाः स्वयेगु दिंकुन्हु नं थन वयाः म्वःल्हुयाः महाद्यःया दर्शन यायेधुंकाः थनया हितिया लः ज्वनाः भीमेश्वरया नापं मेमेपिं द्यःपिन्त तक जलअर्पण यायेगु चलन दु ।
अथे हे माघ महिनाय् स्वस्थानी बाखं क्वचाइगु पुन्हिकुन्हु सहस्र जलधारा हायेकेगु निंतिं नं थन हे वनाः सहस्र प्वाः दुगु चाघलय् लः तयाः छ्वालिया ह्वतं सकसितं जल प्रसाद बीगु परम्परा दु । सहस्रधारा थुगु हे थासं न्ह्याइगु खः । अथे हे मोहनिबलय् नवरथ वनेकथं गुन्हु गुंगू हितिइ म्वःल्हुइगु मध्ये थ्व बनारसी हिति नं लाः ।
बालकुमारी व कुमारी छेँ
द्वाल्खा वडा नं. २ दुंगल त्वाःया दक्षिणपाखे तामाकोसी खुसिइ वनेगु लँपु दु । उत्तरपाखे जंगल । व हे जंगलया दथुइ प्यखेरं अप्पां दयेकातःगु थाय् दु । व हे पःखाःया दुने स्वपा अप्पा जमिनय् थुनातःगु दुसा लिउनेपाखे ताहाकःगु ल्वहं थनातःगु दुसा न्ह्यःने मेगु ताःहाकःगु ल्वहं बँय् लायातःगु दु । थ्व हे ल्वहंया तःलय् तान्त्रिक विधिकथं बालकुमारीयात कुनातःगु धाइ । प्राचीन शहर द्वाल्खा भीमेश्वर टसिचा त्वालय् कुमारीया छेँ दु । मल्लकालीन कलाकौशलकथं परम्परागत नेवाः शैलीया बुट्टा कियाः झ्याः खापा तयातःगु दु । थ्व नितँजाःया छेँ खः । विं. सं. २०७७ साल चैतं समाजसेवी एवं उद्यमी लक्ष्मण श्रेष्ठया ल्हातं जग तयेगु ज्या जूगु खःसा वि.सं. २०७८ सालं दयेके सिधयेकूगु खः । कुमारी भवनया विधिवत् उलेज्या धाःसा वि.सं २०७९ साउन १९ गते याःगु खः । थुगु छेँ दयेकेया नितिं उगु ईया वडा नं. २ या वडा अध्यक्ष विराजमान श्रेष्ठया कुतलं समाजसेवी लक्ष्मण श्रेष्ठ, भीमेश्वर मन्दिर तथा पुजा व्यवस्थापन समिति व मेपिं दातात व भक्तजनतय्गु आर्थिक ग्वाहालिं सम्पन्न जूगु खः । थुगु हे द्यःछेँपाखें दँय्दसं गुंलाबलय् न्यान्हु न्याचा तक भैरव कुमारी पिहां वइगु खः । थ्व भवन मदयेकूनिबलय् न्हापाया द्यःछेँ दुनावंगुलिं जस्तां छचाःखेरं पःखाः ग्वयातःगु छेँय् पुजाविधि सम्पन्न यानाः भैरवकुमारीयात जात्राया इलय् पितहइगु खः । न्हापान्हापा पिंगल त्वाः व टसिचा त्वाः निगू थासं पालंपाः भैरवकुमारी पितहइगु यानाच्वंगु खःसां पिंगः त्वाःया द्यःछेँ दुनावंगुलिं दँयदसं टसिचा त्वालं जक हे थुगु जात्रा न्ह्यानाच्वंगु दु ।
बुद्ध मूर्ति
द्वाल्खाय् बौद्ध स्तुप, चैत्य व ल्वहंया बुद्ध मूर्ति आपालं दु । तर धातुया बुद्ध मूर्ति व बज्र मदु । न्हापान्हापा दुगु खःसां व तनावने धुंकल । आः वयाः वि.सं. २०६८ साल चैतया ३० गते च्वय् त्वाःया सेंगु दुगु थाय्या लिउनेपाखे, (टक्सार छेँ दुथाय्) विहाछेँ त्वाःया प्रांगणय् तःधिकःम्ह बुद्धया मूर्ति थापना यानातःगु दु । बुद्धया मूर्ति प्यकुंलाक अप्पाया दबू दयेकाः दथुइ अप्पाया हे प्यकुंलाःगु थ्यंमथ्यं ४ फिटया आसन दयेकाः उकिया द्यःने बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उगु हे मूर्ति दुगु दबूया क्वसं ल्वहंया धर्मधातुया च्वय् बज्रसमेत तयातःगु दु । थुम्ह बुद्धया मूर्ति ४ फिट ५ इन्च खः । यल, ओकुबहालया शाक्य परिवारपाखें द्वाल्खायानिंतिं थुम्ह द्यः उपहारस्वरुप स्थापना यायेत ब्यूगु खः ।
भिंद्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया मूर्ति व देगः गुबलय् सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं लिखित प्रमाण मदु । परापूर्वकालय् थ्व थाय् घना जंगल खः । उबलय् उत्तरपूर्व ल्हासा वये वनेया लँपु खः गुगु आः तक नं कायम तिनि । जनकथन कथं १२ म्ह भरियातय्सं जा थुयाः नयेत निगः ल्वहं मालाः, छगः अन हे दुगु ल्वहं तयाः जा थूबलय् छथाय् जा कचवं वंगुलिं तमं नया भाटां ल्वहंतय् पालाः बीवं दुरु व हि ल्वाकज्याःगु तरल पदार्थ बाःवःगु खनाः ग्यानाः क्षमा फ्वनाः थःगु लँपु लिनावन । लँय् नाप लाःम्ह छम्ह जोगीं व ल्वहं भिंद्यः खः उकियात देगः दयेकाः पुजा या धयाःअलप जुल, अले भरियातय्सं देगः दयेकाः दँय्दसं मोहनिया अष्टमीकुन्हु १२ म्ह दुगु बलि बीगु कबुल यानावन ।
कालान्तरय् छम्ह जुजुं देगः व पःखाः दयेकाः लुँयागु पौ तयाबिल । कन्हय्कुन्हु पौ दुनाच्वन । कथहं वहः व सिजःया पौ समेत तयाः दयेकूसां दक्वं दुनावन । जुजुयात जितः पौ तइगु मयः खुल्ला हे यानाब्यू धकाः धाःगु म्हगसय् म्हनेवं देगलय् पौ मतल । थौंकन्हे धाःसा कर्कटया पाता अस्थायी रुपं वाफसं मदायेकेत तयातःगु दु । देगःया प्यकुनय् प्यम्ह लीया नागं कुइकातःगु दु ।
भिंद्यःयात एक शिला तीन अवतार नं धाइ । सुथय् भिंद्यःकथं पुजा याइ । ९ बजे लिपा रुदीसहित शिवया पुजा याइ । थुगु इलय् बलि बीगु छुं पुजा जुइमखु । न्हिनय् लुँवहःया तिसां तिइकाः राजपुजा याइ । थ्व पुजा न्हिथं जुइगु पुजा खः । सनिलय् दक्वं तिसा क्वकयाः भण्डारय् तयाः मत बीगु ज्या जुइ । हिन्दु धर्म कथं शिवयात बलि बिइमज्यू तर भगवतीया अंश नं दुगु हुनिं नखःचखःबलय् भिंद्यःयात पञ्चबलि व म्येय् बलि बीगु याइ । द्वाल्खा भिंद्यःयात विशेष कथं त्रिदेवया अंश छथासं दुगु कथं कयातःगु दुसा घटना सूचकया रुपय् चःति वइगुयात कयातःगु दु ।
भिंद्यः देगःया परिसय् दुपिं द्यःपिं
भैरव : द्वाल्खा भिंद्यःया मूल देगःया पश्चिमउत्तरपाखे अप्पां दयेकातःगु चिग्वःगु देगः दु । थ्व जमिनं ३ फिट च्वय् ला । थुगु देगःयात भैरवया प्रतीक कथं पुजा यायेगु चलन दु । न्हापा थन भैरवया हे मूर्ति दुगु खःसां लिपा खुयायंकूगुलिं साधारण ल्वहंयात हे भैरव कथं हना वयाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं चिधीम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु लिसें जवपाखे च्यागू फिट तजाःगु नया त्रिशूल व डमरु तयातःगु दु । गुंपुन्हिया निन्हु लिपांनिसें न्याचा तक कुमारी जात्रा पिहांवइ । उगु जात्राय् हाकुम्ह भैरव जूम्ह पात्रं थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेमाःगु चलन दु । अथे हे मोहनिया एकादशीकुन्हु जुइगु खड्गजात्रालय् सेनापति जुइम्ह याकर गण थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेगु चलन दु । पञ्चबलि, एकल पुजा, महास्नान पुजा, मोहरिया गुथि पुजा, मोहिनिबलय् थन बलि बीगु चलन दु ।
हनुमान : भैरव देगःया पूर्वपाखे उत्तर वनेगु लँया जवपाखे थ्यंमथ्यं एक फुटया हाकुगु ल्वहंया हनुमान मूर्ति दु । थ्व मूर्ति भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ३ पुखुर्चा छेँ जुयाः थौंकन्हय् थापाथली येय्ँ च्वनाच्वंम्ह केदारमान सिंह श्रेष्ठं २०६५ साल चैत ३१ गते स्थापना याःगु खः ।
भिंद्यःया देगः :
द्वाल्खाया भिंद्यः नेपालय् तसकं महत्वपूर्ण व ऐतिहासिक कथं म्हसीका दुगु देगः खः । द्वाल्खा बजाःया वडा नं. २ लय् थ्व भिंद्यः विराजमान जुया च्वंगु दु । थ्व देगः छतजाः जुया च्वय् खुल्ला यानाः दयेकातःगु देगः खः । थ्यंमथ्यं १७ फिट हाकः व १४ फिट ब्या दुगु अप्पां दयेकातःगु देगः खः । देगः दुने भिंद्यःया मूर्ति मखसें स्वकुंलाःगु छगः हाकुगु शिला यात हे भिंद्यः कथं कयातःगु दु । शिलाया च्वय् म्हासुगु नागपास यखायातःगु दु । भिंद्यःकथं नालातःगु शिला थ्यंमथ्यं १४ इन्चि हाक व ६ इन्चि ब्यायागु खः । न्ह्यःने निगू तहया लीया आसन दु । आसनय् न्यागू नैवेद्यपात्र तयातःगु दु । भिंद्यःया जवय् कुन्ती व खवय् द्रौपदीया प्रतीक कथं स्वकुंलाःगु शिला दु । अथे हे उत्तर व दक्षिणरिखेया कुंचाय् नहकुल व सहदेवया स्वकुंलाःगु शिला दु । भिंद्यःया च्वय् सुनौलो छत व गजू दु । अथे हे जवंखवं भक्तजतय्सं छानातःगु लीया राष्ट्रिय ध्वाँय् दु ।
उत्तरपाखे हे लीया तःग्वःगु गदा दुसा नया त्रिशूल नं दुु । भिंद्यःया लिउनेया ब्वनिसें द्रौपदीया शिला तक जलकुण्ड दु । थ्व जलकुण्डय् द्वाल्खा बजारं ६ कोस पश्चिम उत्तरय् १२,६८२ फिट तजाःथाय् च्वंगु कालिञ्चोक भगवती कुण्डंनिसें जल वइगु जनविश्वास दु । थ्व जलकुण्ड सुनावन धाःसा देशय् वा मवइगु व अनिकाल जुइ धइगु जनकथन दु । भिंद्यःया न्ह्यःने प्यकुंलाःगु लीया महामण्डल दु । अनंलिपा मेगु थाय् अप्पां सियातःगु दु ।
दक्षिणपाखे लः व हि बाः वनीगु धः दयेकातःगु दु । भिंद्यःयात तप्यंक बलि मबिसें ग्वंगः व भाले हँय् मन्दलय् तयाबीगु याइ । भिंद्यःया मू लुखा पश्चिम स्वयाच्वंगु दु । मूलुखा च्वय् भिंद्यःया मूर्ति, नागपास, गरुड, भैरव व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः तोरण तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं अप्पाया कलात्मक निम्ह द्वारपाल दु । देगः दुहां वनेगु न्हापांगु स्वाहाने निम्ह ल्वहंया सिंह जवंखवं दुसा अथे हे निगू हे दिशाय् फल्चा दयेकातःगु दु । स्वाहानेया क्वसं भण्डार छेँ दु ।
मञ्जुश्री (सरस्वती)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ स्थित पाखलातीया उत्तरपूर्व डाँडाय् सरस्वतीया देगः दु । मञ्जुश्री अवस्थित थुगु थाय्यात तिलिञ्चो धाइ । थन दुम्ह सरस्वतीयात मन्देश्वरी, मन्नेश्वरी व मञ्जुश्री नं धायेगु याः । चकंगु थासय् जमिनं निगू तह च्वय् ल्वहंया हे चिग्वःगु देगःचा बांलुइका दयेकातःगु दु । मूर्तिया न्ह्यःने निपा पालि ल्वहंया दु । न्हापान्हापा थन ल्वहंया हे प्यपा ल्हाः दुम्ह सरस्वतीया मुर्ति दु धाइ ।
मूर्ति गबलेंनिसें मदुगु खः मस्यू, तर वि.सं २०७९ सालतकया अवस्थाय् थन सरस्वतीया मूर्ति मदयाच्वने धुंकल । देगःया पश्चिम उत्तर कुंचाय् गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया आकारविहिन मूर्ति दु । वि.सं. २०७९ सालपाखे हे देगःयात न्हूगु स्वरुपकथं पुलांगु देगःयात दुने तयाः न्हूगु सिँया थां दयेकाः च्वय् लीया पाताया छत दयेकाः च्वकाय् ली या गजू समेत तयेधुंकूगु दु । अथे हे गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया मूर्ति समेत हाकुगु ल्वहंया न्हूम्ह तयाः प्राणप्रतिस्था यायेधुंकूगु दु । वि.सं. २०७९ सालय् हे श्रीपञ्चमीया अवसरय् उगुु लागाय् हाकुगु ल्वहंया सरस्वती समेत स्थापना यायेधुंकूगु अवस्था दु । थ्व डाँडाय् थ्यंकेत व्यवस्थित रुपं लँपु व स्वाहाने तयातःगु दु । थन विशेष यानाः श्रीपञ्चमीकुन्हु द्वाल्खाया लिसें जःखःया मनूत नं पुजा यायेत वयेगु याः । नापनापं पिकनिक व विदाया न्हिकुन्हु सिचुगु फय् व वाउँगु प्राकृतिक दृष्य स्वयेत मनूत वनेगु याः । थन मञ्जुश्रीया स्थापना सुनां गबलय् याःगु धयागु प्रमाण मदु । मञ्जुश्री चीनं नेपाः वयेत थ्व हे लँपुं जुनाः वंगुया लुमंतिइ थ्व अभयपुर द्वाल्खाय् मञ्जुश्रीया थापना जूगु जुइमा धयागु धापू दु ।
महाभारत कालीन चित्र : भिंद्यः देगःया लिउनेया पःखालय् अप्पाया पःखाः दु । उगु पःखाःया दथुइ महाभारतया घटना चित्रित जुइ कथं पुलां पुलांगु मूर्ति अप्पाय् हे कियाः दयेकातःगु दु । थुपिं न्हापांनिसें हे अन दुगु मूर्ति खः ।
मेमेगु : द्वाल्खा भिंद्यःया देगः पश्चिमपाखे मूलँपु व मूध्वाखा दु । अथे खयांनं देगःया परिसरय् उत्तर व दक्षिणपाखे वये वनेत मेगु ध्वाखा दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने पश्चिमपाखे तःतःग्वःगु गंया लिसें थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट ब्या व २० फिट हाकःया ल्वहंया प्यकुंलाःगु स्तम्भ दु । थ्व स्तम्भया च्वय् ल्हाः ब्वयेकाच्वंम्ह लीया सिंह दु । व बाहेक थ्यंमथ्यं १६ फिट ताःहाकःगु प्यंगू स्तम्भ नं दु । गुगुं स्तम्भय् लीया चिधिकःपिं सिंह व गुगुं स्तम्भय्ल्वहंया पलेस्वांया द्यःने सिंह तयातःगु दु । लिसें तग्वःगु चिग्वःगु गंया नापं थीथी हाकःया त्रिशूल नं तयातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दनाः रेलिंगया बार तयातःगु दु । देगःया क्वसं उत्तरपाखे स्वह्राः हिति दु ।
राइती (राजहिति)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ अन्तर्गत क्वय् त्वालय् नारायणदेउ देगःया लिउनेसं पश्चिमपाखे राजहिति दु । ल्वहंया स्वह्राः हिति दुगुलिं थ्व हितियात स्वह्राःहिति वा तीनधारा धाइ । द्वाल्खाली भाषां राइती धाइ । राजहिति खँग्वलं अपभ्रंश जुया राइती जूवंगु खः । चलनचल्ती कथं स्वपुवती धकाः स्थानिय भाषां धायेगु या । स्वपू हिति मध्ये जवंखवं भचा चिहाकःगु व दथुइ ताःहाकःगु ल्वहंया मकर आकारया हिति दु । स्वह्राःहितिया जवय् फल्चा दयेकातःगु दु । हितिइ कुहांवनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । हितिया च्वय् मनू न्यासि वनेजीक ल्वहं लानातःगु दुसा अंगलय् थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उत्तरपाखे पञ्चमुखी महाद्यः, अथे हे नारायण, सरस्वती, गणेश, कुमार, सूर्य, मच्छेनारायण, कृष्ण, बाराही, व मेम्ह छम्ह द्यः (छय्ंया ब्व मदु गःपःनिसें तुति तक जक दुम्ह) तयातःगु दु । थुगु राजहितिया महत्व द्वाल्खाया विशेष सांस्कृतिक पर्वय् आपालं दु । थनया लः स्थानीयवासीया त्वनेत, वसः हीत जक मखसें मोहनिया घटस्थापनाकुन्हु नःलास्वां पीत थ्व हे हितिया लः मदयेकं मगाः । अथे हे अष्टमी दुर्गापुजाया नितिं नं थनया हितिइ पुजा यानाः जक हे दुर्गा स्थापना याइ । दशमीकुन्हु हिपाथामीत बहिर त्वाःया चक्रमण्डपय् म्येययात स्वकः प्रहार यानाः थ्व हे हितिः म्वःल्हुइमाःगु परम्परा दु । थ्व राइतीया मर्मत निक्वःस्वक्वः यायेधुंकूगु दु । दकलय् लिपा न्हूकथं दयेके धुंकाः असोज १, २०७९ सालय् उद्घाटन याःगु खः ।
विष्णु नारायण
द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिकाय् तःधीपिं व चिधीपिं यानाः विष्णुनारायणया तःगू मूर्तिया लिसें देगः दु ।
हरसिद्धि देवी
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं. २ या क्वय् त्वालय् बहिर त्वाः दु । उगु हे त्वालय् चिकिचाधंगु देगः छगः दु । (न्हापा थ्व देगःया स्वरुप तिकिझ्याः समेत दुगु नितँजाया द्यःछेँ खः ।) दुने देगलय् हरिसिद्धिया मूर्ति दु । पुलांगु स्वरुप स्यनेधुंकाः हाकनं न्हूगु मदनेवं थौंकन्हय् छेँया दथुइ खालिगु थासय् थ्व देगः तयातःगु दु । देगःया न्ह्यःने चक्रदबू दु । हरिसिद्धि देवीया स्थापना गबलय् सुनां यात धयागु प्रमाण छुं मदु । द्यःया पुजारी उगु हे त्वाःया श्रेष्ठ थरया थकालि जुइगु चलन दु । नित्यपुजा व नखःचखःबलय् मूलपुजारीं हे द्यः पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । द्यःयाथाय् दुने देखा कयातये धुंकूपिं जक दुहां वनेज्यू लिसें मिसापिं दुहां वने मज्यू धइगु धापू दु । थ्व द्यःया निंतिं न्हापा भिंmन्याफा (१५ पाथी) पुसा वनीगु ग्वारम्पुल बुँ व नारचा बुँ समेत जग्गाया व्यवस्था यानातःगु खः । मर्मत संभार यायेमाःसां व हे जग्गां वःगु ध्यबां यायेगु व्यवस्था यानातःगु खः । लिपा जग्गा संरक्षक व हकवालातय्सं जग्गा मियाबीवं म्यूम्ह वा न्यानाकाःम्ह सुंपाखें गुथि व देगःया संरक्षण यायेगु धइगु प्रष्ट मजुइवं अथें थाति लानाच्वंगु स्थानीयया धापू दु । द्वाल्खाया भैरवकुमारी जात्रा, मोहनिया खड्गजात्रा थेंजाःगु सांस्कृतिक जात्रा थ्व हे देगःया न्ह्यःने जुइगु परम्परा आः तकं न्ह्यानाच्वंगुु दनि । अथे हे १२ दँया छक्वः जलप्याखं पिदनीबलय् द्वाल्खाय् समेत वनाः थनया चक्रदबुलिइ प्याखं हुइकेगु परम्परां दु । उगु परम्परा सच्छिदँ मल्याक दीधुंकाः तिनि वि.सं. २०७९ सालया चैतपाखे हाकनं निरन्तरता काःगु दु ।
धर्मकीर्ति विहार ख्वप देय्या मेगु छगू प्राचीन विहार खः । नवदुर्गा द्यः छेँ क्वाठण्डौ पुखूया उत्तर, नगरकोट कमल विनायक लँया दक्षिण व नगांचा त्वाःया पश्मि दिशाय् अवस्थित थुगु विहारयात या बहाः धकाः नं म्हसिका वयाच्वंगु दु । धर्मकीर्ति विहार गुबले निर्माण जुल सुना. निर्माण यात धयागु प्रमाणित अभिलेख गनं मदु । अथेसां कोथुया क्वाथनायक जयकीर्तिराज जुं दिशादि संघ महाभोज्यया लागि छ्वयाहःगु छगू ब्वनापौस श्री भुवनाकर धर्म संस्कारित श्री धर्मकीर्ति विहारया नापं पशुपति विहारया संघ सदस्यपिं व क्वाःपाःद्यः देवतासहित धकाः उल्लेख जूगुलिं थुगु विहार दयेकूम्ह भूवनाकर खः धकाः म्हसिइके फु । अथेहे ने. सं. १९८पाखे ल्ह्ययातःगु वोधिचर्यावतार नांया सफुलिइ भूवनाकरया नां उल्लेख जूगुलिं धर्मकीर्ति विहारया निर्माण ने.सं. १९८ या न्ह्यः ल्यू जूगु जुइमाः धकाः धायेफु । अथेहे ने.सं. ५३४ या छगू तमसुक पत्रय् चारकिल्ला उल्लेख यायेगु झ्वलय् धर्मकीर्ति विहारयात यंवि विहार धकाः च्वयातःगु दु । थुलि बाहेक विहारया प्रामाणिक अभिलेख छुं हे मदु ।
अथे खःसां ६०÷७० दँ न्ह्यः तक विश्वकर्मा त्वाःया खलः व क्वाण्ठण्डौ त्वाःया खलःपिंसं दँय्दसं गुंलाबलय् बहिद्यः ब्वया वयाच्वंगुया नापं गुम्बाया पश्चिमपाखे शिखरकुट चैत्य अले मूल विहार चुकया दक्षिण पश्चिम चुकय् वज्रधातु चैत्य, शिखरकुट चैत्य, गं छगः व गन्धुरी द्यःया आसन व क्षेत्रपाल ल्यं दनिगुलिं विहार प्रचीन खः धयागु पुष्टि जू । थौंकन्हय् थुगु बहाःया जग्गा क्षेत्रफल गुलि दु धकाः क्वःछिनाः धायेमफु । थुगु विहारया संघपिं नं सुं हे मदयेधुंकल । वि.सं. १९९० या तःभुखाचं दुनावंगु आगं छेँय् तःदँ तक दने मफयेवं सर्वस्वीकृति कथंउगु थासय् मंगल धर्मद्वीप गुम्बा दयेकाः नियमित छ्यला वयाच्वंगु दु ।
अमलेश्वर महाद्यःया देगः
धादिङ जिल्लाया पश्चिमय् त्रिशूली खुसि व महेश खुसिया दोभानय् गल्छी बैरेनीइ अमलेश्वर महाद्यःया
देगः दु । खुल्लागु थासय् सिमा यक्व दुथाय् दथुइ देगःया स्थापना यानातःगु दु । स्थानीय किंवदन्तीकथं पृथ्वीनारायण शाहं नुवाकोट त्याकाः थ्व थासय् बाय् च्वंगु अले म्हगसय् महाद्यवं वयात नेपाल त्याकेत आशिर्वाद बियाथकूगु खः । व हे लुमंकाः थन महाद्यः स्थापना यानातःगु धाइ । थन विशेष यानाः हरिबोधिनी एकादशीकुन्हु मेला जुइ ।
कर्णेश्वर महाद्यः
धादिङया सुनौला बजार गाविस वडा नं. १या नेवारपानी धइगु थासय् कर्णेश्वर महाद्यःया स्थापना यानातःगु दु । नितँजाः दुगु देगलय् हाकुगु चुलुगु शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु ।
गंगाजमुना तीर्थ
धादिङया सदरमुकाम धादिङबेसी स्वयां ११ कि.मी. उत्तरय् गंगाजमुना गाउँपालिका ५य् फूलखर्क धइगु थासय् गंगाजमुना तीर्थ दु । थन थ्व नांया निगू झ्वाला (झरना) दु ।
न्यनेदुकथं थ्व थासय् थ्व नांया निम्ह तताकेहेँ बेपत्ता जुयावंसांनिसें थनया धार्मिक महत्व थहां वन । थन गंगा व जमुनाया धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु । हरिबोधिनी एकादशी व हरिशयनी एकादशीबलय् तःधंगु मेला जुइ । थन लिक्क कुकुराधारा धइगु छगू हिति दु । थन म्वःल्हु खिचां न्याःगु घाः लनी धइगु विश्वास दु । आः लःहाइगु थासय् खिचाया मूर्ति तयाः खिचाया म्हुतुं लः हाइगु दयेकातःगु दु ।
गुप्तेश्वर गुफा
धदिङया सदरमुकाम धादिङबेसीं स्वघौ न्यासि वनेमाबलय् थ्व गुफा ध्वदुइ । अथे धइगु न्हापाया सुन्दरबजार गाविसया ताकुखुरे धइगु थासं थ्व थाय् सती । थ्व गुफा दुने छगू मूल शिवलिङ्ग व न्यागू शिवलिङ्ग थज्याःगु आकृति प्राकृतिक रुपं बनेजूगु खनेदु । थन सिलाचः¥हेकुन्हु मेला जुइ ।
जलमुखी /ज्वालामुखी देगः
धादिङया ज्वालामुखी गाविस दुनेया सुनखानी धइगु थासय् जलमुखी वा ज्वालामुखीमाइ देवीया देगः दु । जिल्लाया मेमेगु देगः स्वयां कलात्मक खनेदुगु थ्व देगः प्यागोडा शैलीं नितँजाः यानाः दयेकातःगु दु । छतँजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थां धंकाः
देगः दनातःगु दु । मूलुखाया जःखः छज्वः ल्वहंया सिंह व न्ह्यःने ल्वहंया थां द्यःने च्वंम्ह सिंह पुलां पहः वः । न्ह्यःनेसं तःधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । थनया मूर्ति सुनखानी गांया छगू बुंगाःचाय् लूगु धइगु विश्वास दु । थन मोहनि, फागु पुन्हि व सिलाचः¥हेबलय् मेला जुइ । थबलय् थन भाकल याइपिन्सं म्येय्, दुगु, ग्वंगः व बखुं बलि बी ।
ढोलमण्डली वा मण्डलीमाई
धादिङ सदरमुकामं ८ कि.मी. तापाक ज्वालामुखी गाप वडा नं. ४ ढोलामा ढोलमण्डली वा मण्डलीमाइया
देगः दु । जंगलया दथुइ सामान्य तिकिझ्याः दुगु धलानया छेँ थें च्वंगु थ्व देगलय् १२दँ दुम्ह मगर मचायात पुजारी दयेकातइ । थन साउन व मलमासय् पुजा जुइमखु ।थ्व देगः वि.सं. १७५०य् द्यःमां ढोलकी मण्डली माइया पालय् दयेकूगु खः । उमिसं थन च्वंगु सिमायात हे द्यःमां नं धाइ । थन द्यइथाय् हरेक मंगलबार भाकल यानाः च्वलय्चा भोग बीगु चलन दु । थथे भोग बिउपिं थन हे दयेकाः नयावनेजिउ तर छेँय् यंकेमजिउ । थ्व देगलय् व पिने तकं मिस्त वने मजिउ अले उमिसं थ्व द्यःया प्रसाद तकं नयेमजिउ धयातःगु दु । उमिसं मसीकं थथे यातकि उमित जंगली जनावरं ज्वनीगु व हासनास जुइ धइगु विश्वास दु । न्हापा दलिततय्त नं दुतमछ्वइगु खःसा लिपा उमिसं आन्दोलन यायेवं व धाःसा फुक्का जूगु दु ।
त्रिपुरासुन्दरी/सल्यानकोट देवी देगः
धदिङ जिल्लाया सदरमुकाम धादिङबेसी स्वयां ३० किलोमिटर पश्चिमय् त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिका ४या कोटठोकय् त्रिपुरासुन्दरीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्सं सल्यानकोट देवी व सल्यानकालिका धकाः नं धायेगु याः ।
थ्व गुप्त द्यःयात दछिया स्वंगः देगलय् मोहनिज्वःछि पूर्वया देगलय् मामाघर धकाः, मंसिरनिसें चैत तक आगिन्चोक गाविसया बेँसी देगलय् अले मेबलय् च्याला (८ महिना)तक वयागु पश्चिम थुम्कोय् च्वंगु देगलय् तयाः पुजाआजा याइ । छथासं मेथाय् यंकीबलय् अन तःजिक जात्रा व मेला जुइ । थ्व द्यःया मूजात्राः यःमरि पुन्हिकुन्हु याइ ।
थ्व द्यः हिन्दु पुराण कथं सतीदेवीया प्यं (कण्ड्यौलो) कुतुं वंगु थासय् उत्पत्ति जूगु धाइ । मोहनिबलय् थन म्येय्, भ्याःचा,दुगु व भुइफसिया बलिसहित पुजा जुइ । पृथ्वीनारायण शाहयात थ्व देवी आर्शिवाद बियाः नुवाकोट आक्रमण सफल जूगु खः धइगु जनविश्वास दु ।
नृवेश्वर महादेव
धादिङ जिल्लाया धुनिवेशी नपा ७ दुने नृवेश्वर महाद्यःया देगः दु । थन देगलय् दुने व पिने थीथी द्यःपिनिगु मूर्त व अमूर्त शिला मूर्तित दु । देगःया ऐतिहासिक तथ्य मदुसां थन छम्ह किसानं बुँज्या यानाच्वंबलय् दुने शिवलिङ्ग लुयावयेवं थ्व हे थासय् द्यः भाःपाः स्थापना याःगु धइगु किंवदन्ती दु । आः विशेष यानाः सन्तान मदुपिं मनूतय्सं थ्व द्यःयाथाय् पुजाआजा यात धाःसा सन्तान दइगु विश्वास दु ।
नृसिंहधाम
धादिङया सल्यानटारय् नेत्रावती व बुढीगण्डकी खुसिया दोभानय् नृसिंहधामया स्थापना यानातःगु दु । थ्व थासय् प्रल्हादयात नृसिंहअवतारं दर्शन बिउगु धकाः विश्वास यानतःगु दु । न्हापाया धार्मिक महत्व दुगु थासय् आः आधुनिक ढंगं धलान यानाः तःधिकःम्ह नृसिंहया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दाचिअप्पा तयाः कलात्मक देगः नं निर्माण जुयाच्वंगु दु । अथे हे थन गुरुकुल व गौशाला नं दयेकातःगु दु ।
पिण्डेश्वरी देवी देगः
धादिङया साविक पिण्डेश्वरी गाविस या वडा नं ४य् जिल्लाया हे ऐतिहासिक पिण्डेश्वरी देगः दु । थनया गरियाल खुसि व गलौदी खुसिया दथुइ अले गजुरी, पिण्डाकार व किरानचोकया दथुइ धकि भपुइकातःगु थज्याःगु थुम्कोय् थ्व देगः दु । खुल्ला आकाशया क्वय् च्वंगु थ्व द्यःगःया जःखः देवी व महादेव–पार्वतीया मूर्तित दु । थनया शिलालेखय् वि.सं. १७५५ उल्लेख जुयाच्वंगु ल्याखं थ्व जिल्लाया तसकं म्हो जक ऐतिहासिक प्रमाण दुगु धार्मिक सम्पदा जुल । थ्व थासय् मोहनिबलय् मेला जुइ ।
भीमसेन देगः
धादिङया न्हापायागु सुनौला बजार गाविसया वडा नं. ३या कोटथुम धइगु गांया दथुइ स्थानीयतय्सं तसकं हनातःम्ह भिंद्यःया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगः दुने शिलाया भीमसेनया मूर्ति दु । अथे हे थन मेगु स्वंगः शिलायात नं भीमसेनया थीथी स्वरुप कथं कयाः पुजा याइ । थन मोहनि व चैत मोहनिबलय् बलि बियाः पुजा याइ ।
भैरवी देगः
धादिङया मलेखु स्वयाः २१ किलोमिटर उत्तर तजाःगु डाँडाय् लाःगु ज्वालामुखी गा.पा.या दथुइ सुनौला बजारय् भैरवी देगः दु । थनया नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया साधारण देगःयात आः कलात्मक कथं पुनःनिर्माण यानातःगु दु । थ्व देगःयात राम शाहं दयेकूगु धाइ । थुकिया दुने च्वंगु तग्वःगु शिलायात भैरवीया रुपय् पुज्याइ । थुकिया लिउने भैरवया देगः नं दु । थन म्येय् व फाया बलि बीगु चलन दु । मोहनिबलय् थन मेला जुइ ।
मुक्तिनाथ देगः
धादिङया सिद्धलेक वडा नं. ६, कुम्पुर परेवाटार धइगु थासय् मुक्तिनाथया देगःया स्थापना यानातःगु दु । पहाडी लागाय् धलान यानाः आधुनिक पहः वयेक स्वतँ जाःगु देगः दनातःगु दु । हरेक तल्लाय् तिकिझ्याः नं तयातःगु दु ।
मैदी भगवती देगः
धादिङया ज्वालामुखी गापा ३या उखुबारी धइगु थासय् मैदी भगवतीया देगः दु । थ्व द्यःयात मैदीकोट व खड्गदेवी नं धायेगु याः । नितँजाःगु प्यागोडा शैलीं जीर्णोद्धार जूगु थ्व ल्वहंया देगः कलात्मक खनेदु । देगः दुने देवीया प्रतीक कथं शिला व स्वपु खड्ग नं दु । थ्व थासय् सिंहबाहिनी भगवतीं महिषासुरया वध यायेधुंकाः झासुलंगु विश्वास यानातःगु दु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहया व्रतबन्ध थन याःगु ल्याखं थ्व थाय्या धार्मिक व ऐतिहासिक महत्व दुगु जुल ।
सिद्धलेक/सिद्धेश्वर महादेव
धादिङया नलाङय् अथवा सिद्धलेक गाउँपालिकाया सिद्धलेकयात जिल्लाया हे महत्वपूर्ण धार्मिक सम्पदाया रुपय् काइ । थनया सिद्धेश्वर महाद्यःयात जिल्लाया हे तःधंगु धार्मिकस्थल खः । थन विशेष यानाः सिलाचः¥हेकुन्हु तःधंगु मेला जुइ ।
त्यःर त्वालं भचा च्वय् असं वनेगु झ्वलय् खवपाखेया गल्ली दुनेया ध्याकुनय् च्वंगु छेँया तलं वनकि थ्व धालसिक्व बहाः थ्यनी । चिकिचाधंगु प्यकुंलाःगु थ्व बहाःयात संस्कृतभासं गौतमश्री विहार धयातःगु दु । झिंन्हय्गूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः दयेकूगु अनुमान दु । झ्वाःबहाःया कचाया रुपय् फुसिंख्यः कवःया बज्राचार्यपिंसं सुथय्–बहनी पुज्याना वयाच्वंसां थ्व बहालय् खास यानाः उदाय्त च्वना वयाच्वंगु दु । थन क्वाःपाःद्यकथं उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु ।
थ्व इलय् क्वाःपाःछेँ नेवाः शैलीं पुनःनिर्माण यानाच्वंगु दु । वि.सं २०३० पाखे थ्व क्वाःपाःछे“ प्यतँ जाः खनेदु । मूलुखाया च्वय् तोलं, तोलंया च्वय् स्वपाः झ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, याकःझ्याःया च्वसं बुद्धया किपाः अंगलय् च्वयातःगु खनेदु । च्वत तँय् विमानझ्याः क्वस्वयाच्वंगु व वयां च्वय् दिगि थें दयेकातःगु दु ।
थ्व क्वाःपाःद्यया मूलुखाय् सिँया धर्मधातु वागीश्वरनापं छचाःलिं प्यम्ह तान्त्रिक द्यःपिं, चिचिधिकःपिं बुद्ध, धर्म, संघया प्रतीककथं तयातल । बहालय् दथुइ लाक्क जवंखवं तग्वःगु निगः तुयु चिभाः पलिस्था यानातलसा क्वाःपाःद्यया चुलिंचु झ्वलिं निगः याना मुक्कं प्यंगः चिभाः तयातःगु खनेदु । अथेहे मण्डपाः, जज्ञ गाः नं दु । थ्व बहालय् मंसिर शुक्लपक्षया दशमीकुन्हु बुसादँ यायेमाः । क्वाःपाःद्यःयाथाय् मल्लकालीन सिजःपौ छगू नं तयातःगु दु, सायद थ्व बहाःया क्वाःपाःद्ययात सम्यकया निंतिं वःगु ब्वनापौ जुइफुगु अनुमान दु ।
यलया लाय्कुलिं उत्तरपाखे शंखमूल वनेगु लँ जुयाः वनेबलय् थ्यनीगु गाःहितिया न्ह्यःने च्वंगु लं वनेबलय् ध्वदुइगु चैत्य नापं च्वंगु बहाःयात धुम्बहाः वा गुणलक्ष्मी संस्कारित महाविहार धायेगु याः । थ्व बहाःयात धुम्बहाः छाय् धाल धयागु खँय् न्हापा न्हापा थ्व यक्व ध्वंत दुगु थाय् जुयाच्वन । थथे ध्वंत च्वनीगु थासय् विहार दयेकूगु जुयाः जनभासां ध्वंबहाः धायेगु यात । तर लिपा ध्वंबहाःया अपभं्रश जुयाः धुम्बहाः जुल, अथे हे गुणलक्ष्मी वर्माया पालय् दयेकूगु जुयाः थ्व बहाःयात गुणलक्ष्मी महाविहार धायेगु जुल धयागु धापू दु ।
थनया बहाः देगः नितँजाः यानाः छतँ पौ तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया मूलुखाय् ह्वःचा ह्वःचा बुट्टा कियातःगु खापा छुनातःगु दु । मूलुखाया च्वय् पञ्चबुद्धया मूर्ति दु धाःसा जवंखवं निपाः झ्याः नापं स्वंगः स्वंगः माने तयातःगु दु । थन अक्षोभ्य मूल यानाः जवंखवं प्रज्ञापारमिता व मूलुखाया च्वय् लीया तोलनय् खवय् पाखे षड्क्षरी लोकेश्वरया मूर्ति तयातःगु दु ।
मूलुखाया जवय् ल्वहंया सिंह निम्ह दु धाःसा फःया जवय् गं छगः नं तयातःगु दु । थनया क्वाःपाःद्यः उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह ल्वहंयाम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यःया खवपाखे थ्वहे बहाःया मेगु लुखाया जवंखवं फल्चा तयाः थन महांकाल व गणेशया मूर्ति नं तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्हापांगु तल्लाय् लीलं भुनातःगु पञ्चझ्याः छुनातःगु दु ।
थुकिया जवंखवं सारिपुत्र व मौदगल्यान भिक्षुपिनिगु मूर्ति दु । थुकिं च्वय् खुगः त्वानाःसिँ दु । पलिया च्वय् लीया छगः व सिमन्तिया निगः चैत्य दु । थ्व क्वाःपाःद्यःया न्हापांगु तल्ला आगंया रुपय् छ्यलातःगु दु । थन क्वाःपाःद्यःया देगःया न्ह्यःने तग्वःगु परिभोग चैत्य छगः नं दु ।
धुम्बहालय् दशस्थविर आजुपिनिगु नायकत्वय् ४४ म्ह संघ सदस्यत दुगु जुल । थ्वहे सदस्यत मुनाः स्वम्ह स्वम्ह यानाः पालंपाः लछि लछि द्यःपाः फयाः नित्यपुजां निसें कयाः थन यायेमाःगु दक्व ज्या याना वयाच्वंगु दु । थन संघ भोजन गुथि धाःसां थकालि कथं पाः फयेमाःगु चलन दु ।
यल पटको द्वँया न्ह्यःने क्वालखु वनेगु लँय् धौगाः बही (मणिमण्डप महाविहार) दु । जवंखवं छज्वः सिंह दुगु मूलुखाया दुने प्यकुंलाःगु चकंगु लाय्बँ दु । थनया महांकाल छेलिइ जवय् अंगलय् ल्वहंयाम्ह व सिँयाम्ह यानाः निम्ह दु । अथे हे खवय् अंगलय् हनुमानया मूर्ति दु । उकिया न्ह्यःनेसं बहीद्यःया देग दु । देगःया मूलुखा कलात्मक दु तर तोरण खने मदु । वयां च्वय् स्वपाः चिचीपाःगु झ्याः तयाः द्यःने कलात्मक कार्नेसं छायेपियातःगु दु। वयां च्वय् क्वछूझ्याः तयाः जवं खवं चिचीपाःगु झ्याः छुनातःगु दु । अन दुगु त्वानाःसिँ धाःसा साधारण जुयाच्वंगु दु । उकिया द्यःने आँय्पा दुगु पौ व द्यःने पुल थनाः उकिइ गजू छुनातःगु दु । च्वंनिसें क्वछूझ्याःतकया छगू पताः ब्वयेकातःगु दु ।
देगः या लुखा तसकं कलात्मक खनेदु । थन जवंखवं २२म्ह बोधिसत्वपिनिगु मूर्ति दु । अथे हे लुखाया फुसय् च्याका ल्हाः दुपिं स्वम्ह मेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयातःगु दु । दुने पूर्व स्वकाः अक्षोभ्य बुद्ध स्थापना यानातःगु दु । देगःया जवय् खुल्लागु छेलिइया च्वय् मातनय् चक्रसम्बर, बज्रबाराही, चण्डमहारोषण, बसुन्धरा इत्यादि द्यःपिं स्थापना यानातःगु दिगि दु । थ्व बाहेक मेखे चाकःलिका छेँय् बहीया संघयापिं च्वनाच्वंगु दु, गुगु सामान्य मनूतय्गु आवास कथं आधुनिक जुइधुंकल । मूलुखाया जवय् थेरवाद कथंया विहार दयेकातःगु दु ।
थ्व बहीया निर्माण गबलय् जुल धइगु सिइमदु । न्हापा लाय्कू लागाय् मणिगणेश मणिकुमार, मणिफल्चा दयेकूबलय् थ्व हे झ्वलय् थुगु बहीया निर्माण जूगु जुइफु । थन लूगु अभिलेखकथं ने.सं. ७९५य् थन देगलय् गजू छाःगु खः । लिपा ने.सं. ८०२ व ने.सं. १०९६य् थुगु बहीया पुनःनिर्माण जूगु खनेदु ।
थनया पञ्चस्थविर आजुपिनिगु नेतृत्वय् थन बन्दे लुइगु, नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु आदि धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्यानाच्वंगु दु । अथे हे थनया संघया दुजःतय्सं पाःकथं द्यःपाः फयेगु, द्यः खेचायेगु, नित्यपुजा, आरती, स्तोत्रपाठ आदि ज्या यानाच्वंगु दु । उकथं थन दँय्दसं चीभाः बुसाधं, गन्धुरी द्यःया न्हवं, बसुन्धरा व्रत, संदेपुजा, चौछाय गुुथि व महांकाल पुजा इत्यादि नं जुयाच्वगु दु ।
येँया छगू तसकं पुलांगु लिच्छवीकालीन विहारया धलखय् ध्वाखाबहाःयात कयातःगु दु । थ्व विहारयात स्वयेबलय् बौद्धविहारकथं कायेमछिं । विहारया पुलांपिं मनूतय्कथं थ्व बहाया दथुइ तःधंगु लुखा दु । थुकिं बहाः व ननियात छुटे यानातःगु खः । थ्व निगू दथुया भू सिइदइकथं थौंतकं विहारय् चिं तयातःगु दनि । थ्व बहाःयात संस्कृतभासं हेनाकर महाविहार धाइ । लिच्छवीकालय् थनया बज्राचार्यत सक्वपाखें बसाइसराइ यानाः थन वल धयातःगु दु । थुकिया दसिकथं पकनाज्वलय् पलिस्था यानातःगु थःपिनिगु कूल चिभालय् दँय्दँसं पुजा याना वयाच्वंगु दु ।
थ्व बहाःया पश्चिमय् गं बहाः,उत्तरय् कुसुमबिलाछी, दक्षिणय् त्यःर,पूर्वय् कुनाय्त्वाः व ज्याथात्वाः दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । वि.सं. १९९० सालया भुखाचं क्षति जूगु क्वाःपाःछेँयात जिर्णोद्धार यानाः हाकनं दयेकूगु खः । थौंकन्हय् खनेदुगु क्वाःपाःछेँ नीदँ न्ह्यः तिनि नेवाःशैलीं पुनःनिर्माण याःगु खः । थ्व क्वाःपाःछेँ प्यतँ जाः दु । दकलय् क्वय् छेलिइ क्वाःपाःद्यःन्ह्यःने बज्रसत्व व थीथी द्यः पलिस्था यानातःगु दु । तर दछि न्ह्यः बज्रसत्व खुयायंकल । मू लुखाया जवंखवं तःधिकःपिं ल्वहंंया सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । मू लुखाया न्ह्यःने मण्डपाः,स्वाहाने त्वाथलय् जवंखवं निम्ह सिंह दु । कलात्मक लुखा च्वसंच्वंगु सिँया तोरनय् धर्मधातु वागीश्वर व वया छचाःलिं खुम्ह तान्त्रिक द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । फः झ्वःलिं जवंखवं माना तयातःगु दु ।
तोरंया च्वय् पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दु । थ्व तँय् बहाःया आगं नं दु । वयां च्वय् कलात्मक विमानझ्याः पिहां वयाच्वंगु दुसा जवंखवं ततःपाःगु याकःझ्याः दु । दलूचा नं खानातःगु दु । वयां च्वय् दथुइ लाक्क स्वपाःझ्याः व जवंखवं मेगु झ्याः दु । लीया पौ तयाः पताः ब्वयेकाः गजू छुनातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने पिण्डगाः,मण्डपाः व थां छगः नं दु । चुलिंचु उत्तरदिशापाखे झ्वःलिं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातल । थुकी मध्ये निगः लिच्छविकालीन खनेदुसा मेगु वयां लिपाया खः ।
लिच्छविकालीन चैत्य मध्ये जुजु नरेन्द्रदेवया इलय् पलिस्था यानातःगु छगः हे ल्वहंतय् कियाः दयेकातःगु चैत्य विशेष खनेदु । प्यंगू दिशाय् प्यम्ह बुद्धया रुपकथं दनाबिज्याःपिं शाक्यमुनि,विश्वव्याकरणमुद्राया मैत्रीय,वज्रपाणी व अवलोकितेश्वर खनेदु । थ्व चिभाः पुरातात्विक व संस्कृति बिषय अध्ययन याइपिं विद्यार्थीतय्त आकर्षित याइगु चिभाः खः । क्वाःपाःछेँया क्वसं पश्चिमपाखे निगः चिभाः पलिस्था यानातल । आगमय् थहां वनेगु लुखाया जवंखवं निम्ह चिधिकःपिं सिंह दुसा अंगलय् भगवानद्यः छम्ह नं तयातल । बहाःया नैरात्मा कोणय् छत्रपाल थापना यानातल । थुकियात हे लुकुमाःद्यःकथं पुजा यानाच्वंगु दु ।
थ्व बहाःया निगू कचाकथं ज्याथाया छुस्याबहाः व न्हाय्कंत्वाःया हाकुबहाः खनेदु । ने.सं.३२७ तक गंबहाः नं कचा बहाःकथं खनेदु । ने.सं.७०१ या केरालप्तेय् च्वयातःगु अभिलेखय् ध्वाखा बाहार धकाः नां न्ह्यथनातल । अथेहे थ्व बहाःयात संस्कृत नाम्हं उल्लेख यानातःगु ने.सं.७७७ या अभिलेखय् खनेदु ।
ने.सं.७७७ पाखे ध्वाखाबहाःया सर्वसंघ दुजः श्री ज्ञानज्योति,वयाकाय् गुणज्योति,छय् धनसिं व छुइ पलिखदेव व मेपिं परिवारजनपाखें घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु सम्यक दान याःगु खः । उबलय् जुजु प्रतापमल्ल,७५०० बाँडात व थीथी द्यःपिं बिज्याःगु धयातल । लिपा ने.सं.८१२ फागुन शुक्ल अष्टमीकुन्हु परिखदेव व वया परिवारजनपाखें थः अजा गुणज्योतिं दयेकातःगु सुवर्ण चैत्य भराडया गजू जीर्ण जूगुलिं थनेपुइँया आचार्य संघयात निमन्त्रणायासें संघ पूजा यानाः पलिस्था याःगु धयातल । नापं अक्षोभ्य बुद्धया क्वसं वज्रसत्व,प्रज्ञापारमिता व ल्वहंया चैत्य पलिस्थायाःगु खः । थ्वहे दिनय् आगमय् तोरं,पंचख्वाःझ्याः नं पलिस्था याःगु उल्लेख दु । थ्व इलय् येँय् भूपालेन्द्र मल्लं शासन याना वयाच्वंगु खः । थ्व विहारय् सुथय् बहनी क्वाःपाःद्यःयात पुजा यायेमाः । गुंला लच्छियंक थँबहिया बिक्रमशील महाविहारय् च्वंगु लुँ आखलं च्वयातःगु प्रज्ञापारमिता थ्व विहारया बज्राचार्यपिं वनाः ब्वं वनेगु चलन दु । अथेहे थन थीथी गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।
अशोकबाटिका
नुवाकोटया तिंख्यः धाःगु चकंगु थाय् स्वयां भचा च्वय् डाँडाय् छगू पुलांगु चीभाःया पुचः व उकिया अवशेष दु, गुकियात अशोकबाटिका धाइ । डाँडाया भचा चकंगु थासय् दथुइ प्यकुंलाःगु दबूचा दु । छुं तजाःगु वा तःधंगु देगः वा स्तुपया आधार थें च्वंगु उगु फःया छखे निम्ह सिंह दु । द्यःने चिकीग्वःगु चीभाःया च्वय्या ब्व जक दु । थन हे देगःथें प्यंगः थां थनाः द्यःने ग्वाखंचाय् बुद्धमूर्ति तयामतःगु स्वंगः असाधारण चीभाः दु । निखे सिथय् महांकाःद्यः व गणेद्यःया चिचीग्वःगु देगः व खड्गया देगः नं दु । थनया शिलालेख स्पष्ट मदु । इतिहासविद्तय्सं थुकियात लिच्छविकालीन बौद्धस्मारक धकाः धयातःगु दु । पुरातत्व विभागं थन उत्खनन यायेगु योजना दयेकातःगु दु ।
करुणामय देगः
त्रिशूली बजारय् लँसिथय् करुणामयया देगः दु । प्यागोडा शैलीयागु थ्व देगः येँया देगः थें हे कलात्मक खने दु । जवंखवं ल्वहंया सिंह दु, अले निखेरं गं खायातःगु दु । मूलुखा कलात्मक जू । च्वय्या तोलंया दथुइ शाक्यमुनि बुद्ध व च्वय्, जवय् खवय् बोधिसत्वपिं दु । देगःया चाकःलिं रञ्जना लिपिं ओम मणिपद्मेहुं च्वयातःगु मानें चाःहीकातःगु दुसा आः वयाः अंगलय् नं अप्पा बांलुइक सिजःपातां भुनातःगु दु । न्ह्यःनेया त्वानाःसिँइ प्यम्ह करुणामयया मूर्ति दु अले धातुया पौया प्यखेरं झ्वःलिक फय्गं खायातःगु दु । दुने च्वंम्ह चायाम्ह द्यः खुयायंकेवं न्हूम्ह धातुया द्यः स्थापना यानातःगु दु ।
द्यःया स्थापनाया सन्दर्भय् प्रचलित न्यँकँबाखं कथं थ्व द्यः येँया च्वभाःद्यः खः । सँय्तय्सं खुयाः सँदेशय् यंकेत्यंगु इलय् थन थ्यंकाः दिकूगु अले थनं संके मफुसेंलि थ्व द्यः थनसं त्वःताथकूगु अले थनयापिं मनूतय्सं खनाः द्यः स्थापना यानाः देगः दयेकूगु धयागु न्यनेदु । थ्व देगः नुवाकोटया भाजुराम भारोया काय लक्ष्मीनारायणं ने.सं ९४७ य् स्थापना याःगु धयागु शिलालेख थन दु ।
कविलास नासःद्यः
नुवाकोट जिल्लाया सदरमुकाम विदुर स्वयां २० किलोमिटर तापाक कविला डाँडाय् कविलास नासःद्यः वा महाद्यः दु । वयात कपिलेश्वर नं धाइ । थ्व स्वनिगःया नेवाःतय् अतिकं श्रद्धा तयातःम्ह द्यः खः । चौतारां ३० मिनेटति पाः गयेवं पहाडया कापिइ गुफा थज्याःथाय् नासःद्यःया अमूर्त शिला दु । थन त्रिशूल व गं इत्यादि छानातःगु दु । न्यनेदुकथं थन प्रधानमन्त्री जुद्ध समशेरं तिसा वसः सिंह व द्वहँया मूर्ति इत्यादि छानातःगुलिइ यक्व धयाथें खुया यंकेधुंकल ।
थनया न्यँकँबाखंकथं छकः ख्वपया छम्ह गुभाजुयात म्हगसय् जि थन ख्वपया फोहरय् च्वनेमखु, कविलासया डाँडाय् च्वंवने धकाः क्यन । लिपा थन कविलासय् नासःद्यः लुइकल धाइ । थन विशेष यानाः बाजं थाइपिं, म्ये हालीपिं प्याखं हुलीपिं नासः कायेत धकाः वनी । थन वनाः द्यःयाके फ्वन धाःसा अज्याःगु कलाय् पारंगत जुइ धइगु विश्वास दु ।
कृष्ण देगः
नुवाकोट त्रिशूली पुलांगु बजारया च्वय्पाखे लँसिथय् कृष्णया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगःया न्ह्यःने लुखा व जवंखवं च्वंगु झ्यालय् रेलिङ तयातःगु दु । दुने न्हाय्कंया दराजय् कृष्णया मूर्ति दु । थुकिया गजुलिइ वि.सं १९१४ या अभिलेख दुगुलिं थ्व थनया पुलांगु देगः मध्ये छगः धयागु सीदु । देगःया न्ह्यःने ल्वहंया थामय् गरुडया मूर्ति दु । न्हापायाम्ह गरुड खुयायंकूगुलिं लिपा मेम्ह स्थापना यानातःगु जुल । दँय्दसं थन कृष्णाष्टमिकुन्हु व्रत च्वनेगु व कन्हय्कुन्हु जात्रा यायेगु परम्परा दयेकातःगु दु । थुकिया लागि आः कृष्णमन्दिर संरक्षण समिति नीस्वनातःगु दु ।
गणेद्यः देगः
नुवाकोट त्रिशूली बजारया लँसिथय् गणेद्यः देगः दु । देगः पुलांगु खःसां आः यक्व जीर्णोद्धार यानाः आधुनिक स्वरुपय् हयातये धुंकल । न्हापा ल्वहं जक दुथाय् आः साँघु बजारया व्यापारीत जानाः धलोटयागु आकर्षक ख्वाःपाः, लीया इलां व पताः तयातःगु दु । देगः गबलय् स्थापना याःगु धयागु सीमदुसां अनया स्थानीय तेजलक्ष्मी व मेमेपिंसं ने.सं ९५६ य् देगःया चाकःलिं अंगः दनाः ल्वहँतं सिउगु अभिलेख दु ।
चैत्य
करुणामय देगःया सिथय् ल्वहंया चीभाः स्थापना यानातःगु दु । थ्व चीभाः वि.सं १९७९ य् स्थानीय बजारया वृषबहादुर श्रेष्ठं दयेकूगु खः । वय्कलं थ्व चीभाःया दँय्दसं बुसाधं पूजा यायेत गुथि नं तयाबिउगु खः । उकियात चीभाः गुथि धाइ । थन आः तकं पुजा न्ह्यानाच्वंगु दु ।
चौघडा
नुवाकोटया चौघडा धइगु थाय्या धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । हिन्दु पुराण कथं समुद्रमन्थन जुइधुंकाः शिवं विष त्वंगु अले वयात प्यंगः घलय् तयाः भैरवं अमृत त्वंकूगु थाय् धकाः विश्वास यानातःगु दु । अथे हे थनया गणेद्यःस्थानयात गणेद्यः शिवयात लसकुस याःगु धकाः धाइ । अले नारद ऋषि निर्गुणगत जूगु थाय्यात आः नर्जामण्डप धायेगु याः । थ्व थासय्
थी थी पुरातात्विक सामाग्रीया अवशेष लूगु दु । लिपा राणाकालय् जुद्ध समशेरं थन चौघडा बगैंचा, कस्तुरी दरबार अले एकराज समशेरं गडखार बगैंचा व बङ्गला दयेकूगु धाइ । आः धाःसा थन उकिया भग्नावशेष जक ल्यंदनि ।
जालपादेवी
नुवाकोट जिल्लाया सदरमुकाम विदुर स्वयां ७ कि.मी. दक्षिणय् स्वंगू खुसि त्रिशूली, तादी व झर्रावती स्वाइगुया त्रिवेणीइ जालपादेवीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्सं थ्व द्यःयात नुवाकोट भैरवी द्यःया तता धकाः नालातःगु दु ।
स्थानीय न्यँकँबाखंया लिधंसाय् धायेगु खःसा अनया खानीगाउँ व चौघडाया निम्ह माझीत जाः प्यनाः न्या लाःवंबलय् जालय् ल्वहं छगः क्यन । तःक्वः वांछ्वयां नं वहे ल्वहं जक क्यंगुलिं तमं उकियात बगरय् वांछ्वःबलय् उकिं हि वल । उमित चान्हय् म्हगसय् क्यंकथं व ल्वहं जालपादेवी धकाः थुइकाः अनसं स्थापना यात । थन ल्हुतिपुन्हिकुन्हु मू मेला जुइ । उकिया लिसें भैरवी खः याःबलय् तःधं एकादशी व घ्यःचाकु संल्हूबलय् नं थन मेला जुइ ।
दक्षिणकाली देगः
त्रिशूली बजारया क्वय् खुसिसिथय् ताँपुया क्वसं दक्षिणकाली देगः दु । देगः चिग्वःसां अनया हिन्दू समाजं बांलाक हनाबना तयाः थीथी जात्रा पर्वय् थन पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । थ्व देगः वि.सं. १९७० सालय् स्थानीय दलबहादुर अमात्यं दयेकूगु खः ।
अबलय् लिक्कसं छगू धर्मशाला नं दयेकूगु खः, लिपा व धर्मशाला जीर्ण जुइवं शेरबहादुर अमात्यं जीर्णोद्धार यात । व नं दुनावनेवं आः व धर्मशालाय् स्थानीय क्लब दयेकातःगु दु ।
दुप्चेश्वर महाद्यः देगः
नुवाकोट जिल्लाया सदरमुकाम विदुर स्वयां १५ कोस पूर्वय् राउतेबेंसी ६, सल्लेगाउँ स्वयां क्वय् पहराय् दुप्चेश्वर महाद्यःया देगः दु । वयात दुग्धेश्वर व सन्तानेश्वर नं धाइ । थ्व द्यःयात हिन्दु व बौद्ध सकसिनं थःथःगु आस्था कथं हनातःगु दु ।
न्यँकँबाखं कथं छकः थन सूर्यमति खुसिया सिथय् छम्ह तामाङया सा तन । वयात व सा छगू भीरय् दु धइगु म्हगसय् क्यन । कन्हय्कुन्हु व थासय् वनाः स्वःवंबलय् अन भीरय् छगः ल्वहँतय् सां दुरु हायेकाच्वंगु खनेवं उकियात सकसिनं द्यः भाःपियाः पुजा यायेगु सुरु यात । विशेष यानाः सन्तान मदुपिंसं थन पुज्यात धायेवं सन्तान दइ धयागु विश्वासकथं थन तातापाकंनिसें मनूत दर्शन याःवनेगु याः । थन यःमरिपुन्हिकुन्हु व सिलाचःह्रेकुन्हु विशेष मेला जुइ ।
नागपानी भगवती देगः
नुवाकोट जिल्ला विदुर नगरपालिका वडा नं ३य् कपासखोरिया धइगु थासय् नागपानी भगवतीया देगः दु । स्थानीय मनूतय् धापू कथं वि.सं. १८०१ य् नुवाकोटं बेलकोटय् हमला याःवंबलय् निम्ह मिसामस्त लूगु, उकिइ छम्ह अन हे अलप जूगु अले मेम्हसित बुइकाः यंकूगु खः । अले व बुयायंकूम्ह मनुखं लः त्वनेत दिकूगु थासय् व मिसामचा ल्वहं जुयावंगु खः । अले व लँय् अलप जूम्ह केहेँम्ह अले वयात नापलायेत दछिया छकः येँनिसें हयेमाःगु चलन दु धायेगु नं याः । पृथ्वीनारायण शाहं गोरखानिसें ज्वनावःपिं निम्ह भगवती मध्ये छम्ह थ्व अले मेम्ह हनुमानध्वाखा दरबारया कँडेलचोक भगवती खः धायेगु चलन दु ।
पञ्चकन्या माइ देगः
विदुर नगरपालिका वडा नं ८य् पञ्चकन्या माइया देगः दु । थ्व देगः विदुर स्वयाः ४ किमि तापाक धादिङ व गोरखा वनेगु लँपुइ सामरी धइगु थासय् गँुच्वकाय् लाः । पीठ थें अमूर्त ल्वहं झ्वःलिक तयातःगु द्यःयात दक्वस्यां अतिकं हनाः पुजा याः । थ्व देगःयात जुजु पृथ्वीनारायण शाहं निक्वःखुसिइ नक्वाः हमला यायेत देवी उपासना यायेकथं स्थापना याःगु धायेगु याः । थ्व थासय् मोहनि व मेमेगु ततःधंगु नखः व जात्राबलय् मेला जुइ । त्रिशूलीयापिनि इहिपा, कय्तापुजा व मेमेगु सामाजिक ज्या यायेगुया लिसें गुँभ्वय् इत्यादि ज्याझ्वः यायेत नं थ्व देगः पाय्छि जुयाच्वंगु दु ।
बटार ल्वहंहिति
विदुर नगरपालिका अन्तर्गत बटार धयागु बस्तीया दथुइ छपु ऐतिहासिक ल्वहंहिति दु । स्वनिगःया थें कलात्मक अले अथे हे परम्परागत शैलीं दयेकातःगु थ्व हिति येँ खिचापुखूयाम्ह मरिचमान काजीं थः बाज्याया नामं कीर्ति तःगु धाइ । पृथ्वीनारायण शाहं किपू त्याकेधुंकाः उगु युद्धय् किपूपाखें ल्वाःवःम्ह छम्ह काजीयात थ्व जंगलय् लः तकं त्वनेमबिसे छ्यंगू तुनाः स्याःगु धाइ । वया छय् मरिचमान काजीं थः अजायात स्याःगु थासय् वयागु नामय् थुगु हिति दयेकूगु खः । थ्व हिति दयेकेत थ्यंमथ्यं निगू किलोमिटर तापाकंनिसें परम्परागत शैलीया पाइपं लः हयाः थन हायेकूगु धाइ ।
बटारपाटी
विदुर नगरपालिका अन्तर्गत बटार धयागु बस्तीया केन्द्रय् ताःहाकःगु छगू ऐतिहासिक फल्चा वा सतः दु, गुकियात बटारपाटी धाइ । त्रिशूली जुनाः पश्चिम नेपालं स्वनिगलय् वइपिं सकसिनं थ्व पाटीइ चा च्वनेगु याइ । थ्व नं मरिचमान काजीं थः अजायात स्याःगु थासय् दयेकूगु खः । सतःया स्वखेरं अंगलय् दुर्गा, बुद्ध, लक्ष्मीनारायण व गणेद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । वय्कलं थ्व हिति व सतःया संरक्षणया ंिनंतिं गुथि नं दयेका थकूगु खः ।
बासुकीस्थान
नुवाकोट जिल्लाया सदरमुकाम विदुर स्वयाः थयंमथ्यं ९ कि.मी. दक्षिणपूर्वय् बासुकीस्थान दु । पूर्णकदया न्हय्म्ह नागयात आसन दयेकाः च्वनाच्वंगु भगवान बासुकी नारायणया थन कलात्मक प्रस्तरमूर्ति दु । लिक्कसं तमागु वंगलसिमाया कारणं थ्व देगः झन् आकर्षक खनेदु । देगःया जवपाखे सतः दयेकातःगु जीर्ण जुसेंलि खवय् न्हूगु पक्की सतः दयेकातःगु दु ।
थनयागु मूर्तिया छ्यं तछ्यानाः खुयायंकूगु खःसा वि.सं. २०५४ सालय् व छ्यं लुइवं हानं अन हे स्थापना यानातःगु दु । थ्व द्यःया मूर्ति. गबलय् दयेकूगु धइगु प्रामाणिक अभिलेख मदु । तर स्थानीय मनूतय्सं थ्व द्यः बुँइ तःलय् ल्हानाच्वंगु अले बुँज्या यानाच्वंबलय् छम्ह नागया छ्यं ध्यंगु अले हि बाःवयाः खुसि जूगु धइगु किंवदन्ती कनेगु याः ।
भिंद्यः देगः
नुवाकोटया त्रिशूलीइ पुलांगु बजारय् भिंद्यःया स्वंगः देगः दु । बजारया खिन्चेत बागबगैंचा क्वय् च्वंम्ह भिंद्यःयात ‘कथः भिंद्यः’ धाइ । थन भिंद्यःया लिक्कसं गणेद्यःया मूर्ति नं दु । वयां क्वय् दथुइ च्वंम्ह भिंद्यःयात ‘चि भिंद्यः’ धाइ । न्हापा वि.सं १९६० पाखे थन सँय्तय्सं सँदेसं चि हइबलय् भन्सार पुलेधुंकाः व्यापारीतय् द्यः भिंद्यःयात नं छपासः चि छाइगु व ठेकेदारतय्सं मुंकाः उकिया हे ध्यबां भिंद्यःया जात्रा न्यायेकेगु यानाच्वंगु खः । क्वय् च्वंम्ह भिंद्यःयात ‘दां भिंद्यः’ धाइ । व बाहेक नं थनया पीपलटार, बागटार व बगुवाय् नं नेवाःतय्सं भिंद्यः स्थापना यानाः पुजाआजा यानावयाच्वंगु दु ।
राम मन्दिर
त्रिशूली बजार पुलांगु बस्ती स्वयां क्वय् लाःगु थासय् राम मन्दिर दु । थ्व त्रिशूलीया हे दकलय् तग्वःगु हिन्दु देगः खः । त्रिशूली खुसि स्वयां च्वय् छगू खुल्लागु थासय् प्यखेरं धर्मशाला तयाः थ्व देगः दयेकातःगु दु । छतँ जाःगु देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, व मूलुखापाखे छकू बरन्डा पिकयाः भारतीय शैली दनातःगु देगः दुने राम सीता व लक्ष्मणया दुरुल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । छतय् कःसि थें दयेकातःगु दुसा द्यःया मूर्ति दुथाय् च्वसं शिखरशैलीं थकयाः च्वय् गजू छुनातःगु दु । बौद्ध विहार स्थापना जुइधुंकाः अनया कीर्तन मण्डलया प्रेरणां खिन्चेत बगैंचाया मातहतय् लाःगु क्वय्या बगैंचाया भचा जग्गा कयाः स्थानीय मनूतय्गु श्रद्धा व ग्वाहालि कयाः थन राम मन्दिर दयेकाः वि.सं. २०१३ साल रामनवमीकुन्हु मूर्ति प्रतिस्थापन याःगु खः ।
देगः गबलय् दयेकल धइगु ऐतिहासिक प्रमाणया अभाव दु । अथेसां थनया हिन्दु नेवाः समुदायं दकलय् हनाबना तयातःगु देगः थ्व हे खः । उमि इहिपालिसें मेमेगु धार्मिक सांस्कृतिक ज्याझ्वः यायेगु थाय् नं थ्व हे खः । हरेक रामनवमीकुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । वि.सं. २०७२ सालया तःभुखाचं थ्व देगः दुनेवं स्थानीय जनताया सक्रियताय् जीर्णोद्धार जूगु खः ।
लक्ष्मीनारायण देगः
त्रिशूली बजारया लँसिथय् लक्ष्मीनारायणया देगः दु । ल्वहंया फलय् आः दाचिअप्पां छतँजाः यानाः देगः दनातःगु दु । लुखाया जवंखवं गणेद्यः व कुमारया मूर्ति दु । दुने ल्वहंयाम्ह लक्ष्मीनारायणया मूर्ति दु । च्वय् टायलया पौ तयातःगु दु ।
शिव देगः
त्रिशुली साँघु बजारय् लिक्क खुसिसिथय् छगः शिवया देगः दु । अप्पां दनातःगु थ्व देगःया प्यखेरं ल्वहंया तोलं सहितया लुखा दु । छखे चीधीम्ह द्वहं दु । आः जस्ताया पौ तयातःगु दु । थ्व देगः गबलय् दयेकल धयागु ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां थन येँ, यल व ख्वपयापिं व्यापारीत वनाः च्वनेगु यायेवं, नेपाल दरबारय् पाण्डे खलःतय्गु ल्वापु जुयाच्वंबलय् छगू खलकं थन शिव देगः दयेकल, अले अन धर्मशाला व चौघडा तकं क्याम्पां घेरे यानाः गुथि तल धकाः धाइ ।
शिव देगः (चिग्वःगु)
करुणामय देगःया न्ह्यःने छगः चिकिग्वःगु शिव देगः दु । ल्वहंया पुलांगु फःया द्यःने देगः दनातःगु दु, अले न्ह्यःने पुलांगु हे ल्वहंयाम्ह द्वहं नं दु । तर आः सिमन्तिया प्लास्टर यानाः दयेकातःगु थ्व साधारण देगःया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदु ।
थ्व देगः येँय् सत्ताय् थ्यंपिं पाँडे खलकं दयेकूगु धइगु धापू दु । उमिसं देगःया नापं सतः दयेकाः दँय्दसं सिलाचःह्रे व श्रीपञ्चमीकुन्हु पुजा यायेत गुथि नं तयाबिउगु खः ।
सेराब्यासि – नुवाकोटमाडी दरबार
जुजु पृथ्वीनारायण शाहं तजाःथाय् नुवाकोट दरबार दयेकूगु खःसा चिकुलां च्वनेत क्वय् तादी खुसिया सिथय् सेराब्यासि धयागु थासय् मेगु दरबार दयेकूगु खः, उकियात माडी दरबार नं धाइ । वि.सं. १८२२य् जुजुं थ्व दरबारया उल्लेख याःगु खः । दरबारयात प्यखेरं पःखालं चाःहीकातःगु खः ।
पृथ्वीनारायण शाहं थःगु अन्तिम ई थन बिकूगु, अले नेपाल–चीन युद्धया इलय् बहादुर शाह नं अन च्वंवंगु धाइ । आः थन पःखाः, ध्वाखा, तुं, जग, देवस्थल, बन्दीखाना, कमलपोखरी, रंगबैठक इत्यादिया भग्नावशेष जक ल्यंदनि । अबलय्या क्यबयात आः नं सेराबगैंचा धायेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे थन जुजुया भाइ भारदारतय्सं नं छेँ दयेकूगु अले व नं धमाधम भग्नावशेष जुजुंवंगु धकाः धायेगु याः । थ्व हे थासय् जुद्ध समशेरं सेरा दरबार दयेकेबिल ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् नगामय् बालकुमारीया खः जात्रा जुइ । थ्व जात्राया झ्वलय् जुइगु मेगु आकर्षण धयागु धाल्चा खाकेगु नं खः । जात्रा न्ह्यः थन नं भेलुथ्वँ थुइगु चलन दु । थन नं थिंलाथ्व चौथिकुन्हु भेलुथ्वँ थुइ । सप्तमीकुन्हु निसें जात्राया ज्याझ्वः न्ह्याइ । थुकुन्हु बालकुमारी द्यःया द्यःयात यचुपिचु यानाः धकिइ तइ, अले ‘धकि द्यः’ कथं पुज्याइ । बहनी छ्वय्लाभू जुइ ।
अष्टमीकुन्हु ‘धाल्चा खाकेगु’ ज्या जुइ । थुकुन्हु चान्हय् होम जुइ । न्याम्ह मिजंतय्त तुयुगु फेत्तां चिकाः योगिनीया स्वरुपय् हइ । उपिं न्याम्हेसिनं हे होमया ज्या याइ । फेत्ता चिनातःपिं न्याम्हेसितं छगः छगः कलश ज्वंकी । कलशय् छगलय् थ्वँ, छगलय् दुरु, छगलय् धौ, छगलय् अय्लाः व छगलय् हि तयातःगु दइ । कलश ज्वनातःपिं मनूतय्त सुकां चिनाः गुरुजुं मन्त्र ब्वनेधुंकाः थुपिं कलश ज्वनातःपिं योगीनिपिं खानावइ । थथे खाइबलय् दुरु ज्वनातःम्ह छम्ह धाःसा खाइमखु । बौद्ध तान्त्रिक विद्या कथं थ्व पुजा जुइगु खः । थुकुन्हु नगामय् पाहांपिंत ब्वनाः भ्वय् नकेगु नं याइ ।
नवमीकुन्हु द्यःखः जात्रा जुइ । बालकुमारीया पीगनय् सरकारी पुजा धुंकाः द्यः जात्रा न्ह्याइ । बालकुमारी द्यःयात खतय् तयाः देय् चाःहीकी । जात्राया झ्वलय् द्यःयात थकालिं भमचा थें लसकुस यानाः दुकायेमाःगु चलन दु ।
येँया थःने लागाय् दुथ्याःगु थ्व बहाः तसकं नांजाःगु श्रीघःबहाःया पिनेसं लाः । थाय्मदुं तप्यंक थँहितिपाखे वयेबलय् श्रीघःमथ्यंक निखाःछेँया नापसं सिँया त्वलं तयातःगु लुखा खनेदइ । वहे लुखा दुने चीधंगु बहाः दु, गुकियात नःघःबहाः धयातल । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं रत्नमण्डल महाविहार धाइ । बहाः दुहां वयेगु मू लुखाया फुसय् तयातगु सिँया त्वलनय् वैरोचन बुद्धयात दथुइ तयाः मेपिं बुद्धं घेरे याकातःगु खंकेफु । पुलांगु त्वलं खुयायंके धुंकाः थ्व न्हूगु त्वलं तःगु खः ।
थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख जुयाच्वंम्हं अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया मूलुखाया जवंखवं सारीपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यया न्ह्यःने जवंखवं निम्ह ल्वहंया सिंह नं दु । मू लुखाया फुसय् च्वंगु त्वलनय् धर्मधातु बागिश्वरी व थीथी प्यम्ह द्यःत कियातःगु दु । वया फुसय् स्वपाःदुगु पसुकाझ्याः, जवंखवं याकःझ्याः दुसा वयां च्वय्या तँय् विमानझ्याः दु । थ्व पसुका व विमानझ्याःया दथुइ झ्वलाक्क त्वानाःसिँया दथुइ न्हय्म्ह बुद्धया किपा व वयां सिथय् लाक्क मेपिं निम्ह द्यः जवंखवं च्वयातःगु खंकेफइ । विमानझ्याः दुगु क्वथाय् बहाःया आगं दु । न्हापा क्वाःपाःछेँया पौ आँय्पापौ तयाः गजू छुनातःगु खःसा लिपा सिजःपौ तयाः सिजःया पताः ब्वयेकातःगु दु ।
थ्व बहाःया शाक्यपिं बाराया सिम्रौनगढया दुम्जा धाःगु थासं वःगु धापू दु । सिम्रौनगढय् मुस्मां शासक गयासुद्दीन तुलकया आक्रमण लिपा अन च्वंपिं शाक्यत उत्तरपाखे बसाई सरे जुयाः पश्चिम नुवाकोटय् च्वंवंगु खः । गुकिया अवशेष थौंतक न अन पलिस्था यानातगु चिभालं क्यनाच्वंगु दनि । लिपा पृथ्वीनारायणया आक्रमण न्ह्यवं येँ दुहां वयाः थौंकन्हय्या नःघःत्वाःया खालीगु जग्गाय् विहार दयेकाः च्वन धयागु धापू दु । ने.सं. ८०५ पाखे थ्व बहालय् शाक्यभिक्षु श्री रामदेव व शाक्यभिक्षु धर्मराजं चिकं अप्पाः सियाबिउगु अभिलेख दु । ने.सं. ७६७ पाखे श्रीघः विहारया जिर्णोद्धार याःगु इलय् थ्व बहाःया संघसदस्यपिंसं नं आर्थिक ग्वाहालि याःगु खँ ल्वहंपतिइ न्ह्यथनातःगु दु । थ्व बहालय् आःतक ने.सं. ८०५, ने.सं. १०५४ व ने.सं. १११७ सालय् स्वकः जिर्णोद्धार ज्या न्ह्याकेधुंकूगु दु । बहालय् ने.सं.१०२७ व ने.सं. १०५३ या निगःचिभाः नं पलिस्था यानातःगु दु ।