म्हगः ग्वाराचिनाः जाः तःजाः मजूगु, अःखुनं लः हायेकाः लः कायेज्यूगु थल ।

कलः– छें पिने तापाक द्यइके वनेत पुजाज्वलं तयाः यंकीगु थल । थ्व भचा तजाः यानाः लखायेछिंक दयेकातइ । थुकी च्वय् म्हुतुप्वाः तीगु पुसा नं दइ। थुकी चिचीग्वःगु पुजाज्वलं तयाः यंकी ।
किसली– चाया सलिखय् जाकि जायेक तयाः द्यःने ग्वःग्वय् व ग्वःध्यबा तइ ।
धालाचा – थुकी अय्लाः तइ ।
धौपति – निगः ख्वलाचा घाःगु धौ तयेत खः ।
समय्ख्वला – थुकी समय्ज्वलं तइ ।
काय्भः – निता सिन्हः तयेछिंगु निगः स्वानाच्वंगु थल ।
लःथलचा– थुकी द्यः पुज्यायेत नीलः तइ ।
मेमेगु पुजाज्वलं – जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं–धुपाँय्, इताः, ताय्, बजि, सिसाबुसा ।

सायाःया कन्हय्कुन्हु किपुलिइ गणेद्यःया जात्रा याइगु चलन दु । किपूया बाघभैरव देगः दुगु गुने लागा अर्थात बाघभैरव लागांनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित जात्रा यानाः देसाः चाःहीकेगु याइ । बहनी जुइगु थुगु जात्रा न्हापा न्हापा जूसा द्वारेपाखें याइगु खःसा थौंकन्हय् धाःसा किपूया इन्द्रायणी द्यःया द्यःखः कुबिइगु त्वाःपाखें पालंपाः यानाहःगु दु । जात्रा चाःहीका गुने लागाय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु खः ।
पांगाय् नं गणेद्यःया जात्रा याइ । गणेद्यःया जात्रा गुथिपाखें थुगु जात्रा जुइ । दीख्यःनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित पांगा चाःहीकी । थुगु जात्राय् मिसापिं मत बियाः वनी । नाय्खिं व काहा बाजा जात्राया न्ह्यःने च्वनीसा त्वाः त्वाःया सांस्कृतिक बाजा द्यः लँस्वःवनेगु धकाः जात्रा नापनापं वनी । गुथिया आखाछेँय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी ।

येँय् दक्षिण पश्चिमभेग चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा नं ५ स्थित छगू प्राचीन नेवाः बस्ती किपुल्चा दु । न्हापा न्हापा किसिया संरक्षण यानाः तइगु जुयाः थ्व थाय्यात हस्तिनापुर नं धायेगु याः । अथे हे थ्व थासय् किसितय्सं अतिकं दुख बिइगु जुयाः किसिपिडीत नं धाल, लिपा अपभ्रंस जुयाः किसिपिडी धायेगु यात । लिच्छवीकालीन अभिलेखय् धाःसा किसिपिडीयात किचप्रिंग्राम उल्लेख यानातःगु दु ।
येँया दुनेया शहरय् पाँहाचह्रे हनाच्वनीगु इलय् थुगु किपुल्चाय् धाःसा श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा हनी । थुगु जात्रा भैरव व कालिका दथुया मतिनाया किंवदन्ति दु । किंवदन्ती कथं नुवाकोटया भैरव कालिकाया सुन्दर बर्णनं मोहित जुयाः स्वयेत वःगु बखतय् निम्हसिया दथुइ यःत्यः जुइ । निम्ह रसरंगय् भुलय् जुयाः च्वनी । छन्हु अथे हे प्रेमलापय् तनाच्वंगु इलय् ग्वंगः हाःगु तःकं मतायेवं भैरव लिहाँ वने फैमखु, अन हे सुया दुम्ब्वलय् सुली । सुथय् पुजा यायेत वःम्ह पुजारीं सुलाच्वंम्ह भैरवयात खनेवं स्थानीयवासीतय्त खबर याइ । सकस्यां केरकार यायेवं नुवाकोटया भैरव धकाः सिइकाः भैरव थःपिनिगु हे बस्ती तयातये दःसा सकसियां भिं जुइ धइगु धारणां अन हे च्वनेत इनाप याइ । नापं दच्छिया छन्हु जक पिहाँ वयाः कालिका नापलायेगु व पुजा फयेदइगु कवल ल्हाकी । थुकथं चिल्लागा द्वादशीनिसें चौलाथ्व पारु तक थ्व जात्रा गुरुजुपिंपाखें तान्त्रिक विधिं पुजाआजा यानाः हनेगु चलन जुल  ।

यलु क्वँ थुइगु
श्री कालिका, भैरव व गणेशया जात्राया चिल्लागा द्वादशीया दिं कुन्हुनिसें शुरु जुइ । लाछिया भगवती व नासः द्यःया न्ह्यःने मेय् बलि बिइ, उगु हे इलय् भ्यलुक्वँ थुइत लः तइ । नितां ज्या सिधय्काः बलि बिउम्ह मेय्या ला दयेकाः गुथियारपिनि भ्वय् नइ ।

छ्वय्लाभु
त्रयोदशीया दिं कुन्हु गनेद्यःयाथाय् किलामेय् स्यायेगु धकाः मेम्ह मेय्या बलि बी । बज्राचार्य पुजारीं तान्त्रिक बिधिं पुजा याइ । थ्व दिं कुन्हु किपुल्चाया स्थानीयपिन्सं छ्वय्लाभु भ्वय् नइ ।
तान्त्रिक पुजा
चह्रेया दिं कुन्हु दच्छि तक गुप्तवास च्वनाच्वम्ह भैरव व कालिकाया खः व तिसा सफा याइ । गुथियारपिन्सं तःखा दयेकी । गुथियारपिं भैरवया पीठय् होमयानाः बलि बिया पुजा याइ । थुगु पुजा चच्छि तक जुइ । गुरुजुपिन्सं तान्त्रिक विधिं पुजा याइ । अन लिहाँ वयाः मस्तय्त समयबजि तःखा व चतामरि प्रसाद कथं इनाबिइ । चान्हय् स्थानीयवासीया न्हयःने भैरवयात गुथि छें पलखया नितिं पितहइ । हानं तान्त्रिक बिधिं पुजा यायेत भैरव दुने यंकी ।
सिन्दुर जात्राया
आमाई कुन्हु मूजात्रा कथं सिन्दुर जात्राया रुपय् हनी । सुथय् भैरवयात पितहइ । भैरव पिहाँ वयेवं लाछिइ तयातःगु कालिका व गनेद्यःया खः पीठय् यंकी । अनलिपा भैरवयात न्वलय् तयाः पालापिन्सं प्याखं हुइकाः स्थानीयवासीया छेँय् छेँय् वनाः पुजा फइ । पुजा फये सिधयेवं भैरवयात नं पीठय् यंकी । अन न्हिच्छि पुजा फइ । पालापिन्त मह्रजा नके धुनेवं मस्तय्त मह्रजा नकिइ ।
दुहाँ बिज्याइगु
पारु अर्थात जात्राया लिपांगु दिं कुन्हु सुथय् स्थानीयवासीया पुजा क्वचायेकाः भैरवयात बास लानाः हानं बस्ती दुने हइ । व्रत च्वंपिन्सं स्वां सिन्हः कयाः व्रत फुकेयाइ । अन लिपा कालिका व गनेद्यः हाकनं पुजा फयेत बस्ती दुने चाहिली । सनिलय् गनेद्यः थःगु द्यःछेँय् दुतयंकीसा कालिका नं देगलय् दुहाँ बिज्याकी ।
पीठय् क्षमा पुजा
दुतिया कुन्हु पीठय् वनाः क्षमा पुजा याइ । उकीयात बिचाः पुजा नं धायेगु याः । उकथं क्षमा पुजा क्वचायेकाः उगु दँया श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा पूर्णरुपं क्वचाइ ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् किपुलिइ जुइगु जात्रायात इन्द्रायणी जात्रा धाइ । थ्व जात्राबलय् पीगंद्यः (इन्द्रायणी) लिसें गणेद्यःयात खतय् तयाः सिन्हः जात्रा याइ । इन्द्रायणीया द्यःखतय् सप्त मातृका, भैरव, गणेश, सिंघिनी, ब्याघ्रिनी व कथितिया महाद्यःया मूर्ति दइ । थुकी मध्ये प्रमुख कथं इन्द्रायणीयात नालातःगु दु ।
इन्द्रायणीया मू जात्रा धयागु थिंलाथ्व (मार्गशुक्ल) अष्टमी निसें दशमी तक खः । जात्रा न्ह्यः चौथिकुन्हु भैलःद्यः आराधना यानाः भेलुथ्वँ थुइगु ज्या जुइ । थ्व थ्वँ जात्रा लिपा इनाः त्वंकेगु याइ । अष्टमीकुन्हु छ्वय्लाभू जुइ । थुकुन्हु हे चान्हय् द्यःपाःलाः हिलेगु नं ज्या जुइ । छम्ह द्यःपाःलाः नं मेम्हेसित द्यःपाः लःल्हाइबलय् मेपिंसं स्वयेमजिउ धयागु चलन दु । अष्टमीकुन्हु हे किपूया क्वाथछेँपाखें बःखुइ वनाः होम नं याइ । नवमीकुन्हु ‘मू भू’ धकाः मू भ्वय् जुइ । थुकुन्हु थःथिति, पासाभाइपिं छेँय् सःताः भ्वय् नकेगु ज्या जुइ ।
दशमीकुन्हु इन्द्रायणीया खः जात्रा जुइ । थुकुन्हु किपूमित सुथंनिसें पीगनय् द्यइके वइ । दकलय् लिपा जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग ज्वनाः द्वारेपुजा वइ । द्वारेपुजा वयेधुंकाः द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । द्यःखः जात्रा यायेगु किपूया थीथी त्वालं पाः कयाः याइ । पाःकाःगु त्वाःयापिं ल्याय्म्हत वयाः द्यःखः कुबिया यंकी । थीथी त्वालं बाजं वइ । इन्द्रायणी लिसें गणेद्यःया नं खः जात्रा जुइ । गणेद्यःया खः चिखःगु जूगुलिं मस्तय्सं कुबी । द्यःजात्राबलय् मिस्त पुजाभः ज्वनाः खः न्ह्यःन्ह्यः झ्वःलाक वयेगु चलन दु । द्यःखः देय् चाःहीकीबलय् त्वाःत्वालय् पुजा फयाः वनी ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

किपू देय् येँ जिल्लाया दक्षिण–पश्चिमय् लाःगु ऐतिहासिक नगर खः । किपुलिइ जुइगु थीथी जात्रामध्ये बाघभैरव जात्रा नं छगू तःजिगु जात्रा खः । मेमेगु जात्रा तिथिकथं हनेगु याइसा बाघभैरवया जात्रा छगू धाःसा विक्रम संवत्या मिति कथं भाद्र १ गते याइ । किपूमितय् आराध्यदेव बाघभैरवयात धुम्बा आजु नं धायेगु याः । थुम्ह बाघ भैरवया म्ये मदु । जनकथन कथं किपूवासीतय् दुगु, फै आदि बस्तुत फुक्क लिक्कसं च्वंगु गुँइ ज्वःवनीगु जुयाच्वन । अन मस्तय् म्हाइपु छ्यायेत इलय्ब्यलय् अनेक कासा म्हितीगु जुयाच्वन ।
थ्वया हे झ्वलय् छन्हु चायाम्ह धुँ दयेकेगु कासा म्हितल । सकसिनं छुं नं छुं अंग दयेकाः धुँ दयेकल । मे तयेत हः माःवंगु इलय् महाद्यः अन थ्यंकःवल । उबलय् महाद्यः थः तनाच्वंम्ह काय गणेशयात लुइकाः जलविनायकया रुपय् च्वँ धकाः आज्ञा बियाः चाःहिलाः उगु गुँइ थ्यंकःवःगु जुयाच्वन ।
महाद्यःया उबलय् तसकं नये पित्यानाच्वन । छु नये धकाः स्वःबलय् अन फैचात ज्वये हयातःगु खन । तर महाद्यः ला मनइम्ह जूगुलिं फैचित नयेमछिन । उबलय् अन चायाम्ह धुँ छम्ह दयेकातःगु खन । व हे धुँया म्हय् महाद्यः दुबिनाः भैरवया रुप कयाः दक्वं फैचात नयाबिल । उखे सिमाहः माःवंपिं लिहां वयाः स्वःबलय् चायाम्ह धुं धात्थेंयाम्ह धुं थें फुँइफुइँ सासः ल्हानाच्वंगु खन । थ्व खनाः ग्यानाः बिसिउँ वंपिं मस्तय्सं थः मांअबुपिंत धुँया खँ कन । सकलें वयाः स्वःवःगु इलय् चायाम्ह धुँया म्हुतुइ हि किनाच्वंगु खन ।
थकालिम्ह छम्हेसिनं चायाम्ह धुँयात न्यनास्वःबलय् महाद्यः प्रकट जुयाः जिं बुंगाःचिया लः नं त्वनेधुन, छिमि फैचात नं नयेधुन । जि छिमि ऋणी जुल, आः छिमित छु छु माः जिं पूरा यानाबी, लिसें छिमिगु रक्षा नं यानाबी धकाः धयाः थम्हं नयागु स्वीकार यानाः म्हुतु वांखायाः क्यन । थःपिनि फैचा नयाबिउगुलिं मस्त तं चायाः आः छंत म्ये नं तयाबीमखु, थथे हे च्वनाच्वँ धकाः सराः बिल । थ्वयां लिपा महाद्यः वांखायाच्वंम्ह धुँया रुपय् भैरव कथं स्थापित जुल । धुँरुपी भैरवं ब्यूगु बचंयात किपूवासीं स्वीकार यानाः थःगु देय्या आराध्यदेवकथं स्वनाः दँय्दसं भाद्र १ गते जात्रा यानावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राबलय् पुजारी, गुभाजु व बाजागाजा सकतां तयाः चिधंगुु खतय् तयाः जात्रा याइ । थुबलय् स्थानीयवासी सकलें पुजा, सुकुन्दा ज्वनाः द्यःखः नापं देय् चाःहिली । बहनी बाघभैरव देगलय् मत च्याकाः ३६५ चाः चाःहुलेगु याइ ।

किपुलिइ विशेषता कथं आगमय् थ्याःपिं पःमाय् (प्रधान) थरया मिसात कौलाथ्व दशमीकुन्हु भुयूसिन्हः दुगु सिन्हःमू ज्वनाः पिहाँ वइगु खः । थुमि न्ह्यः न्ह्यः झ्वःलिं थकालि व न्वकुया छेँयापिं निम्ह कुमारी मिसामचापिं वइ । न्हापा मेथाय्थें हे खड्ग ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खःसां पृथ्वीनारायण शाहं किपू देय् त्याकुसांनिसें थन पायाः पिहांमवल । न्हापा थन पःमाय्लिसें मेमेगु भिंmनिगू थरयापिं पायाः पिहांवइगु व पायाःया खड्ग आःतक नं आगमय् हे दनि ।

हलिमय्‌ अस्तित्वय्‌ दयाच्वंपिं प्राणी मध्यय्‌ की जातया प्राणी नं छता खः । की थी थी कथंया दु । चाय्‌ दुने च्वनीपिं, स्वां–सिमाय्‌ च्वनीपिं, लखय्‌ च्वनीपिं आदि कीत दु । उकथं हे पपू दुपिं, पपू मदुपिं पपू दयाः नं ब्वये मफुपिं आदि नं दु ।

थी थी कथंया कीतसें नइगु नसा नं थी थी कथंया जुइ । गुलिं कीतसें स्वां–सिमा त्वाःल्हानाः उकिया रस जक त्वनेगु याइ । हलय्‌ च्वनाः रस जक नं साली । गुलिं गुलिं कीतसें चाय्‌ सइगु कण्डमूल व स्वां–सिमाया हा नयेगु याइ । चा जक नयाः म्वानाच्वनीपिं कीत नं दु ।

गुलिं गुलिं कीत प्याःथाय्‌ च्वनेगु याइ । गुलिं गंथाय्‌ च्वनेगु याइसा गुलिं फ्वसा ह्वयाः ध्वगीगु वस्तुइ दायेगु याइ । थ्व बाहेकं स्वयेक पानामतःगु अन्नय्‌ दाइपिं कीत नं दु । कीत दक्वं स्यंकीपिं जक हे नं जुइ मखु । गुलिं गुलिं कीत भिंकीपिं नं दु । स्यंकीपिं कीत नयाः बालि बांलाकेत ग्वहालि याइपिं कीत नं दु ।

इमू

अंगः, सिँया भुलिइ दुने व चाया ह्वतय्‌ गः दयेकाः च्वनीपिं छता की । छ्यं, म्हगः व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । यक्व जातया दइ । मिहेनति जुइ । न्याये यःपिं व न्याइ मखुपिं नं दइ । प्यनं तियाः न्याइ ।

इमूचा

चाया तःलय्‌ च्वनीम्ह छगू जातया की । म्ह ग्वाराचा लाइ । हाकु उनया जुइ । यच्चुसे पिचुसे च्वनाः स्वये हे बांलासे च्वनी । थ्व छुयाः नल धायेव मिखा त्यय्‌लानाः मुलुकय्‌ तयेफइ ।

कनाःचाकी

प्वलःचा, लौका आदिइ तियाः स्यंकीपिं की । भुजिं थें च्वनी, भचा चित्याः जुइ । पपू सालुइ, स्वँ दइ । थुमिसं तिल धायेव दुने दुने स्यनाः ध्वगिना वनी ।

कस्तिहा

कस्ति दयेकीम्ह हा । ग्वाराचा लाइ । उखेंथुखें ब्वयाः स्वांया रस कयाः कस्ति दयेकाः हाप्वलय्‌ मुनातइ । नेवाः संस्कृतिइ कस्तियात पञ्चामृत मध्यय्‌ छगू अमृत कथं काइ । कस्तिहां न्यात धायेव न्याःथाय्‌ कं थाइ ।

किमि

प्वाथय्‌ दाइम्ह की । हाकः हाकः जुइ, तुइसे च्वनी । दम्बिया आकार वइ । चाकुगु अप्वः नल धायेव दाइ । थुपिं दाल धायेव प्वाः स्याइ । थुपिं कुहां वइबलय्‌ दिसाया नापं वइ ।

किलिकिलिचा

बुइँचा जातया की । पपू दइ, ब्वये फइ । छ्यं, छाति व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । भ्वरि पाखेया म्हगः तत्याः जुइ । न्हिच्छि सुलाच्वनी, बहनी जुल धायेव किलिकिलि सः वयेक हालाच्वनी ।

किसिकी

अन्नय्‌ दाइपिं छथी की । चिकीचाधिकः जुयाः हाकुगु उनया जुइ । छ्यं चिकीचाग्वः जुइ । स्वँ दइ । अन्न पुलां जुयाः फ्यासुलकि किसिकी दाइ ।

कुमिचा

इमूया आकार वःपिं की । इमूसिकं भचा तःधिकः जुइ । प्यका ल्हाः व धँवा निपु दइ । छथाय्‌ हे यक्व ल्याखय्‌ दइ । म्हुयाः स्यंकी । थुपिं दाइगु मभिं धाइ ।

कुसि

तिंतिं न्हुयाः जुइम्ह की । हाकु हाकु ह्याउँ ह्याउँ धाइ । फोहर जुलकि दाइ । सुलाः सुलाः न्यानाः हि त्वनेगु याइ । थुमिसं न्याःथाय्‌ ह्याउँसे च्वनाः नं हीसे च्वनी ।

कँय्‌पुँइचा

हा थें ज्याःम्ह की । चिकिचा त्याः जुइ, सुलुक्क च्वनी । प्यका ल्हाः निपा तुति व छज्वः पपू दइ । ब्वयाजुइ । माकःचा नइ । खेँय्‌ थ्वयेत्यल धायेव कापीकिपी चां गः दयेकी । दुने खेँय्‌ थ्वयाः म्वाःम्ह माकःचा तयाः प्वाःतिना थकी । थ्वं माकःचित न्यात धायेव लाता हे जुयाः वं यंकूथाय्‌ वनी ।

कँय्‌पुँइचाहा

चिकिचात्याः जुयाः स्वालाक्क च्वंम्ह हा । झाःपाः दुथाय्‌ हाप्वः दयेकी । हाप्वः तप्वः जुइ मखु । लानिहा दयावःलिसे थाय्‌ थासय्‌ दयेकी । हाया ल्याः यक्व दइ मखु । थुमिसं न्यात धायेव मना वयेगु सिकं हीसे च्वनाः स्याइ ।

कःलि

च्यापा ल्हाः तुति दुम्ह हि मदुम्ह जीव । च्यापां चुयाः जुइ । जुइबलय्‌ बेथां वनी । ल्हाः थें संके ज्यूगु च्वामुसे च्वंगु धँवा निपु दइ । खतरा वः थें जुल धायेव थुकिं हे प्रतिकार यायेगु याइ । लखय्‌ जुइबलय्‌ लाल काइ । ल्वहंया कापीकिपी व चाय्‌ म्हुयाः च्वनेगु याइ । चिचीचाधिकःपिं लखय्‌ दाइपिं की नइ । वा पिनातःथाय्‌ तगिं बुँइ म्हुयाः लः ज्वयेकाः अनं वइपिं कीचात नं नयेगु याइ । मस्तसें मांम्हेसिगु ला नइ । अथे जुयाः लःधालय्‌ च्वनाः मचा थ्वकाः चुइकेबीगु याइ ।

क्वःबुइँचा

ततःधिकःपिं बुइँचा । बथां बथां जुयाः वइ । थ्व मनः व मनः धयागु दइ मखु, न्ह्यागुं नइ । थुमिगु बथां जूवःथाय्‌ छुं हे ल्यनी मखु । थुपिं वल धायेवं अनिकाल जुइ ।

क्वंचाहा

सिमाय्‌ हाप्वः दयेकीम्ह हा । हा मध्यय्‌ तःधिकः जुइ । चीधिकःपिं हात लानाः नइ । थुमिगु हाप्वः दुथाय्‌ जःखः मेपिं हा च्वनी मखु । हाप्वः ततःप्वः जुइ । यगाकाः दयेकी । हाप्वलय्‌ छुं कथंया खतरा जुल धायेव गोलि वः थें वयाः झीत न्याइ । थुमिसं न्यातकि मनावइ ।

खासा

बुलुहुं जक न्ह्याःवनीम्ह की । क्वँय्‌ दइ मखु, लाया ला जक जुइ । चा रंग व भुयूपिं दइ । तःधीपिं व चीधीपिं यानाः यक्व जातया दइ । संखूचाय्‌ प्यपुना च्वनी । नसा नयेत संखूचां पिहां वइ । खतरा महसुस जुल धायेव संखूचाय्‌ दुने वनी ।

थुपिं वनीथाय्‌ लाः थें ज्याःगु बः छबः त्वःतावनी । नयेत न्ह्यागुं नइ । नयेगु मरुसा चा जूसां नइ । संखूचा मदुगु जातयापिं नं दइ । खासाया ला वासःया रुपय्‌ ज्या कायेगु याः । दमया ल्वय्‌ दुपिन्सं खासा नल धायेव ल्वय्‌ क्वलाना वनी ।

खिग्वाराकी

छाःकी जातया छता की । म्हय्‌ सँ दइ मखु । तुइसे च्वनी । त्वाः छकूचा ह्याउँसे च्वनी । त्वाथय्‌ धँवा निपु दइ । थुकिं म्हुयाः चा तःलय्‌ सुलाच्वनी । यक्व तःलय्‌ च्वनी मखु । स्वां–सिमाया हा जःखः थुपिं च्वनेगु याइ ।

ल्हाःतुति वाल्ल दइ । सिकापतिं बःत्याःपिं तकं दइ । थिकः न्हुयाः वनेगु याइ । थुमिगु नसा माया हा जुइ । थुपि दत धायेव मां हा काये मफयाः सुकू गनावनी । थुमित न्हंकाछ्वयेत वासः छ्वाकेगु सिकं मालाः ल्यया न्हंकेगु याइ ।

खिचाभुजिं

खिचातय्‌के दाइपिं भुजिं । पपू हेँहेँधायाः सालुइ । छ्यं चिग्वः व भ्वरि तग्वः जुइ । खिचा दयेकं मेथाय्‌ जुइ मखु । मछिं मछिं थाय्‌ च्वनाः खिचायात न्यानाः दुख बी ।

खिभुजिं

फोहरय्‌ च्वनीम्ह भुजिं । ग्वाराचा लाइ । प्यं वाउँसे च्वनी । पपू सालुइ । ब्वइबलय्‌ भुइँइँ भुइँइँया सः वइ । थुपिं जूथाय्‌ तक तँुचा थें ज्याःपिं की दइ । थुमिगु तुतिइ नं अल्याख खने मदुपिं कीत दइ ।

गुइमाय्‌की

चाःतुलाः ग्वाराचिना च्वनीम्ह छगू जातया की । पतिं बःत्याः तक जुइ । ३ इञ्च हाकः तकयापिं दइ । ल्हाःतुति यक्व दइ । ह्याउँ हाकु उन जुयाः छिरिबिरि खनेदइ । न्हसि जुयाः नाइसे च्वंगु चा दुथाय्‌ च्वनेगु याइ । थुपिं च्वनीथाय्‌ लः दत धायेव पिहां वयेगु याइ । थुपिं वनीगु चाल स्वयेबलय्‌ हारां थें खनेदइ । सुयातं छुं धाःसा याइ मखु । बरु न्ह्यःने छुं नं खतराया संकेत महसुस जुल धायेव चाःतुलाः ग्वाराचिनी । अल्सि जुयाः कय्‌कय्‌कुनाः च्वंच्वनीपिन्त गुइमाय्‌की थें च्वंच्वन धायेगु याइ ।

गँय्‌दाकी

सौ ध्वगीथाय्‌ दाइम्ह छता की । हाकुगु उनया जुइ । ग्वारा खाइ । छ्यं चिकीचा ग्वः जुयाः ककुयाथाय्‌ छचाःलिं बाला छबाला दइ । पपू दइ । भचा भचा ब्वयेफइ । प्यं चुल धायेव ब्वयेगु याइ ।

घ्यःबुइँचा

वाउँसे च्वनीम्ह बुइँचा । छ्यं चिग्वः जुइ । ताःहाकःगु पपू दइ । गःपतंनिसें म्ह छम्हं पपुतिं भुनाच्वनी । म्हय्‌ दाः या दाः जुइ । म्ह नाइसे च्वनी ।

चुलिंचा

तिंकतिंक न्हुयाः जुइम्ह की । छ्यं चिकिचाग्वः जुइ, त्वाः च्वामुइ । प्वाः तग्वः जुइ । हाकु सियू उनया पपू दइ । चापाँय्‌ व हःया तःलय्‌ च्वंच्वनेगु याइ । ब्वयाः जुइगुया सिकं तिंतिं न्हुयाः जुइ ।

छ्वबुइँचा

छ्वब्वय्‌ दाइपिं बुइँचा । क्वःबुइँचा थें हे च्वनी, भचा चीधिकः जुइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ मखु । छ्वब्व मन्त धायेवं उखेंथुखें जुइ, क्वखं लानाः नयेगु याइ ।

झ्यालिंचा

ब्वयाजुइम्ह की । छ्यं चिकीचाग्वः जुइ । छ्यं व म्ह स्वाःथाय्‌ चिकीचापुगु गःपः दइ । प्वाः हाकः लाइ । म्हय्‌ निज्वः पपू व प्यका ल्हाः दइ । पपू ह्याउँसे च्वनी । थुकिं यानाः म्हनापं ह्याउँ थें जुइ । स्वानय्‌ जक मखु, न्ह्याथाय्‌ नं जुइगु याइ । बुइँचां थें खेँय्‌ थ्वइ । दिल्ला गुंलापाखे यक्व खनेदइ । बथां बथां जुयाः ब्वयाजुइ । ब्वब्वं हे चिचीधिकःपिं कुकुचा थें ज्याःपिं की लानाः नइ । थज्याःपिं कीत दुथाय्‌ बथां चिंक ब्वयेगु याइ । निभाः थीबलय्‌ सिकं सुनुभुनु जुइबलय्‌ आपाः ब्वयाजूगु खंकेफइ ।

त्वँचाकी

ध्वगीगु वस्तुइ दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुइ । तुइसे च्वनी । ल्याखय्‌ यक्व दइ । स्वये हे घच्चाइपुसे च्वनी । उखेंथुखें वनेगु सिकं वालावाला जक सनाच्वनी ।

त्वाति

चाया दुने च्वनीम्ह छगू जातया की । छ्यं छाति व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । गःपः चिपु जुइ । छातिया जःखः प्यका ल्हाः दइ । थुकिया नापसं धँवा थें ज्याःगु निका ल्हाः नं दइ । थुकिं चा म्हुइगु याइ । चाय्‌ लः दत धायेव लः मदुथाय्‌ वनेगु याइ । सिनाज्यां लः दइबलय्‌ द्यांप्वलय्‌ ह्वः दयेकाः च्वनी । बहनी ह्वतय्‌ च्वनाः हालेगु याइ । थुपिं च्वनाच्वंथाय्‌ ह्वतय्‌ छुं जुलकि हालेगु दी । मनूत हाला च्वंगाय्‌ सुं वइबलय्‌ हाःगु दित धायेव ‘त्वाति ह्वतय्‌ ग्वालिं च्वाये’ थें धाइगु उखान नं दयेकातःगु दु । त्वातियात छ्यनय्‌ तयाः तपुलि पुलकि धँवा थें ज्याःगु ल्हातिं म्हुइबलय्‌ चासुवंके थें जुइ ।

दम्बि

प्याःगु चाय्‌ च्वनीम्ह की । सुपः बःपु जुयाः ताःहाकः जुइ । छ्यं प्यं निखें अथे हे च्वनी । त्वाःदःसां सी मखु । ग्वःत्वाः जुल वःम्ह हे जुइ । निभालय्‌ लातकि धाःसा गनाः सी ।

दुछाःकी

क्यातु क्यातुगु मा त्वाःल्हाइम्ह की । हाकःचा लाइ । बल्लाःगु धँवा निपु दइ । म्ह सीसे च्वनी । ल्हाःतुति वाल्ल दइ । त्वाः छकूचा हाकुइ । थिकःथिकःन्हुयाः जुइ । चाय्‌ म्हुयाः च्वनी । सुंसां दनकि पिहां वयाः क्यातु क्यातुगु मा त्वाःल्हानाः रस त्वनेगु याइ । तमागु माय्‌ जुइबलय्‌ गयाः वनी, कुहां वइबलय्‌ ग्वाराग्वारा तुलाः कुतुं वयेगु याइ । छम्हसिनं हे यक्व स्यंकेफु । थुमित न्हंकेत त्वाःल्हाना तःथाय्‌ म्हुयाः लिकयाः व तिक्वय्‌ लः कुनाः लखय्‌ थुनेगु याइ ।

धँय्‌

सुलाः सुलाः हि त्वनीम्ह की । चिचीधिकः जुइ । हाकु हाकु ह्याउँ ह्याउँ धाइ । वाल्ल वाल्ल जुइ । भुलिइ व कापिइ किपिइ च्वनेगु याइ । थीबलय्‌ नवइ । हि त्वने त्यलकि स्वँ पिकाइ । थुमिसं न्याःथाय्‌ ह्याउँसे च्वनाः चासुइ ।

नवंकी

नवं नइम्ह की । तातक मछ्यसे तयातःगु कापतय्‌ दाइ । चिचीचाधिकः जुइ, मिखां तिफ्याये थाकुइ । नवं नल धायेव कापतय्‌ प्वाःचा प्वाःचा गनाः पितिपिति वइ ।

न्हय्‌बि

न्हाय्‌पनय्‌ दुहां वनेयःम्ह की । चिकीचा त्वाः व निलांगू स्वलांगू ति हाकः जुइ । ल्हाः तुति वाल्ल्ल दइ । ह्याउँह्याउँ धाइ । थ्व वल धायेव चिकं फ्वंवल धाइ । तूचिकं तयाबिल धायेव सी ।

पालेयःबुइँचा

बुइँचातय्‌ छगू जात । छ्यं चिकिचाग्वः जुइ । मिखाया नापं तिकातःगु थें च्वंक चाःचा दइ । ककु चिहाकः जुयाः म्हगः ताःहाकः जुइ । ककुया नापसं स्वलः थ्याये ज्यूगु ल्हाः छज्वः दइ । चुल्यां क्वय्‌ कःति धाः थें दयाः च्वकालुइ । म्हगलं क्वय्‌ प्वाः दइ । प्वाःयात पपुतिं भुनातइ । भचा भचा ब्वयेफइ । म्हय्‌ स्वलः थ्याये ज्यूगु ताताःहाकःगु तुति निज्वः दइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ मखु । थ्व मांसाहारी जुइ । बुइँचा, माकःचा आदि कीत लानाः नइ । थ्वं ज्वनाः कःति धालं कसय्‌ यात धायेव ब्यनावये फइ मखु ।ः

पाहांकी

छेँदुने प्याः थचाः वःथाय्‌ दाइम्ह की । मुस्याया बाला थें बाला बाला जुइ । सियूगु उनया जुइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ । नसा नइबलय्‌ फ्ययाः जक नइ । थुमिसं फ्ययातःगु यच्चुसे बांलाइ । थुपिं पिहां वल धायेव पाहां वइ धायेगु याइ ।

पुइँपुइँकी

थिलकि प्यनं पुइँपुइँक सः वयेकीम्ह की । छलांगूति जक धिकः जुइ । हाकुसियू उनया जुइ । थुमिसं प्यनं सः पिकाइबलय्‌ वइगु फय्‌ क¥हः जूथाय्‌ लाकलकि क¥हः लनावनी ।

प्या

मचायेक हि त्वनीम्ह की । हाकः लाइ, चिकीचात्याः जुइ । नाइसे च्वनी । म्हुतु दइ, प्यं दइ मखु । लखय्‌ व सिमाय्‌ च्वनीपिं यानाः निथी दइ । लखय्‌ च्वनीपिं भचा तत्याः जुइ, सिमाय्‌ च्वनीपिं चिकीचात्याः जुइ ।

प्यासि

न्याक्क प्यपुनाः हि त्वनीम्ह सि । हि मत्वंतले पतिचिं थें जुइ, चाकलाइ । ल्हाःतुति वाल्ल्ल दइ । वस्तुतय्‌के प्यपुनाः हि त्वनी । लिकाये हे थाकुइ । हि त्वंलिसे तग्वारा जुइ । तन्न जुल धायेव थःथम्हंतुं स्वब्याना वइ ।

पुलुपुलुगेरा

पिलिक्क पिलिक्क मत च्याकीम्ह की । कस्तिहा बःधिकः जुइ । प्यं च्वका ज्वाल्ल्ल च्वनी । पपू दइ, ख्युंल कि पिहां वयाः ब्वया जुइ । ब्वइबलय्‌ मत पिलिक्क पिलिक्क च्याइ । थ्व वःगु खनकि “पुलुपुलुगेरा धौबजि नये यःसा कुहां कुहां वा” धकाः मस्त हालाजुइ ।

फाकी÷केताकी

माया क्यातु क्यातुगु च्वतय्‌ दाइपिं की । चिचीधिकः जुइ । वाउँपिं व हाकुपिं यानाः निथी दइ । नाइसे याउँसे च्वनी । फसं ब्वयेकाः छथासं मेथाय्‌ वनेगु याइ । छक्वलं हे ल्याखय्‌ यक्व दयावयेगु याइ । धी धी चिंक च्वनाः माया रस चुचुप्याइ । थुपिं दुथाय्‌ मा ब्वलने मफयाः कय्‌कय्‌ कुनी । बल्लाइ मखु, भचा जक वासःया प्रभावं हे सी । छिरिबिरिपिं मुस्याबाला कीतसें थुमित नयेगु याइ । इमूतसें स्वथं तियाः थुमिके च्वंगु रस कायेगु याइ । थुपिं दुथाय्‌ मुस्याबाला की व इमूत ग्वाःग्वाः दयाच्वनी ।

बँहा

बँय्‌ च्वनीम्ह हा । ग्वारा ग्वारा जुइ । चीधिम्ह भम्बः थें च्वनी । ल्याखय्‌ यक्व दइमखु । द्यामय्‌ हाप्वः दयेकी । काचाक्क खनीमखु । मखंसें हाप्वःयाथाय्‌ वन धायेव खतरा तायेकाः हय्‌काःवइ । अथे वइबलय्‌ अन मच्वँसे मेथाय्‌ वनेगु याइ ।

बिलि

छगू जातया की । छ्यं चिकिचा ग्वः जुयाः छ्यनय्‌ ताःहाकय्‌क ग्वाय्‌ निपु दइ । म्ह छम्हं पपुतिं भुनातइ । भुरुकभुरुक जक ब्वयेफइ । प्यपा तुति दइ । ब्वांवने फइ । ह्याउँ हाकु उनया जुइ । कापिइकिपिइ च्वनी । बहनी पिहांवइ । न्ह्यागुं नइ ।

बुँइचा

वाउँगु मा नइपिं की । सिमाया दँथय्‌ खेँय्‌ थ्वइ । छगः खेँचय्‌ हे अल्याख दइ । वाब्वय्‌ दाइ । छ्यनय्‌ धस्वानाच्वंगु सँ निपु दइ । मिखाया क्वसंं तिकातःगु थें च्वंक बाला दइ । म्हुतुप्वाः तप्वाः जुइ । छाति फालाचिनाः जवंखवं प्यका ल्हाः दइ । म्हय्‌ पपू दइ । म्हया क्वसं हाकःचा लाःगु प्वाः दइ । तुतिया पुलिं क्वय्‌ तिकः दइ । तिकलं थिकःन्हुयाः उखेंथुखें वनेगु व ब्वयेगु याइ । वाउँ वाउँगु हः व वामाया हः नयेगु याइ । बुइँचा लानाः छुयाः व सियाः नयेगु याइ ।

ब्वकी

पति थें च्वनीपिं छता की । वाकुथिइ तयातःगु वा बांलाक स्वयेक पाना मतल धायेव थज्याःपिं की दाइ । लार्भा अबस्थाय्‌ अन्न नयाः स्यंकेगु याइ । वयस्क जुल धायेव पपू दइ, उखेंथखें ब्वयाजुइ । यक्व तापाक धाःसा ब्वया वनेफइ मखु । भचा तुयू म्हासु उनया जुइ । पपुतिइ नचुसे च्वंगु तुयू नःगु धू दइ । थ्वयात थीबलय्‌ इमिके च्वंगु धू ल्हातिइ पुनावइ । पतियाके थें स्वँ दइ मखु । अथे जुयाः थ्वं न्याये फइ मखु । मस्वःगु अन्न स्वयेक पात धायेवं थुपिं मदया वनी ।

भम्बः

स्वांया रस त्वनीम्ह जीव । ग्वारा लाइ, पपू दइ । त्वाथय्‌ चिकिचाहाकःगु स्वँ दइ । उखें थुखें ब्वयाः स्वांया रस त्वं जुइ । ब्वइबलय्‌ भुँइँइँ भुँइँइँया सः पिकया जुइ । बाखनय्‌ कामारु कामाक्षं बुंगद्यः हःबलय्‌ भम्बःया रुपय्‌ कलशय्‌ तयाः हःगु धकाः न्ह्यथना तःगु दु ।

भुजिं

चाकुइ भुनीपिं की । चिकिचाधिकः जुइ । पपू दइ, ब्वये फइ । प्यका ल्हाः दइ । नये त्यलकि स्वँ पिकयाः स्वथं तिकाः नइ । चाकु दुथाय्‌ हय्‌हय्‌कयाः भुंवयेगु याइ ।

भुलकी

कन्दमूल व सकि नइपिं की । सुपः बःपु व निलांगुति हाकः जुइ । त्वाः छकूचा ह्याउँ थें जुइ । त्वाःया नापं धँवा निपु दइ । तुयू उनया जुइ । नाइसे च्वनी ।

म्हय्‌ पाछि पाछि पाक ह्याउँसे म्हासुसे च्वंगु बाला दइ । स्वये हे बलासे च्वनी । छथासं हे ल्याखय्‌ यक्व दइ । यक्व छक्वलं वाला वाला सनीबलय्‌ घच्चायापुसे च्वनी । चाया तःलय्‌ च्वंगु स्वां फकं आदिया सकि व कन्दमूल नइ । च्वः वइथासंनिसें नइगुलिं थुमिसं नःगु सकिइ मा बुयावये फइ मखु ।

मतकी

मतय्‌ दाः वइपिं की । ब्वकी थें च्वनी । पपू दइ । उखेंथुखें ब्वयाजुइ । मतय्‌ हय्‌भुना च्वनी । प्वाःचा मतय्‌ दाइबलय्‌ च्यानाः सी । चिप्वाःगुलिइ दाइबलय्‌ मत हे नं सीयः ।

मय्‌की

प्वक व प्वक थ्वँय्‌ दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुयाः तुइसे च्वनी । प्वक व प्वकथ्वँ फसं ह्वाकाः पुलां यानातल धायेव मय्‌की दाइ ।

माकःचा

जाः प्यनीम्ह की । म्ह ग्वाराचा व छ्यं चिकिचाग्वः जुइ । म्हया छचाःलिं च्याका ल्हाः दइ । प्यनं सुका थें ज्याःगु का पिकयाः जाः प्यनी । ब्वया जुइपिं चिचीचा धिकःपिं कीचात, पति व भुजिं क्यंकाः नयेगु याइ । जाः मप्यनीपिं जातया माकःचात नं दु । चिकीचा ग्वारा जुइ । ल्हाः तुति ताताःहाकः जुइ । प्यनय्‌ कं थें छाःगु छत्वाः दइ । लः सिलिसिलि दुथाय्‌ ख्वाउँसे च्वंथाय्‌ च्वनेगु याइ । लखय्‌ नं ब्वां जुइफइ । वामा क्वःदयेकीगु फ्वसा (फंगस) नयेगु याइ ।

माय्‌बिलि

म्हालकाय्‌चा थें ज्याःम्ह जीव । अंगः सिलिं न्ह्याथाय्‌ नं जुइफइ । मे ताःहाकः जुइ । बहनी पिहां वइ । मतय्‌ वइपिं कीचात में तिकाः नइ । तिंन्हुइबलय्‌ च्व तुलुक वयेकी । थ्वयात यलय्‌ च्वम्हुलुचा धाइ ।

मिमिचा

मुंकातःगु धुलय्‌ दाइपिं न्यायेयःपिं की । चिचीधिकः जुइ । काचाक्क मिखां खंके थाकुइ । थुमिसं न्यात धायेवं हिसे च्वनाः काचःकाचः वइ ।

मुस्याबालाकी

बालागु मुस्याया आकार वःम्ह की । म्हय्‌ फुति फुति दइ । वाल्ल च्वंक ल्हाः तुति दइ । सियूपिं व छिरिबिरि उनयापिं यानाः निगू कथंया दइ । सियूपिन्के नीच्याफुति व मेगु उनयापिन्के खुफुतिं निसें भिंmनिफुति भिंmखुफुति तक नं दइ । मौसम क्वानावःलिसे खनेदइ । छथासं मेथाय्‌ वनेत ब्वयावनेगु याइ । तापाक्क ब्वये फइ मखु । सियूपिन्सं बालिया हलय्‌ च्वंगु रस त्वनाः स्यंकेगु याइ । छिरिबिरिपिन्सं फाकीचात नयेगु याइ ।

म्हालिकाय्‌चा

माय्‌बिलिचा थें ज्याःम्ह जीव । माय्‌बिलिचा सिकं तःधिकः जुइ । वयस्क जुल धायेव बाजातया छ्यनय्‌ ह्याउँगु उन दयावइ । छेँ बाय्‌ गः दयेकी मखु । झाःपाः दुथाय्‌ च्वनी । बालिइ सइगु सि व सिसाफल नइ ।

लःकी

लखय्‌ दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुइ, पपू दइ । हाकुहाकु धाइ, बरखामासं दाइ । लखय्‌ लेहेंपुयाः च्वनी । लखं प्याःसां ब्वयेफइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ ।

लापाचा

छाकीया पूर्ण अवस्था । तःधीपिं व चीधीपिं यानाः थी थी कथंया दइ । छाकीया गुण व स्वरुपकथं लापाचिया स्वरुप जुइ । छ्यं चिग्वः जुइ, छ्यनय्‌ एन्टेना थें धस्वाःगु निपु सँ दइ । त्वाथय्‌ चिकिचाहाकःगु स्वँ दइ । थुकिं स्वांया रस कायेगु ज्या याइ । म्ह त्याःचा चिनाः हाकःचा लाइ । म्हय्‌ प्यपा पपू दइ । पपुतिइ नचुसे च्वंगु धू (पाउदर) दइ । धू थी थी उनया जुइ । गज्याःगु उनया धू दत पपू नं अज्याःगु हे उनया जुइ । थी थी कथंया उन दुपिं लापाचा छिरिबिरि खनेदइ ।

ल्वहंबिलिकी

दुछाःकीया सुसुप्त अवस्थाबलय्‌या की । गजू लू थें क्वय्‌ तत्याः व च्वय्‌ चित्याः जुइ । तकि तकि लू थें जुयाः ह्याउँ म्हासु उनया जुइ । धंकाः ज्वन धायेव च्वका चाःचाःहुली ।

ल्हुकुचा

चिचीचाधिकःपिं तिछुँ थें ज्याःपिं जीव । त्वाः च्वामुसे च्वनी । द्यां ह्वतय्‌ च्वनी । त्वाथय्‌ ग्वाय्‌ थें सँ दइ । फसि तुसिपुया बास ताइ । चाया तःलय्‌ च्वंगु जूसां म्हुयाः नइ । द्यःने नौ तयातल धायेव नइ मखु ।

सपानि

चिचीचाधिकःपिं इमू । वाल्लइल्ल जुइ । यानंनिसें खंके थाकुइ । चिचीचाह्वःगु ह्वतं नं जुइ । चाकुगु नसाय्‌ हय्‌हय्‌ भुनाच्वनी ।

सि

हि त्वनीपिं की । मनूतय्‌के दाइ । म्हसि व छ्यंसि यानाः निगू कथंया दइ । म्हसि तुइसे च्वनी, छ्यंसि हाकुसे च्वनी । ल्हाःतुति वाल्ल दइ । हि त्वनेत स्वथं ती । सिया खेँय्‌यात ससि धाइ ।

सिँकी

सिँ म्हुइम्ह की । बःचात्याः जुइ, हाकुसे सीसे च्वनी । त्वाः च्वामुइ । ततःग्वःगु सिँ म्हुयाः दुने दुने नयाः भ्वाभः याइ । पिनं खनेदइ मखु । फायेबलय्‌ जक खनेदइ ।

स्यःकी

माया स्यः नइम्ह की । तुइसे सीसे च्वनी । सुपः बःपु व निलांगुति हाकः जुइ । छाःगु न्हिप्यं छत्वाःचा दइ । थुमित खतरा जुल धायेव न्हिप्यनं ती । थुमिसं तीगु हीसे च्वनाः स्याइ ।

स्वंकी

लहरा वनीगु मायागु च्वतय्‌ तीम्ह की । चिग्वःगु मुस्याग्वः बःधिकः जुइ । चिकिचाहाकःगु पपू दइ । भचा भचा ब्वयेफइ । चा रंगया जुइ । म्हुतुया थासय्‌ स्वँ दइ । भुति, घ्यःसिमि आदिया क्यातु क्यातुगु च्वतय्‌ तियाः रस त्वनेगु याइ । थुमिसं तिल धायेव च्वः गनावनी । ल्याखय्‌ यक्व दइ मखु । निम्हप्यम्ह दत धायेव हे यक्व स्यंकेफइ । छुं भचा खतरा जू थें जुल धायेव चाय्‌ कुथुं वनाः सुलाबी । कुथुं वनेन्ह्यः हे खंकाः फयाकाये फःसा जक थुमित मदयेका छ्वये फइ ।

हा

स्वांया रस कयाः नइम्ह की । कस्तिहा, कँय्‌पुँइचाहा, क्वंचाहा व बँहा जातया दइ । ग्वारा लाःगु प्वः दयेकाः च्वनेगु याइ । थुकियात हाप्वः धाइ । हाप्वःपतिं लानिहा छम्ह, च्याम्ह झिम्ह मिजं हा व यक्व ज्यामि हा दइ । रानीहां खेँय्‌ थ्वयाः हाया ल्याः यक्व दयेकी । दुहां पिहां जुइत प्वलय्‌ ह्वःचा ह्वःचा दयेका तइ । म्हय्‌ छज्वः पपू दइ । म्हुतुइ स्वँ छहाकः दइ । उखेंथुखें ब्वयाः स्वँथं तियाः स्वांया रस कायेगु याइ । छ्यनय्‌ धस्वाना च्वंगु सँ निपु दइ । थुकिं हाप्वःनाप स्वापू तयाच्वनेगु याइ । स्वापू दुथाय्‌ तक ब्वइ, मन्त धायेवं अनं उखे वनी मखु ।

है

न्हय्‌बि थें ज्याःम्ह की । न्हय्‌बिसिकं भचा तःधिकः जुइ । ल्हाःतुति वाल्ल्ल दइ । हाकःचा लानाः फालाचिं थें जुइ । सियू ह्याउँ उनया जुइ । वाब्वय्‌ दाइ । लयाहयाखतंया वाय्‌ दइ ।