अष्टमंगल
च्याम्ह बोधिसत्वया चिंकथं बुद्धधर्मय् च्यागू ज्वलंयात कयाः बौद्ध संस्कृतिइ अष्टमंगल छ्यलावयाच्वंगु दु । ध्वाँय्, कलश, च्वाम्वः, ज्वःन्या, श्रीवत्स, छत्र, पलेस्वां व शंख खः । थुज्वःगु च्यागू मंगलया ज्वलं अष्टमी धलं दनीबलय्, तीर्थय् श्राद्ध याःवनेगु इलय् तीर्थ तीर्थय् छायेगु याइ । छेँ पलिस्था याइगु इलय् नं भ्वँतय् थुगु ज्वलंया चिं च्वयाः सःखि खिपतय् हनाः छेँ चाःहीकाः तइ । बुराबुरि जंक्वया इलय् नं चाया थलबलय् थुज्वःगु चिं च्वयाः पिनेया मभिंगु तŒवपाखें रक्षा यायेत छ्यली ।
असं बहाः (अशोकचैत्य महाविहार)
येँया तसकं व्यस्तगु असं बजारं मासंगल्ली वनेगु लँ दथुइ खवपाखे असं बहाः दु । असं त्वाःया नांम्ह थ्व बहाःया नां नं असं बहाः जूगु खनेदु । जुजु अशोक नेपाःवःबलय् पिनाथकूगु छमाः सिमाया नांहे अशोकमण्डप धका प्रख्यात जूगु व वहे अशोकमण्डपपाखें नां क्वकया थ्व विहारयात अशोकचैत्य महाविहार धकाः नामाकरण यात धयागु धापु नं दु । अथेहे अशोकया शासनकालय् हे वया काय्म्हं विहारय् चैत्य पलिस्था याःगुलिं थः अबुया नाम्हं चैत्यया नां हे अशोकचैत्य महाविहार तल धयागु जनश्रुति नं दु । थ्व विहार मुक्कं शाक्यपिनिगु जक बहाः खः । थ्व बहालय् दुहां वनेवं न्ह्यःनेसं तुयुगु च्वामुसे च्वंगु चैत्य दु । छचाःलिं नया बार तयाः दलुचां चाःउकातःगु सिजःया पौ तयातःगु खंकेफु । थ्वहे चैत्य अशोकया कायं दयेकाथकूगु अशोक चैत्य धाइ । न्हापा न्हापा थ्व चैत्यया प्यकुनय् प्वाः दुगु व लिपा तिनि बुद्धया मूर्ति तःगु खः । बहालय् दुहां वनेवं जवपाखे उत्तराभिमुख जुया च्वनाबिज्याःम्ह अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । क्वापाःछँे दुने निगू शिलापत्र दु । क्वापाःछँेया लुखा पिनेसं निम्ह ढलोट व निम्ह ल्वहंया सिंहया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु ।
द्यःछेँया तोरनय् लीयाम्ह अक्षोभ्य बुद्धयात च्वाम्वलं गायेकाच्वंगु मूर्ति दु । क्वाःपाःछेँया तोरंया फुसय् स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दु । वया फुुसय् पंचबुद्धया किपाः च्वयातःगु । थ्वयां च्वय् तिकिझ्याः छपाः दु । पुलांगु संरचनाकथं न्हापा आँय्पापौ तयाः गजू छुनातःगू खःसा लिपा छतँजाःथकयाः जस्ता पौ तःगु खः। तर थौंकन्हय् येँ मपापाखें पुनर्निर्माण यायेत्यंगुलिं क्वाःपाःछेँयात हाकनं पियातःगु खनेदु ।
क्वाःपाछेँया जवपाखे तग्वःगु गं छगः, ल्वहंया मन्दःपाता,ढलोटया यज्ञकुण्ड नं तयातःगु दु । असं बाहाः व श्रीघः बहाःया दथुइ बांलाःगु स्वापू दुगु खनेदु । छगू इलय् असंबहाःया शाक्यकुलपुत्रपिं श्रीघःबहालय् परम्परा न्ह्याकेत वंगु व श्रीघः बहाःयापिं असं बहालय् वंगु धाइ । थन दुगु दस्तावेजकथं ने.सं.९२४ य् अक्षोभ्य बुद्ध हे सर्वसंघ दुजःपिं पाखे पलिस्था याःगु खः । अथेहे ने.सं.९९३ य् थ्व थासय् न्हूगु बहाः दयेकाः क्वाःपाःछेँ दयेकूगु धाइ । वयां लिपा ने.सं.१०२० य् चन्द्रवीरसिंपाखें तोरं, ने.सं.१०२४ य् धरवीरसिं तुलाधरपाखें लीयागु ध्वाँय्, ने.सं.१०५२ य् भाजुमान व लक्ष्मीमायापाखें ढलौटया सिंह, स्वीखुगःमाने व दलूचा, वि.सं.२०४८ य् लक्ष्मीदेवी तुलाधरपाखें चैत्य संरक्षण, ने.सं.१०६८य् आशारत्न व हेलानानीपाखें छचालीं दलूचा, वि.सं.२०५०÷५२ य् आगंछेँ जिर्णोद्धार थेंज्याःगु ज्या दातापिनि ग्वाहालिं न्ह्याकूगु खनेदु । थ्व बहालय् दँय्दसं प्यंगू गुथि – बर्षाया दिसिपूजा, चिकुलाया दिसिपूजा, गुंला गुथि व सीगुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु । सर्वसंघया बरे छुइधुंकूपिं काय्मस्तय्सं म्होतिं नं स्वन्हु÷स्वन्हु क्वाःपाःद्ययाथाय् सुथय् व बहनी सँपाः (सुथय् नित्यपूजा व बहनी आरती) यायेमाःगु चलन दु । थ्व बहाःया ल्यूनेसं कचा बहाःकथं ह्वखाःबाहाः (ननी बहाः) नं पलिस्था यानातःगु दु ।
आँख्वला (आंख्वरा)
म्हगः चित्याः जुयाः ग्वाराचिंगु, जाः आपाः तजाःः नं मजूगु अःखुं मदुगु, म्हुतु भचा चकंगु लःथल ।
आगंद्यः
न्ह्यःने लाःपिं दुहां वने मज्यूगु, द्यःपिं थापना यानातःगु थाय्, तन्त्रमार्गीतय् गुप्तरुपं द्यः थापना यानातःगु छेँ वा थाय्यात आगंछेँ धाइ । व हे छेँय् च्वंम्ह द्यःयात आगंद्यः धाइ । थथे थःगु कुलायापिं बाहेक मेपिंसं स्वये मज्यूम्ह जक मखु, बियाछ्वयेधुंकूम्ह म्ह्याय्मस्तय्सं तक स्वये मज्यूम्ह द्यः आगंद्यःयात स्वेष्ठ देवता व इष्टदेवता नं धायेगु याः । मल्ल जुजुपिनि आगंद्यः तलेजु माजु धाइ । तन्त्रमार्गीतय् तन्त्र साधना यायेगु थाय् व द्यः आगंछेँ व आगंद्यः खः । थः आगंद्यःया खँ सुयातं कनेमत्यः धाइगुलिं सुनां नं थःगु आगंद्यःया खँ कनीमखु । अय्सां खँ ल्हाल्हां वनेबलय् गुम्हेसिनं त्वरं, खड्ग, तरवार, त्रिशूल, कलश आदि आगंद्यः नं धायेगु याः ।
तन्त्रया खँ ल्हायेबलय् आगम तन्त्र व निगम तन्त्र यानाः निथि तन्त्र खनेदु । नेवाः धकाः म्हसीका बियाच्वंगु आगम तन्त्र खः । गुम्ह गुम्हं नेवाःतय् दीक्षा मकायेकं आगमय् दुहां वनेमज्यू धाइ । द्यःया शक्ति व सिद्धि दुपिं तःतःधंपिं तान्त्रिकतय् थःथःगु आगमय् पञ्चमकारं पुजा याइ । ध्यानय् च्वनी, ज्ञान प्राप्त याइ ।
द्यःलिसे खँ ल्हाइ, ततःधंगु ग्रन्थ च्वइ, पुरुषार्थ याइ, फुकसिगु भिं याइ । देशय् ततःधंगु संकट वल धायेवं जुजुपिंसं थः आगंद्यः लिसे खँल्हाबल्हा याइ धाइ । मनूतय्सं संकट वल, भय दत धायेवं थः आगंद्यः लुमंकाः द्यः पुज्याइ । थथे यात धायेवं संकट तरे जुयाः भय नं फालावनी धाइ । दँय्दसं मोहनिबलय् आगमय् नःलास्वां पीकुन्हु नःला स्वनी । कूछिभ्वय् व स्याक्वत्याक्व कुन्हु थापं यायेगु धकाः थःपिंसं छ्यलेगु थीथी ज्याभः स्वनी । अथेहे तुं थापिं, खाय्क्वरिं व देछापाः, अन्ति, धौपति, सुकुन्दा तयाः माकःदलुखय् मोहनि सिन्हः फयाः द्यः पुज्याइ । चालंकुन्हु थँजिकथं स्वनातःगु भुइफसि दैत्य संहारया प्रतीक कथं पाली ।
आगंद्यः पुज्यानाः बौपाः वानाः थँजिकथं सिन्हः नं ती । गुम्हगुम्हेसिनं चथाःकुन्हु बहनी आगमय् स्वनाः द्यः पुज्याइपिं नं दु । गुम्हेसिनं मोहनिबलय् आगंद्यः पुज्याये न्ह्यः गणेद्यः व कुमारया रुपय् थः मस्तय्त पुज्यायेगु चलन नं दु। अथे हे थीथी नखःचखः, जन्मन्हि, बुसँखा, कय्तापुजा, इहिपाबलय् समय्बजि थनाः धाला छानाः द्यः पुज्याइ । ह्वंकेबलय्, ग्वय् सायेकेबलय् आगंद्यःयात ग्वय् फ्यानाः छायेगु याइ । थःगु खलकं थःगु थाय्, वंश तातुनाः सुख, ऐश्वर्य, धनधान्य जुयाः कीर्ति तये फयेमा, नापं मुक्ति जुइमा धकाः आगंद्यः पुज्याना वयाच्वंगु खनेदु ।
आगा
लः तयेत दयेकातःगु तःग्वःगु चाया त्यप । थुकिया म्हुतु तःप्वाः जुइ ।
इखाछेँ बहाः (सुवर्ण विहार)
इखाछेँ बहाः इखाछेँ त्वालय् दु । थ्व बहाः क्वाःबहाःया मेगु मू कचाबहाः खः । थ्व बहालय् स्वतँ जाःगु देगलय् छतँ पलि यानाः क्वाःपाःदेगः छगः नीस्वनातःगु दु । थनया लीया मूलुखा कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । जवंखवं निपाः याकःझ्याः छुनातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने त्वाथःया जवंखवं ल्वहंया निम्ह सिंह तयातःगु दु । अथे हे मूलुखाया खव पाखे स्वंगः माणे दु । मू लुखाया फुसय् अक्षोभ्य मूल यानाः जवंखवं प्रज्ञापारमिता षडक्षरी लोकेश्वरया धातुया मूर्ति अंकित यानातःगु सिँया त्वलं छगू नं दु ।
देगःया न्हापांगु तल्लाय् दथुइ न्यापाः झ्याः दु । थनया चिपाःगु झ्याःच्वय् बज्रपाणी व रत्नपाणीया चांचिं नं च्वयातःगु दु । अथे हे न्यापाः झ्याःच्वय् पञ्चबुद्ध दथुइ तयाः जवय् तारा व नामसंगीति खवय् तारा व लोकेश्वरया मूर्ति चांचिं च्वयातःगु दु । थुकिं च्वय्या तल्लाय् दथुइ तपाःगु खुल्ला झ्याः व जवंखवं चिपाःगु खुल्ला झ्याः दु । दकलय् च्वय् आँय्पा पौ तयाः च्वय् चैत्य छगः दु । थुकिया नापं चैत्यया गजू छुनातःगु देगःचा छगः दयेकाः पुल थकयातःगु दु ।
थ्व बहालय् लिच्छवि पहःवःगु चैत्य छगः, अशोक चैत्य छगः व धर्मधातु मण्डल छगः स्वनातःगु दु । थनया देगः नापं च्वंगु भाग दिगीया रुपय् छ्यलातःगु दु । थनया कचाबहा (आन बहाचा) लय् च्वंगु ने.सं. ५३५ यागु ताम्रपत्रय् इखाछेँया बज्राचार्यं आल्को हिति जिर्णोद्धार याःगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथे हे इखाछेँ देगःया खवय् ने.सं. ८२९ या ताम्रपत्र छगू नं तानातःगु दु ।
थन झिम्ह आजु जुइमाःगु परम्परा दु । थन संघया बज्राचार्य व शाक्य यानाः जम्मा १२९ दुजः दु । अथे हे थन क्वाःबहाःया झिम्ह स्थविर आजुपिनिगु उपस्थितिइ संमस्तय्त बन्दे लुइगु, थपाः त्वायेगु, चक्रेश्वर लुइगु याना वयाच्वंगु दु धाःसा थकालि कथं द्यःपाः च्वनेगु व सम्बन्धित मेमेगु दक्व ज्या याना वयाच्वंगु दु ।
इखाछेँ बही
नागबहालं आल्को हिति वनेगु लँपुइ इखाछेँ बही दु । यलया मूबही मध्ये छगू खः । थ्व त्वालय् निगू बही दु – पिन्तुबही व दुन्तुबही । थ्व निगू बही थवं थवय् थितुंथीक दयेकातःगु दु अले निगूयातं इखाछेँ बही हे धाइ । पिन्तुबही (गोपिचन्द्र मिश्र संस्कारित गोपिचन्द्र महाविहार) ।
थ्व बहीया मूलुखा दुने अंगलय् महाकाल व हनुमानया मूर्ति दु । दुने प्यखेरं फःथकयातःगु दु । बहीद्यःया लुखाय् वनेगु त्वाथः जःखः सिंह तयातःगु दु । लुखाया न्ह्यःने छखे पद्मपाणी लोकेश्वर व मेखे गं तयातःगु दु । कलात्मक लुखाया दुने गन्धकुटीइ अक्षोभ्य बुद्ध दु । वयां च्वय् बार्दलि पिकयातःगु दु अले छचाःखेरं थथे हे बार्दलि दु । बही देगःया च्वय् गजू सहितगु देगःचा दयेकातःगु दु । बहीया दुने अशोक चैत्य व चिनालय चैत्य अले धर्मधातुमण्डल तयातःगु दु । थ्व बहीया निर्माता गोपिचन्द्र मिश्र सुनयश्री मिश्र ब्राम्हणया अनुयायी जुयाच्वन । व कपिलवस्तुं थन वयाः स्वयम्भू दर्शन यानाः थन हे च्वनाछ्वत धइगु न्यनेदु ।
थनया बहिलिइ मूद्यःया च्वसं चक्रसम्बर व वज्रकील द्यः दुगु आगंक्वथा दु । थन भारतीय विद्वानं १२दँ तक ध्यान च्वनाः वज्रकील द्यः पलिस्था यानाथकल धइगु खँ दु । थनया पञ्चस्थविर आजुपिनिगु नायकत्वय् थन बन्दे लुइगु, नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु आदि धार्मिक ज्याझ्वः न्ह्यानाच्वंगु दु । अथे हे दुजःपिन्सं द्यःपाः फयाः द्यः खेचायेकाः नित्यपुजा यायेगु, आरती यायेगु, स्तोत्रादि ब्वनेगु यानावयाच्वंगु दु । थन सर्वसंघय् ३२म्ह दुजः दु ।
थन दँय्दसं कृष्णपक्षया दशमीकुन्हु आजुपिं मुनाः आगमय् दशमी पुजा न्ह्याकी, अथे हे दँय्दसं यम्बहाःया गुरुजुपिं बिज्याकाः प्रज्ञापारमिता पाठ याकेगु चलन दु । थन दछियंक वैशाखशुक्ल चतुर्थीकुन्हु देपूजा, गुंपुन्हिनिसें भाद्रकृष्ण द्वितीयातक तग्वः जाकि ब्वयेगु, श्रावणकृष्ण आमाइकन्हु लुँचि थाय् पुजा, भाद्रकृष्ण अष्टमीकुन्हु सोह्रश्राद्ध, कतिंपुन्हिकुन्हु चैत्य बुसाधं, आश्विनशुक्ल नवमी व दशमीकुन्हु आगंपुजा, पौषकृष्ण दशमी व एकादशीकुन्हु दिशी पुजा अले चैत्रकृष्ण दशमीकुन्हु दौपूजा जुयाच्वंगु दु । गुंलाबलय् थन गुंपुन्हिनिसें भाद्रकृष्ण द्वितीयातक स्वन्हुयंक तग्वः जाकि व चिग्वः जाकि ब्वयेगु यानावयाच्वंगु दु ।
इचंगु महालक्ष्मी जात्रा
स्वनिगःया प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये छम्ह नारायण इचंगु नारायणद्यःया जवय् कुंचाय् महालक्ष्मीद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । गोपालराज वंशावलीइ लिच्छविकालीन जुजु हरिदत्त वर्मां विक्रम संवत्या प्यंगू शदीपाखे, प्यंगू धामया प्रतीक प्यम्ह नारायणद्यः दयेकाः कात्तिक लछि मेला हनेगु झ्वलय् विजय प्राप्तीया कामना यानाः इचंगु नारायणद्यः दयेकाः माहेश्वरी देवी थापना यात धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे माहेश्वरीयात महालक्ष्मी धाइ ।
दँय्दसं चिल्लागा चःह्रे व आमाइकुन्हु महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ । चिल्लागा चःह्रे अर्थात् पाहांचःह्रेकुन्हु छेँछेँय् बँथिलाः नीसी यायेवं ध्वाखा लिक्कसं च्वंगु द्यःछें गणेद्यः व महालक्ष्मीद्यः पितहयाः महालक्ष्मीयात पीगमय् व गनेद्यः लिगं न्ह्यःने देगलय् स्वनी । पाहांचःह्रे नखः जूगुलिं छेँखापतिकं द्यःयात पुज्याइ । सँन्याःकाःई जुइवं पीगंद्यःया न्ह्यःने सिँग्वं च्याकी । थःगु दशा फाला वनेमा, मनया इच्छा पूवनेमा धकाः देशया जःखः च्वंगु फल्चाय् म्हय् मत तयाः चच्छि चा च्वनी । चिल्लागा आमाइकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं छँेखापतिं द्यः पुज्यानाः भोग बी । बान्हि बीवं गुथि पाःलाःपाखें द्यः पुज्यानाः भोग बी । महालक्ष्मीद्यःयात पीगमं खतय् बिज्याकी ।
गणेद्यःयात मेगु खतय् बिज्याकी । द्यः क्वबुइपिंसं लाकां न्ह्याये मज्यू धाइ । द्यःयात बसा लायाः हइ । सिन्हःयाः धकाः नारायण द्यःयाथाय् द्यःयात व थवंथवय् अबिर छ्वाकाः जात्रा याइ । द्यःया न्ह्यः न्ह्यः नाय्खिं, धिमे व दाफा बाजं थानाः रामकोट, भीमढुङ्गा, टौफिकल, चिसापानी व हल्च्वया आकाश भैरवयाथाय् जात्रा यानाः पुजा फइ । लित हयाः द्यःध्वाखा लिक्कसं दिकेवं नारायणद्यःया द्यःपाःलाःनं महालक्ष्मी व गणेद्यःयात पुज्याइ । द्यःपिंत लसकुस यानाः द्यःछेँय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । थुकुन्हु इचंगुइ च्वंपिंसं थः म्ह्याय्मस्त व पासापिंत पाहांचःह्रे जात्राया नखत्या सःती ।
इचंगु महालक्ष्मी जात्रा
स्वनिगःया प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये छम्ह नारायण इचंगु नारायणद्यःया जवय् कुंचाय् महालक्ष्मीद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । गोपालराज वंशावलीइ लिच्छविकालीन जुजु हरिदत्त वर्मां विक्रम संवत्या प्यंगू शदीपाखे, प्यंगू धामया प्रतीक प्यम्ह नारायणद्यः दयेकाः कात्तिक लछि मेला हनेगु झ्वलय् विजय प्राप्तीया कामना यानाः इचंगु नारायणद्यः दयेकाः माहेश्वरी देवी थापना यात धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे माहेश्वरीयात महालक्ष्मी धाइ ।
दँय्दसं चिल्लागा चःह्रे व आमाइकुन्हु महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ । चिल्लागा चःह्रे अर्थात् पाहांचःह्रेकुन्हु छेँछेँय् बँथिलाः नीसी यायेवं ध्वाखा लिक्कसं च्वंगु द्यःछें गणेद्यः व महालक्ष्मीद्यः पितहयाः महालक्ष्मीयात पीगमय् व गनेद्यः लिगं न्ह्यःने देगलय् स्वनी । पाहांचःह्रे नखः जूगुलिं छेँखापतिकं द्यःयात पुज्याइ । सँन्याःकाःई जुइवं पीगंद्यःया न्ह्यःने सिँग्वं च्याकी । थःगु दशा फाला वनेमा, मनया इच्छा पूवनेमा धकाः देशया जःखः च्वंगु फल्चाय् म्हय् मत तयाः चच्छि चा च्वनी । चिल्लागा आमाइकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं छँेखापतिं द्यः पुज्यानाः भोग बी । बान्हि बीवं गुथि पाःलाःपाखें द्यः पुज्यानाः भोग बी । महालक्ष्मीद्यःयात पीगमं खतय् बिज्याकी । गणेद्यःयात मेगु खतय् बिज्याकी । द्यः क्वबुइपिंसं लाकां न्ह्याये मज्यू धाइ । द्यःयात बसा लायाः हइ । सिन्हःयाः धकाः नारायण द्यःयाथाय् द्यःयात व थवंथवय् अबिर छ्वाकाः जात्रा याइ । द्यःया न्ह्यः न्ह्यः नाय्खिं, धिमे व दाफा बाजं थानाः रामकोट, भीमढुङ्गा, टौफिकल, चिसापानी व हल्च्वया आकाश भैरवयाथाय् जात्रा यानाः पुजा फइ । लित हयाः द्यःध्वाखा लिक्कसं दिकेवं नारायणद्यःया द्यःपाःलाःनं महालक्ष्मी व गणेद्यःयात पुज्याइ । द्यःपिंत लसकुस यानाः द्यःछेँय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । थुकुन्हु इचंगुइ च्वंपिंसं थः म्ह्याय्मस्त व पासापिंत पाहांचःह्रे जात्राया नखत्या सःती ।
इतुंबहाः(भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्रकृत पारावत् महाविहार)
येँ देया दथुपुइँया छगू महत्वं जाःगु बज्रयानी विहारमध्ये इतुंबहाः नं छगू खः । लिच्छविकालीन थ्व विहारया लागा मेमेगु विहारसिबें तःकूगु व चकंगु खनेदु । झिंछगूगु शताब्दीपाखे थ्व विहारयात केशचन्द्र नांया मनुखं दयेकूगु जनमान्यता दु । वया छम्ह हे जक मचा(काय) ईमत्येवं मदुगु लुमंतिइ थ्व विहार दयेकाः बौद्धसंघयात दान याःगु धाइ । थ्व इलय् थन भाष्करदेव नांया थकुजुजुं शासन न्ह्याका वयाच्वंगु खः । उकिं थ्व विहारयात संस्कृतभासं भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्रकृत पारावत् महाविहार धयातःगु खः ।
इतुंबहाःयात पुलांगु अभिलेखय् याटुम्बहार, याटुम्ब बाहार धकाः न्ह्यथनातःगु खनेदु । आःतक लुयावःगु अभिलेखमध्ये जयस्थितिमल्लया पालय् च्वयातःगु गोपालराज वंशावलीया पृष्ठ ४१ य् वि.सं.१२९६ ज्येष्ठ शुक्ल अष्टमीया दिनय् यलया कीर्ति भारों कान्तिपुरया याटुम्ब बाहारया किल्ला चायेकल धयातल । थ्व ल्याखं इतुंबहाःया इतिहास थ्यंमथ्यं ८०० दँ जःखः खनेदु । इतुंबहाःया नां गुकथं च्वंवन धयागु स्पष्ट खनेमदु । तर बुंगःद्यःयात न्हवं याइबलय् स्नान याकीगु स्वघः लः ‘इतुं’ नांया तुँछिं कयायंकेमाः, उकिं थ्व शब्द वा नां तसकं पुलांगु अनुमान यायेछिं ।
ने.सं.४७८पाखेया छगू हस्तलिखित ग्रन्थय् भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्रकृत पारावत महाविहार धकाः स्पष्ट न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे विद्धान्भाजु डेनियल राइटं ने.सं.२०० पाखे जुजु हरिसिंहदेवं विहार दयेकूगु धयातलसा स्वयम्भू पुराणय् १२ औं शताब्दीपाखे भाष्कर वर्माया शासनकालय् विहार दयेकूगु न्ह्यथनातःगु खनेदु । थ्व विहारया पूर्वय् भेडासिं(भ्याचाद्यः)÷वंघः, उत्तरय् किलागः÷न्यत, पश्चिमय् न्यत÷तमोगल्ली, दक्षिणय् चोखाछेँ गल्ली÷मखंगल्ली दु । विहारय् दुहां वनेगु लँपु उत्तर व दक्षिणपाखे खनेदु । तसकं चकंगु आयातकारया विहार दु । थ्वयात हे इतुंबहाः धयावल । तर दुने च्वंगु क्वाःपाःद्यः दुगु विहारयात केशचन्द्रकृत पारावत् महाविहार धयावल । विहार संघसदस्यपिंसं थ्व थाय्यात बाःदुने धाइ । तर ताहननि वा अन्य जातयापिंसं थ्व बहाःयात साबहाः धाइ ।
बहाःपिने अर्थात् आयातकार तःकूगु इतुंबहाःया दक्षिणपाखे विहारया आगंछेँ दु । आगंछेँ न्ह्यःनेसं तुयूगु चिभाः निगः दु । स्वतँजाःगु आगंछेँ,मातनय् पसुकाझ्याः,जवंखवं याकःझ्याः,वयां च्वय् बार्दली तयातःगु दु । दथुइलाक्क तग्वःगु चिभाः,वया न्ह्यःने पश्चिमया यौता लागाय् वंघल सीमा छमा व देगःत दु । विहारया उत्तरया इशान कोण व वायव्य कोण,पूर्वया वन्ता,दक्षिणया आग्नेय कोणय् देगःत पलिस्था यानातःगु दु । वंघल सीमाया चुलिंचु विहारया मू बहालय् दुहां वनेगु लुखा दुसापिनेसं तःधिकःपिं जवंखवं ल्वहंया सिंह पलिस्था यानातल । वया न्ह्यःनेसं मन्दःपाता छपाः नं तयातल । बहाःपिने थ्यंमथ्यं झिंनिगः तःग्वःचिग्वःगु चिभाः पलिस्था यानातःगु दु । स्थानीय भासं बहाःया तग्वःगु चिभाःलं च्वय् (उत्तरपाखे)यात बहाच्व, चिभालं क्वय्(दक्षिणपाखे)यात बहाःक्व धाइगु खनेदु ।
थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पलिस्था यानातःगु केशचन्द्र पारावत् महाविहारया छचाःखेरं नितँ जाःया पलिंचिनाः छेँ दयेकातःगु दु । ल्वहँतं सियातःगु थ्व थासय् पूर्वाभिमुख अक्ष्योभ्य बुद्ध क्वाःपाःद्यः खः । जयस्थितिमल्लया महामन्त्री जयसिंह रामबद्र्धनया किजा महामन्त्री मदनरामबद्र्धनं थन दीपंकर बुद्धया मूर्ति पलिस्था याःगु खः । थ्वहे इलंनिसें इतुंबहालं सम्यक महादान याःगु अनुमान दु । थ्वयां लिपा ने.सं.७१४पाखे थ्वहे विहारया कायमचा गुडो चन्द्र शाक्यपाखें १२ दँया सम्यक न्यायेकेत हाकनं न्हूम्ह दीपंकरबुद्ध पलिस्था याःगु धयातल । ने.सं. ५०२या अभिलेखय् लगंबहाःया म्ह्याय्मचा जैत्रलक्ष्मी(जयतलक्ष्मी)पाखेंश्री आर्यताराया पलिस्था याःगु न्ह्यथनातःगु दु ।
बहाः दुने छचाःखेरं दातापिंसं थीथी इलय् थीथी द्यःपिनिगु त्वानाःसिँ दयेकाः देछायेगु; गं,सिंह दयेकाबिउगु अभिलेखं क्यनाच्वंगु खनेदु । क्वाःपाःद्यया चुलिंचु चैत्ययात छतँ जाःया देगःदुने तयातःगु दु । थ्व चैत्यया दक्षिणपाखे स्वयेमदु आगं दुसा उत्तरय् क्वय्या मातनय् बहिद्यः ब्वइगु थाय् दु । च्वय् भ्वय् यायेजिउगु ताःहाकःगु च्वत दु । दक्षिणलङ्गया क्वसं प्यंगू दिशाय् स्वया दनाबिज्याःपिं भगवानबुद्धया चिभाः दु । वयां क्वसं पिण्डगाः व ल्वहंया शंख छगः नं कियातःगु दु । तंमातंया चुलिंचू चिभाःछगः व मण्डःगाःत दु । थ्व विहारया चक्रेश्वर वा थाय्पाः लुइबलय् अभिषेक याइगु थाय् खः । क्वाःपाःद्यःया खवय्लाक्क तपाःगु ल्वहंया मण्डःपाः नं तयातःगु जुल ।
काय्गःननि
ससुननिं ताहाननि जुयाः न्यत पिचायेकेगु गल्लीं वनेबलय् काय्गःननि थ्यनी । थ्व ननियात अशोक विहार धाइ । थ्व विहारया इशान कोणय् छगः देगः दु । देगः दुने ल्वहंया बज्रधातुमूल चैत्य छगः न पलिस्था यानातःगु दु । नापसं चिभाः छगः व न्यतं दुहां वयेबलय् चुलिंचू मेगु छगः छुं हे रुप मदुगु ल्वहं ग्वाराया देगः दु । थ्व देगःयात न्यासिचाः अजिमा धाइ । थ्व द्यवं गल्लीं वःपिंत दयेका बियाः न्हिलीगु जूगुलिं मनूतय्सं ज्वनाः छ्यं क्वय् तुति च्वय् यानाः थुना बिउगु धाइ । थ्वयात जनबोलीं भक्कु नं धया वयाच्वंगु दु । हलचोकया सवभक्कुयात येँयाःबलय् छवाःन्यंक थन बिज्याका तइ । थनं हे जात्राबलय् दुहां पिहां बिज्याकीगु जूगुलिं काय्गःननियात दुइँबहाः नं धाइ ।
ताराननि
थ्व ताराननि इतुंबहाःया मध्यभागया पश्चिमपाखेया लुखाया चुलिंचू दु । थ्व ननिया श्री आर्यतारा मदनरामबद्र्धनया तिरीमय्जु लगं बहाःया शाक्यकुलया म्ह्याय्मचा जैत्रलक्ष्मी (जयतलक्ष्मीं) ने.सं. ५०२ पाखे पलिस्था याःगु खः । श्री आर्यताराया न्ह्यःने सत्वपूजा वा मेमेगु पूजा यायेत तपाःगु मन्दःपाः छपाः नं दु । देगःया जवपाखे ध्याकुनय् जलनागं न्यातकी पुजा याइगु तुंथि छगः नं दु । थ्व तुंथिइ विशेषकथं पुजा यायेमाः । नापं बुंगद्यःया न्हवं यायेत नं थनया लः यंकेमाः । थ्व ननियात आर्यतारा विहार नं धाइ । थन गुंलान्यंक बहिद्यः नं ब्वयेगु चलन दु ।
ताहाननि
थ्व बाकुननिं दुहां वनकी ताहाननि थ्यनी । केशचन्द्र पारावत् महाविहारया पश्चिमपाखे अर्थात् क्वाचपाल द्यःया थ्याक्क हे लिउने लाः । इतुंबहाः थें ताहाकःगु थ्व थासय् ज्यापु जातिया बाहुल्यता दु । तसकं ताःहाकःगु ननि जूगुलिं ताहाननि धयावल । अझ ला थ्व ननिया नां राजमतिया म्येँ यानाः झन् प्रख्यात जूगु खनेदु । थन पूर्वपाखेया पःखाः क्वय् पश्चिम स्वयाच्वंम्ह ससुद्यः छम्ह पलिस्था यानातःगु दु ।
बाकुननि
थ्व ननि केशचन्द्र पारावत् महाविहारया दक्षिणपाखे लाः । चोखाछेँ गल्लीं इतुंबहालय् दुहां वयेवं छखा छेँ नापसं खवया गल्लीं दुहां वनेवं बाकुननि वइ । थन छतँ जाःगु देगः दुने ल्वहंया बज्रधातुमूल चैत्य पलिस्था यानातःगु दु । थ्व थाय् इतुंबहाःया क्वय् लाःगुलिं ‘बहाःक्वः ननि’ धाधां अप्रभंश जुयाः बाकुननि जूवंगु खः । थ्व थाय्यात कुटुँननि,कुटुम विहार वा धर्मधातु विहार नं धाः ।
ससुननि
किलागलं इतुंबहालय् दुहां वयेवं जवपाखेया चुकयात ससुननि धाइ । थन देगलय् मञ्जुश्री पलिस्था यानातःगु दु । मञ्जुश्री व ससुद्यःया ज्या अज्ञानीपिंत ज्ञां बिइगु खःसां धार्मिक ल्याखं थुपिं निम्हं छम्ह बौद्ध व छम्ह हिन्दू द्यः जुल । उकिसनं थुपिं छम्ह मिजंम्ह द्यः खःसा मेम्ह मिसाम्ह खः । तर समाजय् मञ्जुश्रीयात मसिइकं मिसाम्ह ससुद्यःकथं हनावयाच्वन । थ्व ननियात मञ्जुश्री विहार नं धयातल ।