अघोरेश्वर महाद्यः
फम्पिया कोछु त्वालय् नितँजाःगु देगलय् धातुया गजू छानातःगु ल्वहंयागु तग्वःगु शिवलिङ्गयात अघोरेश्वर महाद्यःया रुपय् पुज्याइ । दँय्दसं यंलागा एकादशीकुन्हु न्ह्याइगु फम्पिया नांजाःगु हरिशंकर जात्राय् अघोरेश्वर महाद्यःया लीया नाग्वः भैलःद्यः व नीलवाराहीया मूर्ति खतय् तयाः देय् चाःहुइकाः जात्रा याइ ।
गणेद्यःया थीथी देगः
विघ्नहर्ता सिद्धिदाता ज्या पूवंकीम्ह गणेद्यःयात न्हापां पुज्यायेमाःगुलिं त्वाःत्वाः पतिकं गणेद्यः स्थापना यानाः देगः दयेकी । झङ्केश्वरी देगः देपाय् गणेद्यःया देगः दु । गणेद्यःया जवय् कुमार द्यः नं दु । कुमारया मूर्ति संवत् ४९६ य् स्थापना यानातःगुलिं छगू हे इलय् निम्हं द्यःपिं स्थापना याःगु धाइ । थुगु ल्वहंया मूर्तियात फम्पिया दकसिबे पुलांगु मूर्ति कथं काइ । कोछु त्वालय् चीग्वःगु गणेद्यःया देगः दु । कोताल त्वालय् प्यका ल्हाः दुम्ह ल्वहंयाम्ह गोड गणेद्यः दु । द्यःया दक्षिण पःखालय् तिकातःगु ने.सं. १०९९ या ल्वहंपतिइ कोताल त्वाःया झपट बहादुर प्रधानया मां गौरी लक्ष्मी प्रधानं जलासयया दुःख जूगुलिं तःधंगु व चिधंगु बुंगाःचा दयेकाः भिंmन्हय् (१७ फा) वइगु बुँ तयाः वइगु आम्दानीं सकिमिला पुन्हिकुन्हु गोड गणेद्यःया जात्रा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । थुम्ह गणेद्यः नापसं नासःद्यः नं दु । इलय्ब्यलय् त्वाःया दाजुकिजापिनिगु ग्वाहालिं भिंकेगु ज्या जुयावयाच्वंगुलिं गणेद्यःया देगः बांलाः जू ।
गोपालेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारय् च्वंगु गोपालेश्वर महाद्यः फम्पिया छगू नांजाःगु धार्मिक थाय् खः । गुम्बज शैलीं छतँजाःगु देगलय् लुँया गजू व त्रिशूल तियातःगु दुने तग्वःगु ल्वहंयात गोपालेश्वर महाद्यःकथं पुज्याइ । शैव सम्प्रदायापिंसं गोपाल तीर्थ धाइ । गोपदी व बाग्मती खुसि ह्वंगु थाय् मर्कटाचल पर्वतय् गोपालेश्वर बिज्यानाच्वंगु खँ हिमवत्खण्डय् च्वयातःगु दु । ६४ गू लिङ्ग मध्ये छगू लिङ्ग गोपालेश्वर नं खः । द्यःया जःखःया बाहां थुसा, कृष्णगोपाल द्यः, जलकुण्ड यज्ञकुण्ड कथं नांजाः । थुगु जलकुण्डय् म्वःल्हुयाः गोपालेश्वर महाद्यःया दर्शन यात धायेवं पुण्य लाइ धकाः हिमवत्खण्डय् च्वयातःगु दु । उकिं थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रेबलय् मेला हनी ।
दँय्दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हनीगु हरिशंकर जात्राय् गोपालेश्वर महाद्यःया नाग्वः (शिवलिङ्ग) नं जात्रा यानाः देय् चाःहुइकी । गोपालेश्वर महाद्यःया उत्पत्ति बारे थथे किंवदन्ती न्यनेदु, भगवान विष्णुं यक्व दैत्य स्याःगु पापया प्रायश्चित यायेत थीथी तीर्थ चाःहिलाः फम्पि क्वसं बागमति तीर्थय् थ्यन । अन कामधेनु सां दुरु हायेकूगु खनाः न्यंबलय् गोपालेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगुलिं धकाः धाःगुलिं म्हुया स्वःबलय् शिवलिङ्ग खनेवं स्वन्हु स्वचातक होम यात । महाद्यवं दक्षिणकाली घय्पुयाः महांकाल भैरवया रुपय् दर्शन बियाः विष्णुयात थ्व संसारय् छःपिं थें यःपिं सुं मदु उकिं थःगु म्हया बछि तेज थुगु शिवलिङ्गय् त्वःताः उत्तरपाखेया ऋषिमुख गुँ क्वसं च्वंबिज्याःहुँ, अनं छःपिनिगु म्हय् जिगु बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि जः, शिखर नारायणयाके गोपालेश्वर महाद्यःया बछि जः छम्ह जुयाः हरिशंकर जुल । अले थ्वहे गोपालेश्वर महाद्यः व शेषनारायण द्यःखः जात्रायात हरिशंकर जात्रा धायेगु यात ।
फम्पिया गोरखनाथ
बज्रयोगिनी देगःया पश्चिमपाखे गोरखनाथ गुँच्व दु । थ्वयात गोरखनाथ डाँडा नं धायेगु याः । योगी गोरखनाथया नामं थुगु च्वया नां छूगु खःसा फम्पियापिंसं थ्वयात लुसिपाकु धाइ । चैत्य शैलीया ल्वहंया देगः दुने गोरखनाथ पालि निपा स्थापना यानातःगु दु । ल्वहंया तोरणय् छेपु कियातःगु दु । अन च्वंगु ल्वहंपतिइ संवत् ५११ य् जुजु जयस्थिति मल्लया पालय् जयथसिंहं प्रशासन चले यानाच्वंबलय् अचिन्तनाथं ल्वहंया गोरखाया पालि दयेकाः प्रतिष्ठा यात धकाः कियातःगु दु । लिक्कसं गोरखनाथ पाक्व (गुफा) नं दु । थन बौद्ध गुरु पद्मसम्भवया मूर्ति नं दु । पद्मसम्भव उडियानां नेपाः जुयाः तिब्बत वने त्यंबलय् थुगु पाक्वय् ध्यान च्वंगु धाइ । मध्यकालय् थुगु थासय् ऋषिमुनि साधुसन्त आदिपिं तपस्या यायेगु थाय् कथं विकास जूगु खनेदु । नाथ सम्प्रदायया नांजाःगु धार्मिक थाय् जूसां शैव, शाक्त, वैष्णव, बौद्ध आदि सकसिनं गोरखनाथयात हनाच्वंगु दु ।
तिलविक्रमेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारं दक्षिणय् द्वम्ब्वःचाय् छतँजाःगु देगलय् तिलविक्रमेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । ल्वहंयागु शिवलिङ्ग तिलविक्रमेश्वर महाद्यः फम्पिइ तसकं नांजाः । देगः जःखः पःखाः दनाः ध्वाका छुनाः देगलय् तिनया जस्तापौ, धातुया गजू व त्रिशूल तियातःगु दु । द्यःया जःखः नीलकण्ठ, उमामहेश्वर, नागनागिनी, शिवलिङ्ग, ल्वहंहिति व पुखू नं दु । थुगु थाय् पुरातात्विक दृष्टिकोणं नं अतिकंं महत्वपूर्ण खनेदु । थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे, ऋषिपञ्चमीबलय् मेला जुइ । दँय्दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हरिशंकर जात्राय् तिलविक्रमेश्वर महाद्यःयात नं लीया नाग्वः खतय् तयाः जात्रा याइ ।
दक्षिणकाली
फम्पि बजाःया दक्षिणय् उद्धारवती व पूर्णमति खुसिया दोभानय् अष्टमातृका गणलिसे दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु दु । झिंन्हय्गूगु शताब्दीइ दयेकातःगु दक्षिणकालीया ल्वहंया मूर्तिइ दुगु खुका ल्हाः मध्ये जवपाखें खड्ग, त्रिशूल व पाता ख्वला ज्वनातःगु दुसा खवपाखेया ल्हातं ढाल, मनूया छ्यं, पाताख्वला ज्वनाः
प्रेतया आसनय् दनाच्वंगु दु । थौंकन्हय् थुगु मूर्तिया ख्वाः बछि ज्यलावनेधुंकूगु दु । दक्षिणय् च्वंम्ह काली जूगुलिं दक्षिणकाली धाःगु धाइ । फम्पिमितय् आराध्यदेव व शाह जुजुपिनि इष्टदेवता (दिगुद्यः) खः । द्यःया ध्वाकाय् जवंखवं ल्वहंया सिंह, वहःया इलां, प्यखेरं नागं कुइकाः धातु जवंखवं ध्वाँय्, धातुया छेपु छचाःखेरं वहलं भुनाः छकुत्याः हाकःगु हाकु ल्वहंया द्यःयात वहःया मतू, किकिंपा, तायः, जन्तर आदि तिसां नं तीकातःगुलिं द्यः झःझःधायाः ल्वःवनापुसे च्वं । द्यःया देपाय् फल्चा दुसा न्ह्यःने खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व प्राकृतिक सुन्दरतां भय्बियाच्वंगु गुँया क्वसं एकान्त थासय् लाः ।
दक्षिणकालीया मां धकाः गुँच्वय् छतँजाःगु खुल्लागु देगः दुने तग्वःगु ल्वहँतय् वहःया स्वंगः मिखा दृष्टि कंकातःम्ह द्यःयात वैष्णवी द्यः कथं पुज्याना वयाच्वंगु दु । न्हापा फम्पिया गोरखनाथ देगः च्वय् लिक्कसं च्वंगु गुँच्वय् दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु खः । जनतायात मभिंगु लिच्वः लाःगुलिं तान्त्रिक विधिं थुगु थासय् स्थापना याःगु खः धाइ । वंशावलीकथं जुजु प्रताप मल्लया म्हगसय् दक्षिणकालीं आज्ञा जू थें तान्त्रिक लम्वकर्ण भट्टया सल्लाहकथं मूर्ति दयेकाः दक्षिणकाली स्थापना याःगु धाइ । दक्षिणकालीया जःखः लिच्छविकालीन मल्लकालीन व शाहकालीन ल्वहंपौ दुसां द्यःया स्थापना बारे छुं सीमदु । फम्पिया हरिशंकर जात्राय् दक्षिणकाली द्यःयात पुइकेगु मतुलिइ ने.सं. ३६० लक्ष्मीपाल जीवया विजय राज्यय् फम्पिया तिपित्वालय् च्वंम्ह दगो भारों नं त्रिभुवन कनेश्वर भट्टारकयात ध्वाका छात धकाः च्वयातःगु दु । अथे हे वि.सं. १८२६ या सिजःपतिइ जुजु गीर्वाण युद्ध विक्रम शाहं नित्यपुजा व महापुजाया नितिं ५०४ पी बुँ तयाः गुथि स्वंगु व वि.सं. १९०६ लय् जुजु सुरेन्द्रविक्रमं अष्टमी पुजाया निंतिं गुथि नीस्वंगु सिजःपतिइ कियातःगु दु । दँय्दसं चउलागा त्रयोदशी व यंलागा अष्टमीकुन्हु महापुजा याइ । द्यःयात आचाजुपाखें नित्यपुजा याइ । प्यम्ह ज्यापुं ग्वाहािल याइ । प्यम्ह पोडेतय्सं सुचुकुचु याइ ।
भगवती
फम्पिया कोछु त्वालय् भगवती देगः दु । थुगु देगःया बिस्कं महत्व खनेदु । थ्व देगः फम्पिया मेगु देगः स्वयां पाः । उत्तर व दक्षिण यानाः दयेकातःगु छेँ थें च्वंगु देगलय् आँय्पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू नं छानातःगु दु । देगःया मू ध्वाका पश्चिमपाखे स्वयाच्वंगु दु । दुने अंगलय् ल्वःवनापुसे च्वंम्ह भिंmखु (१६) का ल्हातय् थीथी अस्त्रशस्त्र ज्वनाः महिषासुर दैत्ययात स्यानाच्वंम्ह ल्वहंयाम्ह भगवती स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह भगवतीयात उग्रचण्डी भगवती नं धायेगु याः । आकारय् फम्पिया दकसिबे तःधिकःम्ह द्यःकथं कायेगु याः । देगः दुने चाकलाःगु मन्दलय् ल्वहंया चिग्वःगु पूर्णकलश नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु कलश लिच्छविकालीन खनेदु । भगवती देगलय् मोहनि व थीथी नखःचखःबलय् द्यइके वनेगु चलन दु ।
भिंद्यः देगः
फम्पिया कोछु त्वालय् छेँ थें च्वंगु ताःहाकःगु नितँजाःगु आँय्पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू छानातःगु देगलय् क्वय्या तल्लाय् बनेज्याया द्यः भिंद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं लुखाय् तःधिकःपिं सिंह नं स्थापना यानातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया छकुत्याहाकः तःधिकःपिं भिंद्यः दथुइ द्रौपदी लिसें क्वलाछि पाय्धिकःपिं पञ्चपाण्डवया मूतिं नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु देगः येँया भिंद्यः देगःलिसे ज्वःलाः धाइ ।
लुँचो त्वालय् भिंद्यः देगलय् संवत् ८४९ माघ शुक्ल सप्तमी पञ्चमाण्डव स्यंगु भिंकाः कोतलडोयया सुखुराम भारो नं दँय्दसं भिंद्वादशीकुन्हु भिंद्यः पुजा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । द्वाल्खाया भिंद्यः स्वनिगलय् वःबलय् फम्पिया छम्ह भक्तं खंगुलिं भिंद्यःया मूर्ति दयेकाः स्थापना यानाः देगः दयेकल धयागु किंवदन्ती नं न्यनेदु । स्वनिगःयापिं तराई व भारतय् बनेज्या याःवनीबलय् फम्पिया लँपुं जुनाः वनेगु चलन दुगुलिं ‘मध्यकालय् भिंद्यःया देगः दयेके धुंकल धायेछिं । थन थीथी नखःचखः व भिंद्वादशीबलय् भिंद्यः पुज्याःवइपिं म्वःम्वः दइ ।
महालक्ष्मी
फम्पि बजाःया दक्षिण पश्चिम कुंचाय् नितँजाःगु धातुया पौ, गजू व छत्रं कुइकातःगु देगलय् महालक्ष्मी द्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं द्वारपाल कथं ल्वहंयाम्ह सिंह दुने झ्वःलिक न्हय्गः अमूर्त ल्वहं महालक्ष्मी पीगंद्यः कथं पुज्याइ । देगः लिक्कसं फल्चाय् ने.सं. ९५१ या ल्वहंपतिइ तिपित्वाः थथबहाःया भानु नरसिंहया मुक्तिया निंतिं कलाःम्ह जीवलक्ष्मीं फल्चा दयेकाः निम्ह सिंह तयाः फाल्गुणकृष्ण चतुर्दशीकुन्हु दुगु छम्ह महालक्ष्मीयात भोग बियाः गुथ्याःतय्त भ्वय् नकेमाःगु खँ कियातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे सिमाक्वसं कुमारी द्यः नं दु । थन दँय्दसं थीथी नखःचखः व मोहनिया नवरथ ज्वःछि म्वःम्वः द्यइके वइ ।
मांकाःद्यः
फम्पि बजाःया पश्चिमपाखे सिमाक्वसं चिग्वःगु टायलं तिकातःगु देगः दुने मांकाःद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । छगू फिट तःधिकःम्ह ल्वहंयाम्ह मांकाःद्यवं जव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खव ल्हातिं वरद मुद्रा ज्यानाः खटवाङ्ग घय्पुनाः नरमुण्डमाला क्वखायाः बेताःयात आसन दयेकाः दनाच्वंगु दु । सिमायात छचाःखेरं पःखाः दनाः ध्वाका छुनातःगु दु । ध्वाका जःखः निम्ह बःचाधिकःपिं ल्वहंया सिंह व लीया गं नं चिनातःगु दु । बौद्धतय् रक्षक व हिन्दूतय्सं शनिदेव कथं थीथी नखःचखः व शनिवाः पतिकं पुज्याइ ।
बज्रयोगिनी
शेषनारायण देगलं फम्पि जुनाः गोरखनाथ देगः वनेगु लँपुइ बज्रयोगिनी देवीया स्वतँजाःगु कलात्मक देगः दु । ध्वाकाय् जवय् निम्ह खवय् निम्ह ल्वहंया सिंह, त्वलं लीया पौ, लुँया गजू व पताः छानातःगु प्यागोडा शैलीया देगःया निगू तल्लाय् धातुया बज्रयोगिनी देवी जव ल्हातिं बज्रकर्तिका, खव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खवयाकुं खटवाङ्ग ब्यकुं च्यानाः नरमुण्ड माला क्वखानाः नृत्य मुद्राय् मुसुहुं न्हिला बिज्यानाच्वंम्ह देवीया जवय् व खवय् धातुया सिंहिनी (सिम्बाःद्यः) व ब्याघ्रिणी (धुम्बाःद्यः) थापना यानातःगु दु । देगःया न्ह्यःने व ल्यूने ल्वहंया चैत्य, ल्वहंपौ नं दु । स्वनिगःया प्यम्ह योगिनी मध्ये छम्ह योगिनी कथं काइ । श्री स्वयम्भू महापुराण फणिकेश्वर वैतराग महात्म्य कथं ओदिथान आचार्यं मांसाहुति यज्ञ यानाः अष्टसिद्धि वर कयाः श्री बज्रयोगिनी देवीया प्रतिमा दयेकाबिज्यात । बौद्धतय्सं श्रद्धाभक्तिं पुज्याइम्ह थुम्ह द्यः शैव व हिन्दूतय्सं नं उतिकं हना वयाच्वंगु
दु । दँय्दसं गुंलागा त्रयोदशीकुन्हु द्यःया खः जात्रा
यानाः देय् चाःहुइकी । वि.सं. २०२७ या ल्वहंपतिइ हेरामाया वज्राचार्यया कुतलं देगः ल्ह्वनाः भिंकूगु न्ह्यथनातःगु दु ।
ससुद्यः
फम्पि बजाःया ससुगालय् छतँजाःगु आँय्पा पौ चिनाः धातुया गजू छुनातःगु देगः दुने ससुमांजु बिज्यानाच्वंगु दु । प्यका ल्हातय् जव ल्हातिं रुद्राक्षमाः व विणा थानाच्वंम्ह खव ल्हातिं सफू व विणा ज्वंम्ह ल्वहंया ल्वःवनापुसे च्वंम्ह ससुद्यःया छ्यं चानाः खुयायंकूगुलिं नेपाल राष्ट्रिय संग्रहालय छाउनीइ दुगु स्वयाः अथे हे च्वंक स्थानीय मनूतय्सं छ्यं स्वानाब्यूगु दु । थुगु मूर्ति संवत् ३१२ य् हरिश्चन्द्रया काय जैतचन्द्रं कुलचन्द्र रोनेनोयात लक्ष्य यानाः सरस्वती भट्टारिकाया मूर्ति स्थापना याःगु मूर्तिया पादपिठय् च्वयातःगु दु । विद्याया देवी ससुद्यः जूगुलिं दँय्दसं श्रीपञ्चमीकुन्हु विशेष यानाः ब्वनामिलिसे सकसिनं पुज्याइगु थन तःधंगु मेला जुइ । ससुमांजुया जःखः गणेद्यः, शिवलिङ्ग दु । पूर्व पाखेच्वंगु पलेस्वां पुखूयात रानीपुखू नं धायेगु याः ।
बज्रयान सम्प्रदायीतय्सं बज्रसत्वयात आदिबुद्धया रुपय् कयातःगु दु । दर्शनकथं शून्यताया रुपय् कयातःगु दु । मूर्तिकथं छपाः ख्वाः निपा ल्हाः, तुयू वर्ण, जव ल्हातं वज्र ज्वनातःगु दइसा खवगु ल्हातं गं ज्वनाः बज्रपर्यांकासनय् च्वनी । सामान्यतया पिने खुल्ला रुपय् मब्वसे दीक्षा मदुपिन्त क्यनेगु याइ । मन्त्रया रुपं छ्यली हुँ आखलं उत्पन्न जूम्ह खः । प्रायः गुरुमण्डल पूजाय् बज्रसत्वया पूजा याइसा नेवाः बौद्ध दुने बज्राचार्यतय् बज्रसत्वयात दिगुद्यःया रुपय् पूजा याइ ।
येँया झोछेँ त्वाःया जोरगणेश व नःबही मथ्यंवं छगू चकंगु लँ वइ । व हे लँ वा सतकलिक्क छगू बहाः वइ । थ्व बहाःयात बटुबहाः वा बाकुबहाः धाइ । थ्वयात इन्द्रपुरनगर विहार नं धाइ । विहारया वास्तुकलाया ल्याखं थ्व बहाःया क्वाःपाःछेँ छखा बाहेक मेगु सकतां स्यने धुंकूगु खनेदु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यकथं उत्तराभिमुख ध्यानमुद्राया अमिताभ बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया मू लुखाय् तोरण तयातःगु मदु । वि.सं. २०३० सालय् जोन के लकया सफुलिइ तयातःगु किपा कथं मूलुखा लिक्कसं सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति जवंखवं तयातःगु खनेदु । तर आः बिना रुपया ल्वहं निपाः जक तयातःगु दु । अथेहे जवंखवं याकःझ्याः नं दु ।
क्वाःपाःद्यया च्वय्या तँय् पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्या, वयां च्वय् चना वनेधुंकूगु भगवानद्यः तयातःगु न्ह्यय्गू ग्वाखंचा प्वाः झ्वःलिं दु । वयां च्वय् स्वपाः झ्याः तयातःगु दु । बटुबहाःया दथुइ लाक्क छगः मल्लकालीन चैत्य दु । तर बांलाक अभिलेख खनेमदु । थ्व बहाःया बुसादँ चाबही गंगामाई जात्राया दिंकुन्हु व चैत्यया बुसादँ बैशाख पुन्हिकुन्हु याइ ।
बलम्बुया नेवाः बस्तिइ कौलाथ्व दशमीकुन्हु पिहां वइगु पायाःया विशेषताकथं छम्हसिनं वँचुगु जामा लँ फिनाः प्वंगा ज्वनाः पायाः पिहां वइ । धिमय् व काहां पुयाः वइपिनिगु लिउ लिउ तुयूगु, म्हासुगु, वँचुगु, हाकुगु जामा लं फिनाः खड्ग ज्वनावइ । उपिं मध्ये छम्ह हाकुगु लं फिनाः म्हया लिउने ढाल घानाः हताः (युद्ध) या लू क्यनेथें तिंतिंन्हुयाः खड्ग चाःहीकाः ब्वाँय् ब्वाँय् वनी ।
बुद्धधर्मय् पृथ्वीया चिंया रुपय् बसुन्धरायात कयातःगु दु । छपाः ख्वाः व स्वपाःख्वाः यानाः निथीकथंया बसुन्धराया मूर्ति दु । छपाःख्वाः निपा ल्हाः जूसा वरद व वागुइँ च्वनातइ । स्वपाःख्वाः जूसा म्हासुगु, कुम्कुम व ह्याउँगु वर्ण, खुका ल्हाः, ललितासनय् ब्वयातःगु दु । जवगु स्वका ल्हातं जपमाः, रत्न व वरद मुद्रा क्यनाच्वनी । खवगु स्वका ल्हातं कमण्डलु, वागुइँ व सफू ज्वनातइ । साधनामालाय् वंकार आखलं बसुन्धराया उत्पत्ति जूगु च्वयातःगु दु । धन व समृद्धिया चिंया रुपय् कयातःगु दु । हिन्दूधर्मय् लक्ष्मी थें हे बौद्धतय्सं बसुन्धरायात कयातःगु दु ।
नेवाः बौद्ध समाजय् दछिया छकः गातिलाः धलं दनेगु चलन दु । भाद्रकृष्ण तृतीयाकुन्हु विहारय् स्वां, सिन्हः, लं दक्व म्हासुगु वस्तु छ्यलाः धलं दनी । थुगु धलंपाखें धन, जन, गुण, ज्ञान, सन्तान, दीर्घायु, खुशि, यश न्हय्गू पूवनी धैगु विश्वास यानावयाच्वंगु दु ।
बौद्धतय्सं बसुन्धरायात मौलिक द्यःया रुपय् कयाः धलं दनेगु, स्तोत्र, धारणी ब्वनेगु यानाच्वंगु दु । स्वयम्भू दर्शन यायेत वःपिं न्हय्म्ह बुद्ध मध्ये विश्वभू तथागतं अधिष्ठान यानाः बसुन्धरा देवीया तुतिया ग्वालिं गोदावरी तीर्थ उत्पन्न यात धैगु धारणा दु । उकियात प्रभावती तीर्थ नं धायेगु याइ ।
नेपाःगालय् प्यम्ह बसुन्धराया रुपय् पूर्वय् ईदेया बसुन्धरा, दक्षिणया गुणागण पूmच्वया बसुन्धरा (गोदावरीया बसुन्धरा), पश्चिमया सिंगु स्वयम्भूया वसुपुर, उत्तर महाराजगञ्जया बसुन्धरा (बसुद्वः) यात कयातःगु दु । बसुन्धराया यक्व नां दु । बसुन्धरा, बसुमति, बसुधा, धनवति, धान्यवति, प्रज्ञावति, श्रीदेवी, श्रीमती, प्रभावति, विद्याधरी, महादेवी आदि ।
बसुन्धराया सच्छि व च्याता नां न्ह्यथनातःगु दु । बसुन्धराया पौभाः, बसुन्धरा मण्डल च्वयेगु परम्परा दु । न्हापांगु बुराबुरिी जंक्वबलय् बसुन्धरा मण्डल दर्शन याकी, सम्यकबलय् बसुन्धरा ब्वइ । यःमरि पुन्हिबलय् बसुन्धराया रुपय् कू पूजा यायेगु चलन दु ।
चतुब्रम्ह महाविहार ख्वपया दकलय् कलापूर्ण बहाः खः । थ्व बहाःयात तःधि छेँ बहाः, बहाः छेँ धकाः नं धायेगु याः । ख्वप लाय्कूया पूर्व सुकूध्वाखा वनेगु दक्षिण दिशाया लँ सिथय् थ्व बहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । चतुव्रम्ह विहार रायमल्लया शासनकालय् दयेकूगु खः ।
येँ देय्या तःक्षे बहाःया जीवचन्द्र बज्राचार्ययात ख्वपय् बसोबास याकेत जुजु राय मल्लं कुमारी क्वथा सहित विहार दयेकाः ने.सं. ६११ य् जीवचन्द्र बज्राचार्ययात हस्तान्तरण जूगु खँ पञ्चरक्षा पुस्तकय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ख्वपया बहाःबही मध्ये बौद्ध वास्तुकलां परिपूर्ण विहार थ्व हे खः । थुगु विहार नितँजाः जुयाः प्यखेरं चाःहिलेछिंक दयेकातःगु दु । उत्तर मूलुखा पिने भूपतिन्द्र मल्ल कालया सिंह, सिंहनी दु । विहार दुने चुकया प्यंगू दिशाय् बज्रयानी देवदेवीपिनि मूर्ति सहित २४ पु विलम्पा तयातःगु दु ।
चतुब्रम्ह महाविहारय् मोहनिया गुन्हु तक कुमारी बिज्याकेमाःगु चलन ल्यना हे च्वंगु दु । कुमारी पुजा यायेत तलेजु पुजा छायेमाःगु प्रचलन ल्यनाच्वंगु दु । अथे हे जीवचन्द्र बज्राचार्ययात हस्तान्तरण जूगु विहार वयां लिपाया सन्तानतय्सं जीर्णोद्वार यानाः दत्त समेत तयाथकूगु अभिलेख संघ दुजःपिंके सुरक्षित दु ।
चतुब्रम्ह महाविहार बज्राचार्य संघपिनि दकलय् तःधंगु विहार खः । झौरबही, थथुबही, कुथुबहीया बज्राचार्यतय् चूडाकर्म याइगु मंकाः बहाः खः । थ्व विहारनाप स्वापू दुगु प्यंगू विहार दु । थुकी मध्ये यालाछेँ, बालाखुया विहारया अस्तित्व लोप जुइधुंकूगु जूसां झौरबही, थथुबही व कुथुबहीया अस्तित्व ल्यनाच्वंगु दु । दिपंकर तथागतया ज्याझ्वः न्ह्याकेगु संघपिंसं पूवंकाच्वंगु दु । अथे हे घ्यःचाकु संल्हूया सम्यक महादान गुथि चले यायेगु ज्या चतुब्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यतय्सं पूवंका वयाच्वंगु दु । चतुब्रम्ह विहार प्यंगू बहाःया बज्राचार्यतय् बज्राभिशेक यायेगु मू बहाः खः । विहारया सम्पदा थुकथं दु १) क्वाःपाः द्यः –पद्मपाणी लोकेश्वर २) पश्चिमाभिमुख दीपंकर तथागत ३) वज्रधातु चैत्य ४) स्तम्भ स्वर्ण चैत्य ५) धर्मधातु मण्डल ६) यज्ञ मण्डल ७) विश्वकर्मा भैरव ८) आगंद्यः –चक्रसम्बर
नेवाःबौद्ध समाजं दीपंकर बुद्धयात नं आदिबुद्धया रुपय् कयातःगु दु । शाक्यमुनि बुद्ध सुमेघ कुमार जुयाः जन्म जूगु इलय् दीपंकर बुद्धं भविष्यय् बुद्ध जुयाः जन्म जुइ धैगु भविष्यवाणी यात धकाः विश्वास यानातःगु दु । दीपंकर बुद्धयात शाक्यमुनि बुद्धया जन्मपतिं छुं नं दान याःगु बाखं बौद्ध समाजय् तसकं प्रचलित खनेदु । दीपंकर बुद्धयात दानया पर्यायकथं कयाः पंचदान पर्वय् दीपंकर बुद्धयात ब्वयाः बहाबहिली दान बीगु यानाः वयाच्वंगु दु । येँय् झिंनिदँय् छकः सम्यक दान, यलय् न्यादँय् छकः, ख्वपय् दछिया छकः दीपंकर बुद्धयात सम्यक दान बीगु चलन दु ।
नेवाः बौद्ध ख्यलय् सर्वानन्द जातक बाखंया लिधंसाय् नःरां पंचदान, ऐच्छिक पंचदान न्यायेका वयाच्वंगु दु । येँ, यल, ख्वपया बहाबहिली दीपंकर बुद्धया मूर्ति दयेकातःगु दु । दान बीगु इलय् दीपंकर बुद्धनाप शाक्य बज्राचार्यत नं चाःहिलाः दान काइ । पंचदान पर्व न्यायेकूम्हेसिनं न्हूम्ह दीपंकर बुद्धया प्रतिमा दयेकेमाः धैगु धारणा दु । न्यासिवनाः वा चक्रमण यानाः दान काइम्ह द्यः जूगुलिं स्थानीय मनूतय्सं दीपंकरयात चकंद्यः धयाच्वंगु दु । गुलिसिनं दकलेय् थकालिम्ह आजु नं धाइ ।
दीपंकरयात कुबियाः दान काइगु जूगुलिं कुबिइ माःम्ह आजुया ल्याखं कुयांम्पाजु नं धाइ । पंचदानबलय् यंकीम्ह द्यः जूगुलिं पञ्जरां द्यः, सम्यकबलय् यंकीम्ह जुगुलिं सम्यकद्यः, बहाबहिली ब्वइम्ह जूगुलिं बहिद्यः, अजाजु द्यः नं धाइ । थथे यंकीम्ह मनू थें च्वंक
दयेकातःम्ह दीपंकरया मूर्ति लीया ख्वाःपाः तयाः दयेकातःगु दुसा, किकिंपा, हिराफ्वः, कुण्डली तिसा वस पुंकाः दुनेच्वंम्हं खनेदयेक छातिइ ह्वःतयाः दयेकातःगु दइ । निपा ल्हाः मध्ये जव ल्हातं अभय व खव ल्हातं वरद मुद्रा ज्यानातःगु दइ ।
येँया ओमबहाःया पिनेसं च्वंगु जोरगणेशं भचा च्वय् जवपाखे च्वंगु बहाः खः— बिकमाः बहाः । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं मञ्जुश्रीनक महाविहार धाइ । मञ्जुश्रीं चोभारय् चन्द्रहास खड्गं पालाः नेपाःगाःया लः पितछ्वये धुंकाः दकलय् न्हापां वस्ती दयेकूगु थाय्कथं थ्व लागायात कयातःगु दु । मञ्जुश्रीं दयेकूगु विहार जूगुलीं थ्व विहारयात मञ्जुश्रीनक महाविहार धाल धइगु किंवदन्ती दु । वस्ती दयेके धुंकाः मनुतय्त ज्ञान, कार्यसिद्धी व सीप बीगु निंतिं विश्वकर्मा द्यः पलिस्था यानाबिल । उकिं थ्व विहारयात विश्वकर्मा बहाः वा बिकमाः बहाः धकाः नं धायेगु याः ।
बहाःया पश्चिमपाखे पलिस्था यानातःगु विश्वकर्मा देगलय् थ्वहे स्वम्ह द्यःया मूर्तिकथं ज्ञान व सीपया प्रतिक मञ्जुश्री,कार्यसिद्धीया प्रतिक गणेद्यः व विघ्नबाधा हरणकर्ताया प्रतीककथं महांकाःद्य यात कयातल । तर देगलय् मञ्जुश्रीया प्रतिककथं खड्ग, गणेद्यःया प्रतिककथं लड्ड,महांकाःद्यया प्रतिककथं पात्रयात थापना यानातःगु दु । थ्व स्वंगु मंकाः प्रतिकयात त्रिदेव धया वयाच्वंगु दु । थ्व विहारया सर्वसंघया दुजःपिं सकलें शाक्यकुलपुत्रपिं खः । थन सदस्यपिंसं उत्तराभिमुखी क्वापाःद्यः अक्षोभ्य बुद्धयात न्हियान्हिथं सुथ बहनी पालंपा बाःपाःकथं पुजाआजा याना वयाच्वंगु दु ।
थ्व बहाःया दथुइ लाक छगः चिभाः नं दु । शाक्य कुलपुत्रपिंत क्वाःपाःद्यया न्ह्यःने प्रवजित यायेमाःगुलिं छपाः मन्दःपाः व छत्रपाल नं तयातःगु दु । लोकोत्तर पिण्डदान यायेत क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने प्यगाः नं दु । दक्षिणपश्चिमपाखे हनुमान द्यःया चिकिचाधंगु मूर्ति नं तयातःगु दु ।
थन लुयावःगु सिजःपौ थ्यंमथ्यं ६०० दँ न्ह्यः अर्थात् यक्षमल्लकालीन(ने.सं.५४९)या खनेदु । अथेहे ने.सं.६३१ या रत्नमल्लकालीन, ने.सं.७१६या श्री शिवसिंहदेवया अभिलेख लुयावःगु दुसा ने.सं.८०० पाखे थुगु बहाःया जयधन शाक्यं घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु सम्यक न्यायेकाः जुजु नृपेन्द्रमल्लयात लुँया गजू दुगू सिंहासन व लुँया छत्र देछाःगु व थ्व ज्याझ्वलय् जुजु नापं निम्ह राजकुमारपिं पार्थिवेन्द्र मल्ल व महिपतिन्द्र मल्ल न उपस्थित जुयाः सम्यक दान कयावंगु खँ तयातःगु सिजःपौ सुरक्षित यानातःगु दु ।
थ्व बहाःया सर्वसंघया दाजुकिजापिं उखेंथुखें वनाः १३ गू थीथी कचा बहाः नीस्वनातःगु दु । बिकमाःबहाः (ओमबहाः)बाहेक थ्व बहाःया थीथी कचा बहाःत थथे दु – १) पुन्छेबहाः(पुन्छे) २)गंचाबहाः (गंचा)३) गन्चाननिबहाः(गंचा) ४)मिम्मनी बहाः (बलम्पु) ५)भ्वंबहाः(कोतलाछि) ६)थानाबहाः(चिकंमुगः) ७) तमुगःबहाः (तमुगः गल्ली) ८)बाकूबहाः(द्वाका) ९) न्हूछेँ बहाः(न्हूछेँ) १०)त्वाःक्यब बहाः(त्वाक्यब) ११)पःखा छेँ बहाः(पःखा छेँ) १२)रत्नाकर बहाः(गंचाननि)
बुंगमति थाय्या नामं बुंगद्यः जूगु खः । बुंगद्यःयात बुंगमलोकेश्वर नं धाः । बुंगद्यः यलय् तःबहालय् खुला व बुंगय् खुला तइ । थुम्ह द्यःयात नाथ सम्प्रदायतय्सं मत्स्येन्द्रनाथ बौद्धतय्सं रक्तावलोकित्तेश्वर, लोकनाथ, करुणामय, पद्मपाणी, अन्नदाता वाय् जाकि सयेकाबीम्ह, इलय् वा वयेकीम्ह (वृष्टिदेवता) द्यःया रुपय् कयातःगु दु । नेपालय् दकलय् तःहाकःगु तःधंगु जात्राया रुपय् काइ । जुजु नरेन्द्रदेव, बन्धुदत्त व रथचक्र स्वम्ह वनाः आसामपाखें हःगु धापू दु । बुंगद्यःया न्हवं यायेत पाञ्जु व बज्राचार्यतय्सं बुंगंं हःगु लः तयाः तःबहालय् कलश पूजा याइ । कलशया लः च्यागः घलय् तयाः कलशाभिषेक याइ । गुह्यपूजा यानाः फलाभिषेक यायेधुंकाः नेमकुलतय्सं खतय् तयाः जात्रा यानाः लगनखेल यंकाः नवनाग दुगु घलं लुइ । न्हवं धुंकाः द्यःयात कापतं त्वपुयाः सिथं यंके थें बाजं थानाः चान्हय् तःबहालय् यनी । अष्टमीनिसें त्रयोदशीतक नेमकुलतय्सं द्यःयात लँपुलिं छाइ । द्यःयात दशकर्म विधि पूजा याइ । बैशाख कृष्ण प्रतिपदानिसें रथ दयेकी । रथया लागि यलया पुल्चोकय् झिंन्यान्हु बिकी । बैशाखशुक्ल प्रतिपदाया दिनय् द्यः रथय् तइ । स्वन्हुतक द्यः रथय् तयाः घःकू व घःचालय् बलि बी । अक्षय तृतीयाकुन्हु सोह्रखुट्टे फल्चाय् सादान याइ । रथय् तःगु प्यन्हु दुकुन्हु चतुर्थीकुन्हु बुंगय् ह्यग्रीब भैरवबयाथाय् बलि बी । यलया टंगालय् जटाधारी लोकेश्वर चक्वाःद्यःयात रथय् तयाः उगु रथ बुंगद्यः दुगु थाय् पुल्चोकतक साली । वयांलिपा मीननाथयात न्ह्यःने तयाः बुंगद्यः ल्यूल्यू गाःबहालतक साली । थुकथं हःखा, नुगः जुयाः लगंख्यलय् छुं ई तयाः जाह्वलाख्यलय् सालाः प्यन्हु दुकुन्हु भोटो क्यनाः बुंगद्यःयात खतय् तयाः बुंगय् यंकी ।
पूच्वया अशोक चैत्यं पूर्व स्वयाः तप्यंक वनेबलय् गाःबहाः त्वाःया खवपाखे बूबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । बूबहाःयात विद्याधर्मवर्म संस्कारित यशोधर महाविहार नं धायेगु याः । अथे हे थनया पुलां पुलांगु अभिलेखकथं थ्व बहाःयात थीथी इलय् थीथी कथं गथेकि बू विहार, बूवाहार, बुया बहाल, वृविहार आदि नां बियातःगु खनेदु । थुगु बहाःया आःतक लुयावःगु अभिलेख मध्ये दकलय् पुलांगु अभिलेख ने.सं. ३१८ यागु खः । बूबहाः दुहां वनेगु मू लुखाया जवंखवं निम्ह सिंह दु । थनं दुनेया अंगलय् गणेश स्थापना यानातःगु दु । जवय् फल्चा व खवय् बूबहाःया मू देगः दु ।
उत्तरपश्चिम पाखे दिगिछेँ दु धाःसा उत्तरपूर्वया कुनय् मेगु छखा चीधंगु दिगिछेँ नं दु । थन तुं निगः नं दु । बहाःया दथुइ अशोक चैत्य छगः दु, थुकिया छचाःलं झिंस्वंगः चैत्य व स्वंगः धर्मधातु मण्डल दु । मू देगःया दुने उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह श्री अक्षोभ्य तथागत दु । थ्व थनया क्वाःपाःद्यः खः । देगःया फलय् नं जवंखवं निम्ह सिंह दु, फः क्वसं माने दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय् न्यापाः झ्याः दु, हरेक झ्यालय् पञ्चबुद्धया मूर्ति दु । थुकिया जवंखवं निपाः झ्याः दु ।
थ्व झ्याःया जवंखवं लोकेश्वरया मूर्ति नापं खवय् सिद्धार्थ जन्म जूगु दृश्य व मायादेवीया मूर्ति दु । नापं चिचीधिकःपिं बुद्धया मूर्ति नं तयातःगु दु । न्यापाः झ्याःया च्वसं अंगलय् झ्वःलाक पञ्चबुद्ध मूल यानाः जवंखवं लुँ सियातःगु तारा निम्हेसियागु मूर्ति दु । देगःया पल्लिइ छचालं फय्गं खानातःगु दु । अले छचाःलं त्वानाःसिँ तयाः देगःयात भर बियातःगु दु । देगःया निगू तल्लाय् नं स्वपाः झ्याः छुनातःगु दु । थन बज्रसत्व, अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता, षडक्षरी लोकेश्वरया मूर्ति तयातःगु दु । पल्लिया च्वय् मेगु तल्लाय् छचाःलं क्वस्वःझ्याः तयाः पल्लिं त्वपुयातःगु दु । थुकिया दकलय् च्वय् झ्वःलाक न्यागः व न्ह्यःने छगः यानाः मुक्कं खुगः चैत्य गजू पुनातःगु दु । थुगु गजुलिइ स्वर्ण छत्र कुइकाः ध्वाँय् तयाः गजूनिसें क्वय्थ्यंक निपु लुँ पताः तयातःगु दु ।
देगःया न्ह्यःने धाःसा धलिख्वाः तयाः छपातं टायलं भुनातःगु दु । थ्व बहालय् आजुपिनि नेतृत्वय् संघया दुजःत मुनाः संघय् न्हिंन्हिं, लय्लसं व दँय्दसं यायेमाःगु थीथी ज्याझ्वः सुचारु रुपं आःतक न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
बूबहाः (यशोधर महाविहार)
पूच्वया अशोक चैत्यं पूर्व स्वयाः तप्यंक वनेबलय् गाःबहाः त्वाःया खवपाखे बूबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । बूबहाःयात विद्याधर्मवर्म संस्कारित यशोधर महाविहार नं धायेगु याः । अथे हे थनया पुलां पुलांगु अभिलेखकथं थ्व बहाःयात थीथी इलय् थीथी कथं गथेकि बू विहार, बूवाहार, बुया बहाल, वृविहार आदि नां बियातःगु खनेदु । थुगु बहाःया आःतक लुयावःगु अभिलेख मध्ये दकलय् पुलांगु अभिलेख ने.सं. ३१८ यागु खः । बूबहाः दुहां वनेगु मू लुखाया जवंखवं निम्ह सिंह दु । थनं दुनेया अंगलय् गणेश स्थापना यानातःगु दु । जवय् फल्चा व खवय् बूबहाःया मू देगः दु । उत्तरपश्चिम पाखे दिगिछेँ दु धाःसा उत्तरपूर्वया कुनय् मेगु छखा चीधंगु दिगिछेँ नं दु । थन तुं निगः नं दु । बहाःया दथुइ अशोक चैत्य छगः दु, थुकिया छचाःलं झिंस्वंगः चैत्य व स्वंगः धर्मधातु मण्डल दु । मू देगःया दुने उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह श्री अक्षोभ्य तथागत दु । थ्व थनया क्वाःपाःद्यः खः । देगःया फलय् नं जवंखवं निम्ह सिंह दु, फः क्वसं माने दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय् न्यापाः झ्याः दु, हरेक झ्यालय् पञ्चबुद्धया मूर्ति दु । थुकिया जवंखवं निपाः झ्याः दु । थ्व झ्याःया जवंखवं लोकेश्वरया मूर्ति नापं खवय् सिद्धार्थ जन्म जूगु दृश्य व मायादेवीया मूर्ति दु । नापं चिचीधिकःपिं बुद्धया मूर्ति नं तयातःगु दु । न्यापाः झ्याःया च्वसं अंगलय् झ्वःलाक पञ्चबुद्ध मूल यानाः जवंखवं लुँ सियातःगु तारा निम्हेसियागु मूर्ति दु । देगःया पल्लिइ छचालं फय्गं खानातःगु दु । अले छचाःलं त्वानाःसिँ तयाः देगःयात भर बियातःगु दु । देगःया निगू तल्लाय् नं स्वपाः झ्याः छुनातःगु दु । थन बज्रसत्व, अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता, षडक्षरी लोकेश्वरया मूर्ति तयातःगु दु । पल्लिया च्वय् मेगु तल्लाय् छचाःलं क्वस्वःझ्याः तयाः पल्लिं त्वपुयातःगु दु । थुकिया दकलय् च्वय् झ्वःलाक न्यागः व न्ह्यःने छगः यानाः मुक्कं खुगः चैत्य गजू पुनातःगु दु । थुगु गजुलिइ स्वर्ण छत्र कुइकाः ध्वाँय् तयाः गजूनिसें क्वय्थ्यंक निपु लुँ पताः तयातःगु दु । देगःया न्ह्यःने धाःसा धलिख्वाः तयाः छपातं टायलं भुनातःगु दु । थ्व बहालय् आजुपिनि नेतृत्वय् संघया दुजःत मुनाः संघय् न्हिंन्हिं, लय्लसं व दँय्दसं यायेमाःगु थीथी ज्याझ्वः सुचारु रुपं आःतक न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।