इस्त्रि तयेगु

काचाकुचुगु वसः चकंकेगु निंतिं धलोतया कसःरी दुने ह्यंग्वाः न्वयेकाः इस्त्रि तये थें तयेगु नं चलन दु ।

कूजि कायेगु

मिस्तय्‌ पर्सि ‘ब्याय्‌ खुना’ ‘दुइ तना’ ह्याउँक नेफा तनाः ‘कूजि कयाः’ सिनेगु चलन दु ।

चुनय्‌ यायेगु

गुम्हेगुम्हेसिनं ‘चुनय्‌ यानाः’ नं वसतं पुं । वसःयात गुजि कयाः म्वय्‌म्वय्‌थ्यानाः गुजिकंकाः पुनी ।

मञ्जुवर्ण महाविहार बेखाः त्वाःया छगू पुलांगु महाविहार खः । ख्वप, थालाछेँ नागपुखूया पूर्ख, बेखाः पुखूया दक्षिण दिशाय्‌ अवस्थित थुगु महाविहारयात वाउँ बहाः धकाः नं म्हसीकेफु ।

ने.सं. ९८६ या भाजु मनया सफुलिइ श्री मञ्जुवज्र विहार, ने.सं. १००५ या वज्राचार्य महाविहारया सफुलिइ श्री सुगत, श्री मञ्जुवज्र विहार धकाः नां छुनातःगु विहार हे मञ्जुवर्ण महाविहार खः धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु दु ।

मञ्जुवर्ण महाविहारया निर्माणया तिथिमिति क्वःजिक धायेमफुसा मध्यकालया अन्तिम इलय्‌ थुगु विहार स्थापना जूगु अनुमान यानातःगु दु । थुगु विहार दुनेया द्यःपिनि पुजा पाठ प्रसन्नशील विहारया शाक्यतपाखें पूवंकाच्वंगुलिं प्रसन्नशील महाविहार व मञ्जुवर्ण महाविहारया स्वापू दु धयागु अनुमान यायेफु ।

न्यनेदुकथं प्रसन्नशील विहारया छथ्वः शाक्यत मध्यकालपाखे आचार्यभिशेक यानाः बज्राचार्य जूगु व इमिगु निंतिं हे चूडाकर्म यायेत थुगु विहार दयेकूगु खः । उकिं आचार्यभिशेक यानाः वज्राचार्य जूपिनि चूडाकर्म याइगु विहार खः । प्रसन्नशील महाविहार व मञ्जुवर्ण महाविहार संघया दिगुद्यः छम्ह हे खः ।

क्षेत्रफलया ल्याखय्‌ मञ्जुवर्ण महाविहार तःधं मजूसां कलाया ल्याखय्‌ बांलाःगु विहार खः । विहारय्‌ पश्चिमाभिमुख महावैरोचनया क्वाःपाः द्यः दु । क्वाःपाःया जवखवं प्रस्तर सिंह दु । दथुइ वज्रधातु चैत्य दु । अष्टमंगल सहितया बहाःया मूलुखाय्‌ महावैरोचन व निखेर मञ्जुश्री षडक्षरीया नापं पञ्चबुद्ध व बज्रसत्वपिनि कलात्मक मूर्ति सहितया तोरण दु ।

अथे हे मूलुखाया जवंखवं गणेद्यः, मांकाःद्यः व नासःद्यःया रुपय्‌ पूजा यायेत दयेकातःगु ग्वाखंप्वाः व दक्षिणपाखें विश्वकर्मा (विकमा)द्यः स्थापना यानातःगु दु ।

थिमि चपाचोया मू लँया पूर्व पाखे  निजी लुखां दुहां वनाः ध्वदुइगु विहारया नां गुण वाक्य विहार खः ।  थुगु विहारयात ‘वाक्य विहार’ नं धाइगु खः ।

विहार स्थापनाया छुं प्माण मदयेधुंकूगु थुगु बहाः थिमिया दकलय्‌ जीर्ण बहाः खः । बहाःया नामय्‌ चिकिचाधंगु चतुष्कोणया चुक दु । दथुइ प्स्तर चैत्य व चैत्यया पूर्वपाखें जीर्ण अवस्थाय्‌ थ्यनेधुंकूगु अक्षोभ्य बुद्धया क्वाःपाःद्यः दु । क्वाःपाःद्यः लिक्क गणेश,महांकाल व मेमेपिं द्यःपिनि मूर्ति दु । क्वाःपाः द्यःयाथाय्‌ दुहां वनेगु कलात्मक लुखाया च्वय्‌ दीपंकर बुद्धयात दथुइ तयाः जःखः शाक्यमुनि बुद्ध व ताराया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।

संघ सदस्यपिं तकं मदयेधुंकूगु विहारया प्यखेरं मेमेगु जातिया बसोबास दु । उदारवान छम्हेस्यां नित्य पुजा याना वयाच्वंगु दु ।

ख्वप, क्वाठण्डौ त्वाःया मूल दीपंकर विहार लिक्कया विहारया नां विश्व विहार खः । थुगु बहाःयात विखु बहाः, अथे हे यंगलवर्ण महाविहार धकाः नं म्हसीकेफु । सन् १९३४ या तःभुखाचं दुनावंगु थुगु विहार पुनर्निर्माण याये मफया लोपप्रायः जूगु दु ।

थुगु बहाःया स्तम्भचैत्यया अभिलेख कथं श्री ३ जंगबहादुर राणाया शासनकाल ने.सं. ९९१ य्‌ थुगु विहार निर्माण जूगु खः । थुगु बहाःया क्वाःपाःद्यः अमिताभ बुद्धया शिरय्‌ दुम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर खः । विहारया पश्चिम भागया जवंखवं गणेश व महांकाल अले दथुइ लोकेश्वरयात बिन्ति यानाच्वंम्ह हनुमान दु । थुगु बहाःयात प्रसन्नशील महाविहारया कचा बहाः नं धायेगु याना वयाच्वंगु दु । उकिं थुगु बहाः जीर्ण जूगुलिं बहाःया शाक्यसंघ दुथ्याःपिनि चूडाकर्म आदि पुजाविधि थःपिनिगु पुलांगु विहार प्रसन्नशील महाविहारय्‌ हे जूगु खनेदु ।

येँया नघःबहाःया भचा च्वसं तःधंगु लुखा दुगु स्वयम्भु थें तःग्वगु बज्रधातु श्वेतचैत्य दुगु बहाःयात श्रीघःबहाः धाइ । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं श्री शान्तिघट वज्रधातु चैत्य महाविहार धाइ । वास्तवय्‌ थ्व बहाया म्हसिका धयागु थ्व हे श्वेतचैत्य खः । थ्व चैत्य स्वयम्भूया ज्वलिंज्वःगु वज्रधातु चैत्य खः । उकिं थ्वयात चिग्वःगु स्वयम्भू नं धायेगु चलन दु । स्थानीय भासं थ्व चैत्ययात काश्यप स्वयम्भू द्रकाशी स्वयम्भू द्रकाठे स्वयम्भू न धायेगु याः । थ्व चैत्य सिँ छ्यलाः दयेकातःगुलिं काठे स्वयम्भू नां जूवंगु धापू दु । किंवदन्तीकथं थ्व चैत्य दुथाय्‌ न्ह्यःनेलाक्क क्वाःबहाःया तान्त्रिक गुरुजु वागवज्र बज्राचार्यं काशीनिसें थःगु सिद्धबलं चैत्य छगः आकाशमार्गं ब्वयेका हयाः पलिस्था याःगुलिं काशी स्वयम्भू नांम्ह नं नां जाल धाइ ।

बहाःया पश्चिमपाखे म्हासूगु नितँ जाःगु छेँ दु । अन दुने चकंगु चुकय्‌ झ्वलाक्क न्यागःघः पलिस्था यानातल । थ्व थाय्‌यात शान्तिया प्रतीककथं शान्तिपुर धयातल । तान्त्रिकविधिं काशी चैत्य पलिस्था यानातःगु परिसरय्‌ शान्तिघट पलिस्था यानातःगुलिं बहाःया नां हे शान्तिघट चैत्य महाविहार जुल । थ्व श्रीघःया शान्तिघट चैत्ययात भुइख्यलय्‌ जुइगु यँे सम्यक महादानया इलय्‌ निमन्त्रणा ब्वनीबलय्‌ स्वयम्भू भगवान् धुंकाः निगुगू ल्याखय्‌ तयाः लसकुस यायेमाःगु चलन दु ।

थ्व श्रीघःचैत्यया हाकः ४५ फुट, ब्या ४.५ इञ्च, जाः ५९.४ इन्च, गोलाइ १०७ फुट ३ इन्च दु । फागुन शुक्ल चतुर्दशीकुन्हु बुसादँ याइगु थुगु चैत्यया छचाखेरं पुलांगु शैलीया न्यय्‌गः चैत्य पलिस्था यानातःगु खनेदु । स्वयम्भूया चैत्य थें थुगु चैत्यय्‌ नं झिंस्वंगू भुवनया हर्मिका व गजू च्वय्‌ लुं सियातःगु छत्र दु । चैत्यया पश्चिमपाखे हारतीमांया देगः दु । दक्षिणपाखे बहाःया क्वाःपाःद्यः विराजमान क्वाःपाःछेँ व ज्ञानमाला भजन हालेगु थाय्‌ दु । अथेहे उत्तरपाखे धम्मावती गुरुमांया थेरवादी विहार, तःधिकःम्ह ल्वहंया भगवान बुद्ध व लामापिनिगु तारा विराजमान तःधंगु गुम्बा नं दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख भूमिस्पर्श अक्षोभ्य बुद्ध खः । थुगु चैत्यया प्यखेरं प्यंगू दृष्टि, प्यंगू त्वलं, प्यंगू पताः ब्वयेका तःगु खनेदु । फःया च्वसं भगवान् द्यःथाय्‌ लीयागु त्वरनय्‌ लुं सियातःगु दु । बहाःया क्वाःपाःछेँ स्वतँजाः दु । छ्यलिइ क्वाःपाःद्यः, मातं तलाय्‌ आगंद्यः व वयां च्वय्‌या तलाय्‌ श्रीघःपुन्हिबलय्‌ जात्रा यायेमाःपिं पंचबुद्धया मूर्ति तयातःगु दु । श्रीघःया चैत्यया निर्माण लिच्छविकालय्‌ याःगु दावी दु । ने.सं. ६७२ या शिलापत्रय्‌ चैत्ययात श्री श्री श्री संतिगल पञ्च तथागत धकाः धयातल । संतिगल पञ्च धाःगु थनया पंचबुद्धयात संबोधन याःगु धयागु धापू दु । संतिगलद्रसतिगलद्रसतिग्लया अर्थ शान्तिघट हे खः धयागु विद्धान्पिनि अनुमान दु । थ्व चैत्य निर्माण याये धुंका चैत्ययात ईलय्‌ ब्यलय्‌ तःक्वः हे भिंकेज्या नं यायेधुंकल । आःतकया पुलांगु रेकर्ड कथं ने.सं. ७६७ इ प्रताप मल्लया इलय्‌ श्रीघःयात सर्वसंघ दुजः जयतसिंह शाक्यभिक्षुपाखें न्यादँ व झिला बिकाः भिंकेज्या याःगु खः । वयांलिपा नं चैत्यया थीथी ब्वया भिंकेज्या व वंगु २०७२ सालया तःभुखाय्‌ धुंका नं भिंकेज्या याकूगु खनेदु ।

येँ देसं क्वय्‌छि पूर्वपाखे मनोहरा खुसि सिथय तजाःगु चसिगुँ (चाँगुँ) च्वकाय्‌ अतिकं आकर्षक अले भब्य कलात्मक संरचना चाँगुनारायणया देगः खः । जःखः चसिमा दुगु गुँच्वका जूगुलिं थुकियात चाँगुँ धाइगु खः । नितजाःगु प्यागोडा शैलीया तग्वःगु देगःदुने नारायणद्यःया बांलाःगु मूर्ति थापनायानातःगु दु । थुकियात हे चाँगुनारायण धाइगु खः । प्यखें लुखादुगु नितजाः पौया थुगु देगः नेवाः पुर्खापिनिगु स्थापत्य कलाया छगू ज्वःमदुगु सिर्जना खः । वैष्णव सम्प्रदायया थीथी आख्यान व पुराणया पात्र, चरित्र व विवरणयात कलात्मक रुपं कियातःगु देगलय्‌ स्वनातःगु त्वनासिँत काष्ठ कलाया च्वन्ह्याःगु दसि जुयाच्वंगु दु ।

देगः न्ह्यःने ल्वँहया थामय्‌ विष्णुया ल्हातय्‌ दइगु ज्वँसा शंख, चक्र, पद्म व गदा विशेष कथं न्ह्यब्वयातःगु दु । प्यखें सतःछेँ व फलेचा अले दथुइ अप्पां सियातःगु चकंगु चुकय्‌ थीथी द्यःया ल्वहँ मूर्तित नं दु, उकी मध्ये गरुडनारायण, विष्णुविक्रान्त, चन्दन नारायण, श्रीधर विष्णु, विश्वरुप, नरसिंह आदि विशेष खः । थन दुम्ह ल्वँहया तःधिकम्ह गरुडया मूर्ति मेमेथाय्‌या आकृतिसिबें पाः अले विशेष खने दु । जःखः पपू दु तर गरुडया ख्वाः धाःसा मानवाकृत जुयाच्वंगु खत ।

देगःया दक्षिणपाखे तान्त्रिक आस्था कथं पूजायायेमाःम्ह म्वःमदुद्यः (छिन्नमस्ता) खः ।

दक्कले महत्वपूर्ण थन तयातःगु जुजु मानदेवया ल्वँहपौ खः । गुकियात नेपाःया इतिहासया दक्कले पुलांगु अभिलेख धकाः नालातःगु दु । ईस्वी ४६४ या थुगु ल्वँहपौ संस्कृत भासं च्वयातःगु दु, थ्व लिच्छिबी जुजु मानदेवपाखें तयातःगु ख ः । थुगु हे ल्वँहपौया अभिलेखया लिधँसाय्‌ पुरातत्वविद्पिन्स चाँगुनारायणया थुगु देगः नेपाःया दक्कले पुलांगु सांस्कृतिक मूर्त सम्पदा जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु दु ।

वैष्णव व शैवतय्‌सं थनया मूर्तियात विष्णु कथं नालावयाच्वंगु जुल अथेहे स्वनिगःया बज्रयानीपिन्सं धाःसा थ्वयात हे हरिहरवहान लोकेश्वर धकाः बौद्ध अराध्यदेव धयावयाच्वन ।

वैष्णव सम्प्रदायया दथ्वी प्रचलित बाखं कथं न्हापान्हापा गुगुं इलय्‌ सुदर्शन नांया छम्ह ब्रम्हुनं सा छम्ह न्याना हयाः न्हिया न्हिथं चासिमा दुगु गुँइ यंका झ्वयेत हइगु । अले बःन्हि छेँय्‌ थ्यंकाः दुरुन्ह्याइबले धाःसा उम्ह सापाखें बांला दुरु मब्यु । थथे छाय्‌ जुल जुइ धकाः सीकेगु मनसुवा तयाः छन्हु सा गनगन वनीगु खँ अनअन चेवाः कया जुल । तर उम्ह सा छमा चासिमाया क्वय्‌ थ्यनेवं अनं छम्ह हाकुम्ह मचा पिहाँवयाः साया दुरु त्वनीगु जुयाच्वन । थ्व खनाः तंम्वयाः उम्ह सुदर्शन नांया ब्रम्हुनं चासिमा हे पालाबिल । अजुचायापुइ उगु सिमां हि पिदन, ब्रम्हु ग्यात । उब्ले हे बिष्णु भगवना न्ह्यःने प्रकट जुयाः न्हापा गुगुं इलय्‌ थःपिन्सं यानागु पापया कारण थः चासिमा जुइमाःगु अले सुदर्शन ब्रम्हुनं सिमा पालाब्यूगुलिं थः उगु पापपाखें मोचन जुल धकाः लसता प्वंकल । नापं बिष्णु भगवानया सल्लाह कथं उगु चासिमा दुगु गुँइ नारायणद्यःया देगः दयेकेत सल्लाहबिल । धाइ आःतक उगु देगलय्‌ द्यः पुजायाइपिं पुजारीत वहे सुदर्शन ब्रम्हुया खलः खः ।

युनेस्कोपाखें थुगु देगःयात विश्व सांस्कृतिक सम्पदा कथं नालातःगु जुल । संसार न्यंकया पर्यटकपिनिगु नितिं थ्व अतिकं आकर्षणया थाय्‌ जुयाच्वंगु दुसा विशेषयानाः स्वनिगःया प्राचिन काष्ठ कला व स्थापत्य कलाया अध्ययेतापिनिगु निंतिं अध्ययन अनुसन्धानया छगू चकंगु ज्ञानकेन्द्र हे खः ।

दँय्‌ दसं कछलागाः तःधं एकादशि (हरिवोधनी) कुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । स्वनिगः व तातापाकं भक्तजनपिं द्यः दर्शनया निंतिं वयेगु चलन दु । दँय्‌ दसं थिंलापुन्हि कुन्हु थुम्ह द्यःयात खतय्‌ तयाः जात्रा यानाः येँ लाय्‌कू यंकेमाः, थुगु इलय्‌ दुवाः दुवाः पतिकं पुलांपुलांगु चाभारा तछ्याइगु परम्परा दु ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । थ्व जात्राया झ्वलय् भेलुया नं जात्रा जुइ । जात्राया झ्वलय् ब्वसिगां, ल्ह्वंखा व मच्छेगांया द्यः बःखुइ हइ । बःखुइ फुक्कं द्यःया विधिवत् पुजा लिपा छखः छखः यानाः द्यः ल्ह्वनायंकी । थिंलाथ्व दशमिकुन्हु ल्ह्वंखा, ब्वसिगां व मच्छेगांया द्यःखः यंके धुंकाः दकलय् लिपा सतुंगःया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । मच्छेगांया द्यःखः ल्ह्वनाः खुसि पारि मन्दु धयागु थासय् थ्यनेवं ल्हाः ल्ह्वनाहइ, अले जक सतुंगःया विष्णुदेवीया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । न्हापां भेलुखः ल्ह्वनी, अले विष्णुदेवीया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् संखननि व भंसाः त्वालय् द्यःयात भमचित लसकुस याये थें फं लुनाः ताःचा ज्वंकाः दुकायेमाः । द्यःखः द्यःननिइ थ्यंकाः जात्रा क्वचाइ ।

म्वःल्हुइगु

सँया समाःया न्हापांगु समाः धयागु म्वःल्हुइगु खः । म्वःल्हुइगु, सफा सुग्घरया लागि जक मखसे समाः यायेगु निंतिं नं खः । उगु बखतय्‌ मनूतय्‌सं म्वःल्हुइगु निंतिं पूर्णरुपं प्राकृतिक ज्वलं छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । गथेकि खाःलः, म्हासुचा, खौ व हथं । थःगु सतिक व लकसय्‌ दुने छु दु व हे वस्तु छ्यलेगु याः । थःके सु दुसा सु च्याकाः वःगु नौयात छ्यलीसा गुँ सतिक दुपिंसं हथनं म्वःल्हुइ । चिकंसाः दुपिंसं वा सतिक दुपिंसं खौनं म्वःल्हुइसा म्हासुचा कायेथाय्‌ दुपिंसं म्हासुचां म्वःल्हुइ ।

खाःलःया लागि पोतासिइ भालिंचा तयाः उकी सु च्याकाः वःगु नौ तयाः द्यःनें लः तयायंकी । थ्व लखं म्वःल्हुइगु चलन उबलय्‌ यक्व दु ।

म्हासुचां म्वःल्हुइपिनि म्हासुचां सँय्‌ साब्वं थाय्‌ थें थानाः म्वःल्हुइ । थुकिं सँ चुलुसे च्वनाः बांलाइ । खौनं छ्यनय्‌ ब्वब्वस्यानाः म्वःल्हुइबलय्‌ छ्यनय्‌ त्वँचा नं दइमखु, सँ नं बांलाइ धयागु विश्वास दु । सँयात आपालं प्वालाप्वाला थीकाः चुल्लुसे च्वंकेमाःसा हथनं ब्वायांब्वायां वयेक थानाः म्वःल्हुइ ।

सँ छ्यनेगु

छ्यनय्‌ सँ ज्यंकेमाःगु लागि सँ छ्यनेमाःगु खः । सँ ज्यंकेगु निंतिं थकूचा, पंया ककीचा छ्यली । सँ ज्यनेधुंकलकि ककीचां छ्यनी । सँ छ्यनेगु फुकसियां मयासे मगाःगु समाः खः । सँ छ्यनेबलय्‌ अप्वः यानाः तूचिकं तिलेगु चलन दु । गुम्हगुम्हेसिनं नैंक्याःचिकं वा विदेशं आयातित नस्वाःगु चिकनं तिलेगु याः ।

सँ हाकुकेगु

मिजंत व मिस्त निखलःसिनं बैंसं सँ भुयूसां, बैंस आपाः मदुसां ल्वचं सँ भुयूसां हाकुकेगु लागि छुं न छुं उपाय याः । उबलय्‌ अप्वः मनूतय्‌सं ‘अम्बः सुकू’यात नयागु थलय्‌ तयाः चछिं फ्वयाः कन्हय्‌कुन्हु उकियात ग्वाराग्वारा दायेकाः ख्वाउँलकि छ्यनय्‌ पानाः सँ हाकुकेगु याइ ।

सँया समाःज्वलं

मिस्तय्‌सं सँया समाः थीथी कथं सपः हिनाः व सतुबतु थुनाः यायेगु याइ । गथेकिप्वाकय्‌ सपःहिनाः, क्वलः लुइक सपः हिनाः वा थ्वाय्‌चा सचिका तयाः छगू वा निगू सतुबतु थुइगु चलन दु ।

ल्यासेपिं व मचाल्यासेपिनि मिमफ¥यास तयेगु अति प्रिय तरिका खः । सँ छ्यने धुंकाः छ्यनय्‌ थीथी स्वानं छुइगु चलन दु । गथेकि गुलाफस्वां, गुनकेरास्वां, पंखास्वां आदि ।

छ्यनय्‌ वहःयागु काँता व नँयागु काँता तयेगु चलन दुसा सम्पन्न परिवारया मिसातय्‌ लुँस्वां, लुँया किलिप, लुँया सिन्चा, शिरबन्दी , न्यापु सिखः आदि तयेगु याइ ।

पंयागु ककीचा

उगु बखतय्‌ सँ छ्यनेत पंयागु ककीचा छ्यलेगु याइ । थ्व ककीचा प्यलांगूति हाकः जुइ । थुकिया निखेरं वा दयाः ब्या नं प्यलांगूति जक हे दइ ।

थकूचा

थ्व क्वलाछि हाकलं मयाक्क ताःहाकःगु ज्वलं खः । थ्व स्वयेबलय्‌ चिचाफिगु च्वाफि थें च्वं । थुकिया म्वलय्‌ गथि थें दुसा हाकः मसिनु जुयाः ताःहाकः जुइ । थ्व थकूचा केतकि माया हाग्वलं दयेकीगु खः ।

सतुबतु थुइगु

क्वललु सपः

थुगु सपः प्यायेत सँयात स्वपुइँ याइ । दकलय्‌ तपुइँगु सँयात प्वाकय्‌ सपः हिनी । वया द्यःने मेगु पुइँ हिनी । च्वकायात सिथय्‌सं स्वचाकी । वयांलि दकलय्‌ लिपांगु सँपुइँ नं उकिया द्यःने हिनायनी । च्वका सिथय्‌ स्वचाकाः वहःयागु वा नयागु कातां काकी । थुगु प्रकारयागु सपः उगु बखतयापिं जिथितय्‌ भ्वय्‌ वनीबलय्‌ प्याइगु तसकं यःगु सपः खः ।

थ्वाचा सचिका

थ्व ‘तुलकायागु’ सचिका खः । तर थुकियागु थ्वाचा रेशमयागु दयेकातइ । थ्व छगू म्वलं स्वपुइँ पिकयातइगु ताःहाःगु सचिका खः । अप्वः यानाः हाकुगु सचिकाय्‌ ह्याउँगु थ्वाचा वा ह्याउँगु सचिकाय्‌ ह्याउँगु तुं थ्वाचा तयाः दयेकातःसां हाकुगु सचिकाय्‌ हाकुगु तुं थ्वाचा तयेगु चलन नं दु । थ्व भाःत मदुपिं मिस्तय्‌सं छ्यलेगु याइ । थ्वाचा सचिकाया थ्वालय्‌ ‘पत्तु’ व ‘समां’ हिनाः छाय्‌पिया तइ ।

माला सतुबतु

स्वपुइँया सतुबतु थें तुं थुयाः न्यापुइँ कयाः हासा थाये थें द्यःनेयागु तःलय्‌ तःलय्‌यागु द्यःने तयाः प्यकुं प्यकुंलाक थुथुं वनकि माला सतुबतु जुइ ।

मिमफ्यास तयेगु

छ्यंया लिउने दथुइ सिन्चा फायाः सचिका तयाः निगू सतुबतु थुइगु । जवय्‌ च्वंगु सतुबतुया च्वका खवय्‌ च्वंगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय्‌ पिकायेगु, अथेहे खवगु सतुबतुया च्वका जवगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय्‌ पिकायेगु । च्वय्‌च्वंगु सतुबतु जवगु जूसा खवगु म्वःया दथुइ क्वकायेगु । खवगु जूसा जवगु म्वःया दथुं क्वकायेगु । थुकथं पालंपाः यायां मिमफ¥यास सपः तयार जुइ । अन्त्यय्‌ निखेरं म्वलय्‌ सचिकां क्वातुक चीगु ।

सतुबतु थुइगु

सामान्य रुपं सतुबतु थुइबलय्‌ स्वप्वाँय्‌यात स्वपुइँ दयेकी । जवगु पुइँ हयाः दथुपुइँया द्यःने तइ, वयांलि खवगु पुइँयात द्यःने तयेहइ । थुकथं तःलय्‌ च्वंगु सँपुइँ द्यःने व द्यःनेच्वंगु सँपुइँ तःलय्‌ तयाः पालंपाः थुथुं वनकि स्वपुइँया सतुबतु जुइ ।

पंखावाल सचिका

थ्व अप्वः यानाः ह्याउँगु सचिकाया च्वकाय्‌ थ्वाःया पलेसा पंखा वा पानबुट्टा आकार वयेकाः पाता चिंक दयेकाः पत्तु व समां हिनातइ । सिथय्‌ सिथय्‌ रंगीचंगी ‘सितरात’ व ‘पू’ तयाः कां हनाः अझ आकर्षक खनेदयेका तइ । थुगु सचिका उगु बखतय्‌ तसकं म्हो जक मिस्तय्‌सं छ्यलीगु खः ।

सँतानी

सँतानी धयागु तँसा सँप्वाँय्‌ खः । सँ सालुपिनि ख्वातु खनेदयेकेत व सपः हिनेगु निंतिं थ्व छ्यलेगु याइ । सँतानी हाःगु सँ व जँ मुंकाः दयेकी ।

सँकुलि तयेगु

उगु बखतय्‌ कुलिकुलिचिंगु सँयात बांलाःगु सँ धाइगु चलन दु । सँ कुलिकुलिचिंपिंसं नं मचिंपिंसं नं नतूचा वा चिन्ता मिइ छुयाः कुलि चिंकेगु याइ । थ्व अप्वः यानाः मिसापिनि याइगु समाः खः । मिजंपिंसं ककीचां जक सँ कुलि तयाः छ्यनेगु याइ ।

न्यापुइँ कयाः सतुबतु

दकलय्‌ न्हापां स्वपुइँया सतुबतु थें तुं स्वपुइँया छपुइँ अतः गानाः पुइँ हिनाः सतुबतु थुइगु ।

प्वाकय्‌ सपः हिनेगु

थ्व सपः हिनेत सँ फुक्क छ्यंया लिउने यंकाः खव ल्हातं सँप्वाँय्‌ ज्वनाः प्यपचिनं हिनाः उकियात अःखतं चाःहीकाः म्वःयात दथुइ पिकयाः च्वका सालाः छचाःखेरं हिनाछ्वइ ।

अकाय्माः– अःखतं माः हनातःगु सिन्हाय्स्वांमाः
अर्गः– खुगः अर्गःचाय् लः, सादुरु, अय्लाः, थ्वँ, ह्याउँथ्वँ तइ ।
अन्ति– अन्तिइ अय्लाः तइ ।
कलश व मस– नीलः दुगु लःथल स्वख्वः दुगु मसय् दिकी ।
क्वला– जाकि, बजि, छुचुं, तछ्वचुं, केरा, सादुरु, लः तयाः न्यागाः ग्वाराचा ग्वाराचागु पिण्ड दयेकाः तइ ।
खाय्पाः– खाय्पातय् मनाछ्वय्ला तइ ।
गुंगूमकः– चु दुगु ह्यंग्वाः तयाः मि च्याकाः गुंगूया कुँ थनेगु मकःचा ।
थापिं– थापिनय् थ्वँ तइ ।
पुजाभः– पुजाज्वलं तइ ।
शंखचा व मस– चिग्वःगु शंखचा मसय् दिकी ।
समय्बाता– समय्ज्वलं तइ ।
सादुरु थल– चिकिचाग्वःगु कसि थें च्वंगु थल । थुकी सादुरु तइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तइ ।
सुकुन्दा– गणेद्यः दुगु चिकं तयाः च्याकेगु मतच्याः थल ।

पाहांचःह्रे नखःनाप स्वापू दुगु मेगु छगू जात्रा सल ब्वाकेगु जात्रा खः । थुकियात खसभासं घोडेजात्रा नं धाः । पाहांचःह्रेया कन्हय्कुन्हु तिंख्यलय् सल ब्वाकिगु याना वयाच्वंगु ताः दयेधुंकल । थ्व न्हिकुन्हु राष्ट्राध्यक्ष व मेमेपिं गण्यमान्य व्यक्तिपिनि उपस्थितिइ थ्व ज्याझ्वः तसकं न्ह्यइपुक याइ । न्हापा न्हपा छम्ह जक सल ब्वाकीगु खःसा थौंकन्हय् धेंधेंबल्लाः यायेगु कथं मेमेगु नं तँसा ज्याझ्वः नापं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । सल ब्वाकीगु इलय् कुमारी माजुयात नं न्ह्यःने तयेमाः ।
सल ब्वाकीगु जात्रा सम्बन्धय् छपु बाखं दु । परापूर्वकालय् टुडी नांया छम्ह दानवं येँ देशय् हाहाकार मचे यानाच्वंगु जुयाच्वन । वयागु दमन सह याये मफयाः सकल मनूत जानाः वयात अन ख्यलय् गाः खनाः थुनाबिल । उबलय्निसें व ख्यःया नां टुंडिख्यः जुल । नापं उम्ह दानव हाकनं दना मवयेमा धकाः सल ब्वाकाः न्हुयाः मदयेकाछ्वल । उबलय् निसें सल ब्वाकेगु परम्परा न्ह्यात । मेगु छगू कथन कथं इतुंबहालय् च्वंम्ह केशचन्द्र आजुं लहिनातःम्ह गुरुमापा राक्षसयात तिंख्यलय् तयेयंकूगु जुयाच्वन । उम्ह गुरुमापां हाकनं दुःख बी धकाः ग्यानाः सलं न्हुइकाः स्याःगु खः धाइ । थुकथं पाहांचःह्रेया कन्हय्कुन्हु सल ब्वाकीगु परम्परा छगू तँसाया रुपय् न्ह्यानाच्वन ।