चिकंसाःया ज्या न्ह्याकीपिं येँया साय्मितय्सं थःथःगु सालय् साःद्यः पुजा यानाः सालय् छ्यलीगु थी थी ज्याभः ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खः । थौंकन्हय् येँय् दमकल लिउनेया लाय्कूसाःया साय्मितय् जक पायाः पिहांवयेगु चलन दनि । उमिसं दापा बाजंया तालय् सालय् छ्यलेगु पू, मुगः, लुसि ज्वनाः सालं पिहांवयाः पश्चिम पाखेया दुवातय् तक वनाः हाकनं सालय् दुहांवनकि थनया पायाः क्वचाइ । वथेंतुं ख्वपय् साकोलानय् नं अथे हे सालय्छ्य लीगु पू व लुसि ज्वनाः पायाः वयेगु चलन दु ।

सिँ सिमा पालाः दयेकी । दक्वं जातया सिमाया सिँ छगू हे कथंया जुइ मखु । गुगुुं सिमाया सिँ छाःगु दइ, गुगुं नाइसे च्वनी । स्यल्लानाः लखं काचाक्क स्यंके मफइगु सिँ नं दु, लः लात धायेव याकनं स्यनीगु नं दु । मि च्याकेत सिँ दुइ । सिँ च्याकेबलय्‌ म्ह्व जक राप दुगु नं दइ, यक्व दुगु नं दइ । इताः थें च्याके ज्यूगु सिँ नं दु । थज्याःगु सिँ प्वाःचां मतया ज्या तकं कायेगु याइ ।

ग्वय्‌छासिँ

छता छाःगु सिँ । प्याःबलय्‌ म्हय्‌ थिल धायेव चेँय्‌चेँय्‌ धाइ । दुइबलय्‌ राप यक्व दइ । ततःग्वंगुलिं उगः त्वाकः आदि दयेकेत ज्या काइ ।

चसिँ

नाइसे च्वंगु छता सिँ । यक्व झ्यातुइ मखु । पिचुकाः ज्या सने अःपुइ । थुकिं दयेकीगु सामान चर्कय्‌ जुइ मखु । रंग बांलाक च्वनी । किलं नयाः नं स्यंकी मखु ।

धुँसिँ

लप्तेमायागु सिँ । तांन्वःथाय्‌ दइ । न्याक्क बल्लाइ । लखं काचाक थी मखु । दंदंतक तुयाच्वनी । धुँसिं झ्याः खापा दयेकेगु व धलिं तयेगु याइ । थुकिया हलं लप्ते दयेकेगु याइ ।

सिन्तासिँ

सल्लामाया मिखाग्वंया सिँ । ह्याउँगु उनया जुइ । इताः थें च्याइ । चिपु यानाः हाकःचा लाकाः इतःमत थें च्याकेगु याइ । होम जग्गे पुजाय्‌ सुइनिका सिन्ता नं दुइगु याइ ।

सूसिँ

सिँया छता जात । नाइसे च्वनाः नं बल्लाइ । चिपु जूसां नं यातुइ मखु । पिचुक सुने अःपुइ । लवःकवःया चु तयेत व बजि ल्हुइगु लुसि दयेकेत ज्या काइ ।

हलूसिँ

उतिस जातया सिमाया सिँ । म्हासुगु जुइ । याउँसे च्वनी । नकिं ताये अःपुइ । रंग बांलाक च्वनी । याउँसे च्वंक सामान दयेकेत थज्याःगु सिं ज्या काइ ।

हाकुलासिँ

सूसिँया छगू जातया सिँ । नाइसे च्वनी । याउँसे च्वनाः नं बल्लाइ । प्याःथाय्‌ लाःसां याकनं चाःतुली मखु । धःखा लागाय्‌ कँ काइबलय्‌ प्वाकः त्यू मवयेकेत हाकुलासिँया तेका तइ ।

उग्रचण्डी लिस्तीमाई देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया भोटेकोशी गाउँपालिका लिस्तीकोटय्‌ उग्रचण्डी द्यःया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं थ्व द्यःयात लिस्तीमाई धकाः धयावयाच्वंगु दु । पुलांगु स्वरुप खनेमदुसां आः आधुनिक कथं सिमन्तिया प्यागोडा शैलीइ नितँजाः यानाः देगः दयेकातःगु दु । न्हापा नेपाल–तिब्बत युद्ध जूबलय्‌ प्रधानमन्त्री जंगबहादुरं थन छज्वः तुयुपिं दुगु बलि बिउगु धापू दु । अबलय्‌निसें थन ज्वःतुयुपिं दुगु बलि बीगु चलन जुयाच्वंगु दु । थन प्रधान थरया नेवाः पुजारी जुयाच्वंगु दु । लिस्तीइ नेवाःतय्‌गु पुलांगु बस्ती दु ।

कपीलेश्वर महादेव देगः
सिन्धुपाल्चोकया साविक बलेफी गाविस वडा नं. ९य्‌ ब्रम्हायणी खुसि व सुनकोशी खुसिया दोभानय्‌ कपिलेश्वर महाद्यःया देगः दु ।
देगलय्‌ हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । अले हे छम्ह धलानयाम्ह महाद्यःया मूर्ति नं दयेकातःगु दु । थन भक्तजनतय्‌सं मनोकामना पुवनेमा धकाः भाकल यानाः त्रिशूल छाइ । थन कात्तिकया आमाइ व घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मेला जुइ अले खुसि दोभानय्‌ म्वःल्हुइगु चलन दु । थन न्ह्याक्व खुसिबाः वःसां ल्वहं चुइकायंकीमखु धायेगु चलन दु ।
थन वि.सं. १९६०सालय्‌ छानातःगु गं दुगुलिं थ्व थाय्‌ न्हापांनिसे. पुण्यभूमिकथं प्रसिद्ध जुयाच्वंगु खनेदु ।

काकेश्वर वा कफेश्वर महाद्यः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका दुने सुनकोशी खुसि व भोटेकोशी खुसिया दोभानयात स्वर्णतीर्थ धयातःगु दु । थ्व हे थासय्‌ काकेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकिया ऐतिहासिक महत्वया अभिलेख मदुसां स्थानीय हिन्दुतय्‌गु आस्थाया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । हिन्दु पुराणकथं थ्व थासय्‌ काक नां दुम्ह मुनिं तपस्या याःबलय्‌ थन शिवलिङ्गया उत्पत्ति जूगु खः । अथे जुयाः थ्व द्यःया नां नं काकेश्वर च्वंगु जुल । थन फाल्गुणकृष्ण औसीकुन्हु स्नान यानाः शिवलिङ्ग दर्शन यात धाःसा यक्व पुण्य दइ धइगु विश्वास दु । थ्व द्यःयात कफेश्वर नं धाइगु जुयाच्वन । थ्व नेपालमण्डल दुने लाःगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये छगू खः ।

कृष्ण मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया मेलम्ची नगरपालिका लागाय्‌ कृष्ण मन्दिर दु । थुकिया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां आः धलान यानाः स्वतँजाः तयाः आधुनिक कथं देगः दयेकातःगु दु । दुने ल्वहँया न्हूगु कृष्णया मूर्ति दु । थन कृष्णास्तमिबलय्‌ मेला व जात्रा जुइ । थुकिया लागि थन कृष्ण मन्दिर व्यवस्थापन समिति नीस्वनातःगु दु ।

कृष्ण मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराय्‌ नेवाः वास्तुकला कथं नांजाःगु कृष्ण मन्दिर दु । चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिकाया बजारया दुवातय्‌ लाःगु स्वनिगःया द्यःछेँ थें आयताकार तर न्ह्यःने च्यागः थां तयाः दलानं दयेकातःगु मातनय्‌ नं बरण्डा थें च्वंगु तपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ प्यखेरं चिचीपाःगु झ्याः जक तयाः त्वानाःसिँइ आँय्‌पा पौ दिकातःगु दु । पल्लिइ न्ह्यःने भौप्वाः तयाः गजू छुनातःगु दु । अतिकं कलात्मक थ्व देगः जिल्लाया हे नेवाःतय्‌गु एकताया प्रतीक धाइ । सापारु आदि जात्रा थनं हे न्ह्याइ । कृष्णाष्टमिबलय्‌ थनं लाखे प्याखं सहित कृष्णया मूर्ति खतय्‌ तयाः बजार न्यंक जात्रा याइ । वि.सं. १९६४सालय्‌ निर्मित थ्व देगः सञ्चालन थःगु हे गुथिं याइ । २०७२सालया भुखाचं स्यंगु च्यादँ लिपा पुरातत्व विभागया ध्यबां थ्व देगः जीर्णोद्धार जूगु दु । न्हापा नेवाःत सँदेसय्‌ ब्यापार यायेत वनीबलय्‌ थ्व देगलय्‌ बाय्‌ च्वनेगु याइ धाइ ।

गोल्मा भीमसेन मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका वडा नं. ८ मानेश्वाँराय्‌ गोल्मा भीमसेन देगः दु । सिमाया क्वसं ल्वहंया छतँजाःगु देगः दु । सिजःपौ व सिजःया गजू दूगु थ्व देगः चिग्वःसां कलात्मक खनेदु । देगः परिसरय्‌ बासुकी नाग व सेतीदेवीया नं मूर्ति दु । थ्वः देगः वि.सं. १८१६य्‌ दयेकूगु धइगु धापू दु । लिपा नेपाल–तिब्बत युद्ध जूबलय्‌ प्रधानमन्त्री थ्व हे देगलय्‌ पुजा यानाः युद्धय्‌ वंगु अले लिहां वयाः थन देगलय्‌ स्वइपिनिगु गुथियात जग्गाया व्यवस्था यानाबिउगु धइगु धापू दु । वि.सं. १९१६य्‌ ३० पी बुँया व्यवस्था थ्व द्यःया गुथियात जूगु अभिलेख दु । २०७२सालया भुखाचं स्यंगु थ्व देगःयात पुरातत्व विभागं जिम्मा कयाः जीर्णोद्धार याःगु खः ।

गौराती भीमेश्वर भिन्द्यः देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौतारा स्वयाः ४ कि.मी. तापाक्क चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिकाया वडा नं. ६लय्‌ पिपलडाँडाय्‌ गौराती भीमेश्वर धइम्ह भिन्द्यःया देगः दु । समुद्री सतह स्वयां थ्यंमथ्यं १८१२ मिटर तजाःथाय्‌ थ्व देगः दु । थ्व द्यः विशेष यानाः सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय्‌ च्वंपिं नेवाःतय्‌ इष्टद्यः खः अले जिल्लाया हे दकलय्‌ महत्वपूर्ण हिन्दू देगः नं खः । थुकिया मौलिक स्वरुप थथे च्वं धकाः धायेफइगु अवस्था मदुसां आः डाँडाया च्वकाय्‌ खुल्लागु थासय्‌ नितँजाः प्यागोडा शैलीइ आधुनिक कथं रंगीबिरंगी यानाः दयेकातःगु दु । धलान यानाः दयेकातःगु खःसां त्वानाःसिँ व तिकिझ्याः थें बुट्टा पिकयातःगु दु । दुने लीयागु तोरणया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात भिंद्यःया रुपय्‌ पुज्यायेगु यानावयाच्वंगु दु । वि.सं. १६४२य्‌ दलबहादुर कुँवरं थन गं छानातःगुया अभिलेख कथं थ्व देगः व स्वयां पुलां जुइ धायेफु । लिपा २०५३ सालय्‌ जुजु वीरेन्द्र व लानी ऐश्वर्यया नामं जीर्णोद्धार यानाः स्तम्भ नं तयातःगु दु ।

किंम्वदन्तीकथं छम्ह सापूया सां दुरु मबिसे चान्हय्‌ चान्हय्‌ थन वयाः दुरु हायेकाच्वनीगु जुयाः थन गाः खना स्वःबलय्‌ थुगु शिला लुयाः वःगुलिं उकियात हे भिन्द्यःया रुपय्‌ पुज्यानावयाच्वंगु खः । दँय्‌दसं सकिमिला पुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ । थ्व धइगु जिल्लाया हे दकलय्‌ तःधंगु मेला खः । भक्तजनत थबलय्‌ थःपिनि मनय्‌ तयागु पूवंकेत पशुबलि बियाः पुजा याःवइ । थबलय्‌ चौताराया पुलांगु गुथिछेँनं भीमसेनया मूर्तियात खतय्‌ तयाः थन हइ अले कन्हय्‌कुन्हु लित यंकी । आः नकतिनि हे थुकिया लिक्क बुद्ध पार्कया नं निर्माण जूगु दु ।

चौकीडाँडा भगवती देगः
सिन्धुपाल्चोकया भोटेकोशी गाउँपालिका २या चौकीडाँडाय्‌ भगवती देगः दु । देगः दुने महिषासुरमर्दिनी थें च्वंगु हाकुगु शिलाया मूर्ति दु । उकिया लिसें थ्व लागाय्‌ शिवलिङ्ग व सीतारामया चिकीग्वःगु देगः नं । थ्व थासय्‌ मोहनि, चैते मोहनि व रामनवमीबलय्‌ मेला जुइ ।

चौतारा भगवती देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराय्‌ भगवती देगः दु । देगलय्‌ महिषासुर भगवतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । देगः थुलि पुलां धइगु उल्लेख जूगु ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां थ्व देगः स्थानीय मनूतय्‌गु आस्थाया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । थन नित्यपूजाया व्यवस्था दु । उकिया लिसें दछिया छकः विशेष पूजा जुइ । अथे हे मोहनि व चैते दशैंबलय्‌ थन मेला जुइ । थ्व द्यःया जात्राबलय्‌ द्यःयात खतय्‌ तयाः बनदेवीया
देगलय्‌ तक यंकाः लितहइ ।

तातोपानी
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया छगू महत्वपूर्ण तीर्थस्थल तातोपानी खः । नेपालया चीनया सीमा क्षेत्रय्‌ लाःगु थ्व थाय्‌ थन दुगु क्वाःलःया बुंगाःचाया कारणं हे थ्व थाय्‌या नां तातोपानी जूवंगु खः । थ्यंमथ्यं ४४ डिग्री सेल्सिलयस तक क्वाःगु लः वइगु थन म्वःल्हुलकि यक्व पुण्य लाइ धइगु विश्वास दु । अथे हे थनया लखं थीथी ल्वय्‌ क्वलाइ धइगु नं विश्वास दु । थन विशेष यानाः कात्तिक महिना ज्वःछि मेला जुयाच्वनी । थुकियात तातोपानी धारा संरक्षण समितिमार्फत् व्यवस्थापन यानातःगु दु ।

पाल्चोक (जयबागेश्वरी) भगवतीे मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया हेलम्बु गाउँपालिका वडा नं ३, मेलम्ची बजारं छघौत्या न्यासि वनेबलय्‌जयबागेश्वरीया देगः ध्वदुइ । उकियात स्थानीयतय्‌सं पाल्चोक वा पाल्चोकी भगवती वा पाल्चोकी माई नं धाइ । खुल्लागु पौ मतसे इलां जक तयातःगु छतँ जक जाःगु देगः कलात्मक खनेदु । थ्व थाय्‌ मेलम्ची खुसि व इन्द्रवति खुसिया दथुइ १७५० मिटर तजाःथाय्‌ दु । पाल्चोक धइगु हे सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया उद्गमस्थल नं धाइ । उकिं थनया थ्व चर्चित देगः सकसियां आस्थाया केन्द्र नं जुल । मोहनिबलय्‌ घटस्थापनानिसें अष्टमी तक अले हरेक एकादशी, औँसी, रामनवमी, सिलाचः¥हे, साउन महिना, श्रीकृष्ण जन्माष्टमी बाहेक मेबलय्‌ थन न्ह्याबलें धयाथें बलि सहित पूजा जुयाच्वनी । नवमीकु्न्हु थन तःधंगु मेला जुइ । थनया देगः स्थापनाबारे ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां न्हापा थ्व द्यःयाथाय्‌ न्यागूगु शताब्दी निसेंया इतिहास दु धाइ । अबलय्‌ अन बस्ती तयेत जंगल फडानी याःबलय्‌ थन ल्वहंत छखे हि व मेखे दुरु पिहां वल उकिं उगु ल्वहंयात द्यः भापियाः पुज्यायेगु यात धइगु किम्बदन्ती दु । लिपा थन जुजुपिनि कोत व मौला पुजा याइगु, अले लिपाः त्वाःदयाः हानं एघारौँ र वाह्रौँ शाताव्दीइ शुरु जूगु धइगु धापू दु ।

बनकालीमाई
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाको बलेफी गाउँ पालिका वडा नं १, जलबिरेया बनकाली स्थान धइगु थासय्‌ श्री बनकाली माईया द्यःगः दु । छतँ जाःगु सिमन्तिया द्यःगलय्‌ सिजःपौ व गजू छुनातःगु दु । थ्व जिल्ला हे छगू ऐतिहासिक व महत्वपूर्ण शक्तिपिठ खः । थ्व द्यःगलय्‌ विशेष यानाः गरि मोहनिया नवमीकुन्हु मेला जुइ । थ्व कुन्हु माईया दर्शन यायेत थी थी जिल्लांनिसे. थन दर्शनार्थीत वयेगु याइ । अथे हे यःमरी पुन्हि (धान्य पुर्णिमा) कुन्हु विशेष पुजाअर्चना जुइ । थबलय्‌ द्यःगःनिसें जलबिरे बजार तक निन्हु तक खः जात्रा जुइ ।

भदौरे गणेद्यः मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौतारा स्वयाः करिब ३ किमी तापाक्क, चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका सानोसिरुवारीइ सिद्धि गाणेश वा भदौरे गणेद्यः दु । पहाडय्‌ भचा खुल्लागु थासय्‌ धलान यानाः द्यःगः दयेका तःगु दु । ल्वहँया कापिइ गणेद्यःया ख्वाः बांलूगु शिलायात द्यः धकाः पुज्यायेगु यानातःगु दु । लिक्कसं तग्वःगु गं छानातःगु दु । विसं २०१९सालय्‌ थ्व हे गणेद्यःया नामं थन श्री सिद्धिगणेद्यः विद्यलाय नां दूगु स्कुल चाल ।

भीमसेन देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया इन्द्रावती गाउँपालिका पारांखोर धइगु थासय्‌ भीमसेन देगः दु । देगः दुने हाकुगु शिलायात भिन्द्यःया रुपय्‌ स्थानीय जनतां पुजा यानावयाच्वंगु दु । थ्व देगःया ऐतिहासिकताया बारे प्रामाणिक अभिलेख मदुसां जुजु पृथ्वीनारायण शाहया पालय्‌ दयेकूगु धइगु धापू दु । थ्व हे लागाय्‌ गणेद्यःया मूर्ति नं दु । थन कतिंपुन्हिबलय्‌ मेला लगेजुइ ।

मेलम्ची गौखुरेश्वर महाद्यः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया मेलम्ची नगरपालिका दुने तेर्से वडा नं. ६य्‌ गौखुरेश्वर महाद्यःया देगः दयेकातःगु दु । प्राकृतिक रुपयागु शिलायात शिवलिङ्गया रुपय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ ऐतिहासिक खयाःनं देगः मदयाच्वंगु अवस्थाय्‌ नकतिनि हे न्हूकथंया देगः निर्माण जूगु खः । न्हूकथंया देगः अप्पाया अंगः थें खनेदयेकाः उकिइ त्वानाःसिँ तयाः द्यःने सिमन्तिया पौ दयेका उकिया दथुइ गं आकार पिकयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु ।

रानी पोखरी
चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका वडा नं. ८ इर्खुइ रानीपुखू देगः दु । चिकीचाधंगु पुखूया दथुइ न्हूगु कथंया प्यागोडा शैली थेंच्वंक देगः दयेकातःगु दु । देगः दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । ऐतिहासिक धार्मिकस्थल खयेफु तर देगः धाःसा न्हूगु दयेकातःगु खनेदु । दँय्‌दसं क्वातिपुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ । स्थानीय भक्तजनया लिसें विशेष रुपं थन च्वंपिं झाँक्रीत थन वयाः पुज्यायेगु व साधना यायेगु याइ ।

वनदेवी मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराया चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका वडा नं. ७या नवलपुरय्‌ वनदेवीया देगः दु । नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ हाकुगु शिलाया प्रतीकात्मक मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन मदिक्क न्हियान्हिथं पुजा जुइ । थज्याःगु नित्यपूजा त्वाःदलकि दैवीप्रकोप वइ धइगु मान्यता दु ।

क्षमादेवी
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका दुने क्षमादेवीया देगः दु । थुकिया ऐतिहासिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां आः थ्व न्हूगु पहःयागु प्यागोडा थें च्वंक नितँजाः यानाः धलान यानाः देगः दयेकातःगु दु । दुने ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । क्षमादेवी गुथिया पाखें थनया पुजा व मेमेगु ज्याझ्वः जुयाच्वंगु दु ।

आदिलिङ्ग कुशेश्वर महादेव (दुम्जा महाद्यः)
सिन्धुली जिल्लाया सदरमुकाम सिन्धुलीमाडी स्वयां ४२ कि.मी. तापाःगु थासय्‌ सुनकोशी गापा वडा नं. १य्‌ लिलावती रोशी खुसि व कोशी खुसिया दोभानय्‌ आदिलिङ्ग कुशेश्वर महाद्यःया देगः दु । संरक्षित क्षेत्र दुने शिखरशैलीया देगः दु । ल्वहंया छेपुसहितया तोरण दुगु लुखाया दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । परिसरय्‌ त्रिशूल, गं, द्वहं व भगवती, १०८ शिवलिङ्ग मेमेगु देगः अले आँय्‌पाया पौ दुगु सतः नं दु । ने.सं. ८११य्‌ ख्वपया जुजु जगज्जय मल्लं कुशेश्वर महाद्यःया भक्तिभाव यायेवं सिंहासन कायेखंगु धइगु धापू दु । वि.सं. १८३४य्‌ लानी राजेन्द्र लक्ष्मीं थन वहया बेलपत्र छाःगु अभिलेख दु । हिमवत्खण्डपुराणय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु थ्व महाद्यः नेपालमण्डलया लागा दुने लाःगु ६४ शिवलि· मध्ये छगू खः ।

कमलामाई देगः
सिन्धुली जिल्लाया सदरमुकाम सिन्धुलीमाडी स्वयां ११ कि.मी. तापाक्क कमलामाई नगरपालिकाय्‌ दकलय्‌ महत्वपूर्ण देगः कमलामाईयागु खः । थ्व थाय्‌ कमला खुसि व ग्वाङ खुसिया दोभानय्‌ पुलांगु सिद्धेश्वर गाविसया वडा नं ४य्‌ माइस्थान धइगु थासय्‌ दु । देगः नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीयागु आधुनिक ढंगं दयेकातःगु दु ।
न्हापा चन्द्र समशेरया पालय्‌ वि.सं. १९६४य्‌ फौदसिंहं पुलांगु देगः दयेकूगु खःसा आः उकियात सालाः क्वय्‌ वि.सं. १९७४य्‌ वया काय कीर्तिमान कर्णेलं आःया थाय्‌ माइस्थानय्‌ देगः दयेकूगु खः । थ्व थासय्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थबलय्‌ १०द्वः धइथें पशुपंक्षीया बलि बीगु खः ।थन च्वलय्‌ व न्या तकं बलि बीगु चलन दुगु खः । आः बलि बीगु म्हो जुल ।

सिद्धबाबा देगः
सिन्धुलीमाढीया कमलामाई नगरपालिका दुने वडा नं. ४य्‌ लाःगु च्याउँकोट डाँडाया च्वकाय सिद्धबाबाया देगः दु । देगलय्‌ छानातःगु गंया अभिलेखकथं थन वि.सं. १८१२ स्वयां न्ह्यः देगः दयेकातःगु दु जुइमाः ।
किंम्वदन्ती कथं छगू इलय्‌ थनया सिन्धुल नांयाम्ह जुजु राजकाज त्वःताः थन तपस्या यानाः सिद्धि प्राप्त याःगु अले अथे जुयाः थ्व थाय्‌या नां सिद्धेश्वर जूवंगु खः । अथे हे जुयाः थ्व थाय्‌या नां हे सिन्धुलीगढी जूगु धइगु विश्वास दु । भक्तजन निर्मलरत्न तुलाधरया संयोजनय्‌ छगू कमिटी दयेकाः थन देगः दयेकूगु खः । अथे हे क्वय्‌ ढुंग्रेवासया गोर्खाली पँधेरोनिसें थन तक ल्वहंया त्वाथः दयेकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।

कालीमाई देगः
सिन्धुलीया कमलामाई नगरपालिका दुने वडा नं. ५या गौमति खुसि व लब्दाहा खुसिया दोभानय्‌ कालीमाईया देगः दु । देगःयात आः आधुनिक ढंगं नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थ्व देगः जुजु गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहया पालय्‌ अनया हाकिम पुष्कर समशेरं दयेकूगु खः । थ्व द्यःयाथाय्‌ घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ मेला जुइ अले अन द्वलंद्वः म्येय्‌ व दुगुचा बलि बीगु याइ ।
गणेद्यः मन्दिर थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं ३य्‌ गणेद्यः मन्दिर दु । देगःया रुपय्‌ मखुसां खुल्लागु थासय्‌ वंगल सिमाया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात गणेद्यः भाःपियाः थनया जनतां आदर तयाः थीथी सांस्कृतिक पर्वय्‌ पुजा याःवइ । अथेसां हरेक शनिवाः व मंगलवाः भीड जुयाच्वनी ।

चण्डेश्वरी देगः
सिन्धुलीमाडी स्वयां ७ कि.मी. उत्तरय्‌ चण्डेश्वरी भगवतीया देगः दु । थ्व देगः मकवानपुरया सेनवंशी जुजु मणिमुकुन्दसेनया पालय्‌ दयेकूगु धाइ । किंम्वदन्तीकथं मणिमुकुन्दसेनया म्ह्याय्‌ इन्द्रकुमारीया इहिपा जुजु पृथ्वीनारायण शाहलिसे यानाबिउगुलिइ जुजुं वयात त्वःताहःगुलिं व लिहां वयाच्वच्ँवं थ्व थासय्‌ चण्डेश्वरी देगःया स्थपना याःगु धाइ । थ्व देगलय्‌ मनूतय्‌सं भाकल यानाः दुगु च्वलय्‌ व बखुं बलि बीगु याइ ।

पञ्चकन्या देगः व पुखू
सिन्धुलीमाडी स्वयाः १८ कि.मी. पश्चिमय्‌ मरिण गापा ५ घाटाय्‌ मरिण खुसिया किनारय्‌ पञ्चकन्या
देगः दु । देगः गुलि पुलां धइगु सीमदुसां आः थन सिमन्तिया स्वतँ जाःगु प्यागोडा छाँट वयेक आधुनिक कथं देगः दयेकातःगु दु । थन हे लिक्क पञ्चकन्या पुखू दु । न्हापा थन पुखुलिइ न्याम्ह कन्यात च्वनीगु अले गामय्‌ मालीबलय्‌ ग्वाहालि यायेत वयेगु लिसें उमित माल धाःसा बसजाःतकं न्यय्‌बीगु याइगु तर लिपा गामय्‌ नैतिकता मदयावंबलय्‌ कन्यात वयेगु त्वःतल धइगु किंवदन्ती दु । देगःलिसे पञ्चकन्या पुखू दु ।

प्रतापेश्वर महादेवया द्यःगः
सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा न. १ दुने प्रतापेश्वर महाद्यःया देगः दु । थज्याःथाय्‌ नं नितँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु थ्व देगः आकर्षक खनेदु । थुकिइ लुँ सियातःगु गजू नं दु । देगलय्‌ दुने शिलाया शिवलिङ्ग दु । अथे हे पिने अंगलय्‌ भैरव व सरस्वतीया मूर्ति नं दु । थन जःखः सतः नं दयेकातःगु दु । थ्व थासय्‌ सिलाचः¥हे, तीज व बालाचह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

बाल्मीकेश्वर महाद्यःया देगः
थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ३य्‌ वंगल सिमा क्वय्‌ बाल्मीकेश्वर महाद्यःया देगः दु । गुम्बज शैलीया देगः दुने शिलाया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । अथे हे थन नारायणया मूर्ति नं दु । किंवदन्ती कथं बाल्मीकि ऋषिं स्थापना याःगुलिं थ्व द्यःया नां बाल्मीकेश्वर जूगु खः । थन तीज, सिलाचः¥हे व बालाचःह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

भद्रकाली देगः
सिन्धुलीमाडी स्वयां २० कि.मी. तापाक्क कमलामाई नपा दुने वडा नं. ढुंग्रे भन्ज्याङ्गय्‌ भद्रकाली देगः दु । नेपाली प्यागोडा शैलीया थ्व देगलय्‌ दुने अमूर्त शिलाया मूर्ति दु । अथे हे थन मेमेगु प्राकृतिक रुपं दयाच्वंगु शिलातय्‌त नं थीथी द्यः भापियाः पुज्यायेगु याइ । किंवदन्ती कथं वि.सं. १८०० स्वयां न्ह्यः भरियातय्‌सं थनया ल्वहं कयाः जा थूगु जुयाच्वन । जा थुयाच्वंबलय्‌ जासि ग्वतूगु तमं थनया ल्वहंतय्‌ खुकुरीं पाःबलय्‌ हि वयेवं अले थुकियाबारे झाँक्रीयात न्यनेवं थ्व भद्रकाली धकाः सीकाः उकियात हे द्यः भाःपियाः देगः दयेकूगु जुयाच्वन । वि.सं. १९८८य्‌ थन गं छानातःगु दु । वि.सं. २०१० वा १२ सालतक थन सरकारी पुजा जुयाच्वंगु खःसा लिपा व दिनाः स्थानीय मनूतय्‌गु पुचलं पुजा याकेगु व प्यखेरं भौतिक निर्माणया ज्या जुयाच्वंगु दु ।

मुकुटेश्वरी देगः
सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ४य्‌ मुकुटेश्वरी देवीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं देवीस्थान धकाः धाइगु थुगु देगः छतँजाः यानाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थन दुने स्थापना यानातःगु अमूर्त शिलायात देवीया रुपय्‌ पुजाआजा यायेगु यानावयाच्वंगु खः । मोहनिबलय्‌ थन पशुबलि बियाः पुजा यायेगु याइ ।

राम मन्दिर
थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ३य्‌ राम मन्दिर दु । राणाकालीन शैलीइ गुम्बज गजू दुगु थ्व देगलय्‌ दुने राम, सीता, लक्ष्मण, भरत शत्रुघ्नया धातुमूर्ति दु । देगःया पिने हनुमानया मूर्ति नं दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १९३४य्‌ विक्रम थापां याकूगु खः । थ्व देगलय्‌ रामनवमीबलय्‌ मेला जुइ ।

थीथी वसः तिसा थें तुं कपालय्‌ तीगु सिन्हः नं परम्परानिसें चले जुया वयाच्वंगु खः । गथे समाः कथं लुंसिन्हः, ह्याउँसिन्हः, छाप सिन्हः, छड्के सिन्हः तीगु चलन दु अथे हे धार्मिक ज्याझ्वलय्‌ नं थीथी सिन्हः प्रसादया रुपय्‌ तीगु चलन दु । गथेकि म्हःसिन्हः, चुं सिन्हः (भुइसिन्हः), म्हासुसिन्हः, हाकुसिन्हः (मोहनि सिन्हः), श्रीखण्ड (रक्तचन्दन), वेगुति, जाकिसिन्हः आदि । पुष्प, धूप, दीप, गन्ध, रस न्याता पञ्चोपचार पुजाज्वलं मध्ये सिन्हः नं छता खः । सिन्हःयात गन्धय्‌ ल्याः तःगुलिं सिन्हः तीत जक मखु सुगन्धया लागि नं खः धयागु सीदु ।

थीथी प्रकारया सिन्हः दु थें तुं उकियात तिकीगु तरिका नं पाः । द्यःयात प्रायः अंगू पचिनं व दथु पचिनं सिन्हः तिकी, सिकियात च्वलापचिनं तिकी । गुरुजुं जजमानपिंत सिन्हः तिकीबलय्‌ दथुपचिनं तिकी । मोहनि सिन्हः च्वलापचिनं वा सिकापचिनं तीगु याइ । नामाकरण याइबलय्‌ वज्रया च्वकां सिन्हः तिकी ।

लोकविश्वास कथं मामं मचायात पालीतःया धूया सिन्हः तिकी । मचायात छुं नं प्रकारयागु अयभय व सुयां मिखा मवंकेगु निंतिं थथे याइगु खः । मामं मचायात च्वलापचिनं अजः उइकेधुंकाः ई भतिचा तयाः पालिइ थिइकाः वा पालिइ इले धुंकाः सिन्हः तिकी । गुलिं गुलिं मनूतय्‌ किसिं न्हूथाय्‌या पालितः धू नं सिन्हः कथं तीगु याः । थुकिंयानाः कष्ट मदायावनी धयागु विश्वास दु ।

अबीर

थ्व छगू नं सिन्हःया हे ताजि खः । थुकी ह्युं सिन्हलय्‌ स्वयाः फिब्व अप्वः दुगु कारणं भचा भुयुभुयु नयाः फुरर्र च्वनी । थुकियात ह्याउँ सिन्हः थें तुं

छ्यलेगु चलन दु । थीथी पुजाआजाय्‌ गुरुजुपिंसं वाय्‌ थकालिपिंसं कपालय्‌ तिकाब्यूसा गुथि गानाय्‌, देगः पुजा व मेमेगु लसता पुजाय्‌ व उत्सवय्‌ मिजंपिंत न्यतालय्‌ इकाबीगु चलन दु । होलि पर्वय्‌ ला अबीरयागु नखः धाःसां छुं मपाः । उगु बखतय्‌ अबीरं कपालय्‌ तिकीगु ला द हे दु, नापं ख्वालय्‌ इकाः छ्यं छगलं ह्याउँकेगु चलन दु ।

जाकिसिन्हः

जाकिसिन्हः गुगुं नं प्रकारयागु पुजा वा उत्सवबलय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु सिन्हः खः । थुकियात जाकि ताय्‌ ह्याउँसिन्हः वा अबीरय्‌ धौ तयाः वालाः दयेकेगु याइ । छुं नं धार्मिक व भिं ज्याझ्वलय्‌ म्हासु सिन्हः ह्याउँसिन्हः तिके धुंकाः जाकिसिन्हः तीगु चलन दु । उकिं यानाः झःझःधायाः सुन्दरता तनेगु ज्या याइ । झीगु समाजय्‌ बुन्हि, म्हपुजा, किजापुजाबलय्‌ सगं बीबलय्‌ थ्व सिन्हः तीगु अनिवार्य हे जुइधुंकूगु दु । थ्व बाहेक थौंकन्हय्‌ लँस्व वनीबलय्‌ नं सकसितं जाकिसिन्हः तिकाःछ्वयेगु चलन वयाच्वंगु दु । थ्व सिन्हः तिनाः कपालय्‌ थानाच्वंसा नुगलय्‌ खँ थाकातये फुम्ह व कपालय्‌ सिन्हः थाना मच्वंसां खँ मथाःम्ह धाइगु धापू दु ।

धौपति

धौ सगंयागु पूर्वरुप धौपति खः । धौपति चिचाचिचा ग्वःगु खोल्चा थें गाःवंगु निगः थलचातय्‌त नापं स्वानाः छगू दयेकातःगु वस्तु खः । थ्व न्हापा न्हापा चायागु, ल्वहंयागु व कँय्‌यागु दुसा थौंकन्हय्‌ वहःयागु नं वःगु दु । थ्व धौपतिइ निथासं धौ तयाः पुजाभलय्‌ वा क्वतलय्‌ तइ । चिचिधंगु पुजाय्‌ धौपति सगं काये धुंकाः तिनि ग्वःसगं कायेगु चलन दु । ततःधंगु पुजाय्‌ व साइतय्‌ मिजंपिंत द्यः पुज्याकी, मिसाम्ह अर्थात् नकिनं जव ल्हातं पुजाभः वा कोतः ज्वनाः देपा ल्हाःया अंगू पचिनं द्यःयात स्वकः छायेकी । मिजंम्ह मनूयात जव न्हकुइ धौपति तिकूसा मिसापिंत खव न्हकुइ तिकी ।

भुइसिन्हः (चुसिन्हः)

थ्व म्हासु व ह्याउँ निता ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु सिन्हः खः । थुकी म्हःयागु ब्व अप्वः दुगु कारणं भचा झ्यातुइ । न्हिन्हिसियागु पुजा बाहेक विशेष पुजा याइबलय्‌ पुजाभलय्‌ वा क्वतलय्‌, सिन्हःमूलय्‌ छथासय्‌ म्हासु सिन्हः व मेथासय्‌ थ्व सिन्हः तइ । अबीर वा ह्याउँसिन्हः ला जाकिइ द्यःने ताय्‌ तयाः उकी द्यःने हा हा जक यानातइ । थुकियात सौभाग्यया चिंया रुपय्‌ कायेगु चलन दु । वंजला वनीबलय्‌ कायमचां भमचायात चुसिन्हखं सिन्च्व छायेकी । विशेष पुजाय्‌ गथे देगुपुजा, बाःह्राः पिकायेबलय्‌ गुरुमांजुं वा थकालि नकिनं थ्व सिन्हः तयाः सिन्च्व चायेकीगु चलन दु ।

मोहनि सिन्हः

थुकियात विशेष ततःधंगु पुजा गथेकि मोहनि, सत्यनारायण धलं दनीबलय्‌ वा स्वनाः द्यः पुज्याये मालकि फयेगु चलन दु । थुकिया लागि मोहनिपुसाय्‌ चिकं तयाः कापःयागु निलातःगु इताः तयाः च्याकी, द्यःने सलिखं त्वपुुयाः मोहनि फइ । इताः सीधुंकाः गुलि हाकुक्क धीधी मोहनि खाइ उलि हे पुजा सफल जूगु भाःपी । नेवाःतय्‌ मोहनि नखःया मूल सिन्हः हे मोहनि सिन्हः खः । थुकियात गुरुजु पुरोहितपिंसं च्वलापचिनं तिकेगु चलन दुसा सिकापचिनं नं तिकेगु याः । थुकियात कपालय्‌ दकसिबय्‌ च्वय्‌ लाक्क तिकेगु चलन दु । थुगु प्रकारयागु हाकुगु सिन्हः महांकाःद्यः, शोभा भगवति व होम याइबलय्‌ न्हातिकाय्‌ तीगु चलन दु ।

म्हासुसिन्हः

थ्व म्हासुगु रंगयागु चुं सिन्हः खः । थुकियात केसरी नं धायेगु चलन दु । थुगु सिन्हः न्हियान्हिथंया पुजाय्‌ ह्याउँसिन्हः नापं तयाः छ्यलेगु चलन दु । श्राद्ध याइबलय्‌ गुलिसियां म्हासुसिन्हः जक तिकेगु नं चलन दु । बर्खिमाःपिंत म्हासुसिन्हः जक तिकी । थ्व सिन्हः पितृपिंत च्वलापचिनं तिकीसा मनू व द्यःयात अंगू पचिनं तिकी । गुर्जुपिंसं पुज्याइबलय्‌ न्हापां म्हासुसिन्ह, वयां द्यःने ह्याउँसिन्हः तिकी ।

रक्तचन्दन

श्रीखण्ड थें तुं थ्व नं चुलाः दयेकातइगु सिन्हः खः । थ्व ताक्कुसे ह्याउँसे गाढा रंगया जुइ । थ्व उग्रताराया चिं खः । उकिं सिन्हः तीगु सुन्दरता सुगन्ध व शीतलता थें हे चिं विशेषया लागि नं खः । थुकियात न्हियान्हिथं आगमय्‌ द्यः पुजा यायेबलय्‌ छ्यली । प्रायः बाःह्राः पिकाइबलय्‌ गुरुजुं द्यःया नां काकां वनीबलय्‌ बाःह्राः पिकाःम्ह मचां देपा ल्हातं थाय्‌भुया सिथय्‌ सिथय्‌ थ्व सिन्हः तिकुतिकुं वनी । लिपा जाकि पुचःचा पुचःचा थुकिया द्यःने तयाः पुजा याइ ।

विभूति (वेगुति)

होम यायेबलय्‌ सिँ च्याकाः ब्वदयेधुंकाः वःगु नौ (खरानी)या सिन्हः खः । थ्व मेमेबलय्‌ चलन मदुगु, तर गुरुजुपिंथाय्‌ झारे याकः वनेबलय्‌ व जोगी संन्यासीतय्‌सं तिकीगु सिन्हः खः । थुकियात म्हालापचिनं च्वका क्वस्वकाः तिकी ।

श्रीखण्ड

थ्व छगू प्रकारयागु सुगन्धित सिमाया सिँ लः तयाः चुलाः दयेकीगु ताकुसे च्वंगु सिन्हः खः । थुकियात चन्दन नं धायेगु चलन दु । थ्व तुयूगु वा भचा साध्य रंगयागु सिन्हः खः । श्रीखण्डयात शान्ति शितलताया प्रतीक नाला वयाच्वंगु दु । थुकियात महाद्यःयात छानाः प्रसादया रुपय्‌ ग्रहण यायेगु चलन दु । थुकियात जन्माःद्यः व मेमेपिं प्रायः शाकाहारी द्यःपिंत तिकेगु याः । श्रीखण्ड विशेष यानाः कपाःया दथुइ व न्हातिकाय्‌ तीगु याइसा गुलिं गुलिं हिन्दू धर्मावलम्बीतय्‌ ककुया रुद्रघण्टीइ नं तीगु याः ।

ह्युं सिन्हः (म्हःसिन्हः)

थ्व दुक्कुगु ह्याउँगु चुं सिन्हः खः । थ्व सिन्हः साइत, लसता, उत्साह व वीरताया प्रतीक कथं भिं ज्याय्‌ व लसताया ज्याझ्वलय्‌ छ्यलेगु चलन दु । न्हियान्हिथं पुजा यायेबलय्‌ पूजाभलय्‌ म्हासुसिन्हः नापं तयेगु चलन दु । अंगूपचिनं म्हासुसिन्हः तिके धुंकाः

दथुपचिनं थ्व सिन्हः तिकेगु याइ । विशेष पुजा वा ततःधंगु पुजाबलय्‌ सिन्हःमूलय्‌ म्हासुसिन्हः छखेर व भुइसिन्हः छखे तइसा ह्याउँसिन्हः जाकिया द्यःने ताय्‌ तयेधुंकाः ह्वलेगु चलन दु ।

यल लाय्‌कुलिं पश्चिमपाखेया लँ लिनाः वनेबलय्‌ गाःबहाः व नःत्वाःया दथुं जवपाखे च्वंगु गल्लिइ चीग्वःगु चैत्य छगः ध्वदुइ । थ्व हे चैत्यया न्ह्यःने खवपाखे श्री बच्छ महाविहार सिबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । सिबहाःया मूलुखा जःखः ल्वहंया निम्ह सिंह दु । बहाःया लुखाया चुलिंचू बहाःया क्वाःपाःदेगः दु ।

प्यतँजाःगु देगःयात स्वतँ पौ यानाः दयेकातःगु दु । बहाःया देगः छचाःलं नितँ जाःगु बहाःछेँ दु । देगःया जवय्‌ बहाःछेँया छ्यलिइ बसुन्धराया मूर्ति दु । थुकिया जःखः नामसंगीति व फ्यतुनाचंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर व महांकालया मूर्ति दु । थ्वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ दिगि न्ह्यःने चक्रसंवर बज्रबाराही देवीया मूर्ति स्वनाः आगंक्वथा कथं छ्यलातःगु दु । न्हापांगु तल्लाय्‌ छचाःखेरंया छेँय्‌ जःखः निपाः झ्याः व दथुइ न्यापाः झ्याः छुनातःगु दु ।

बहाःया लुखाया स्तोत्रादि ब्वनेगु थाय्‌ दु । बहाःया दक्षिणपूर्व कुनय्‌ दिगि आगमय्‌ वनेगु लुखाफुसय्‌ त्वलं छगू दु । थनया देगःया मू लुखा कलापूर्ण यानाः दयेकातःगु दु । थुगु लुखां च्वय्‌ लुँ सियाःतःगु तोलं दु । मूलुखाया न्ह्यःने त्वाथःया जःखः ल्वहंया निम्ह सिंह दु । फलय्‌ जःखः तग्वःगु चिग्वःगु गं निगः दु व ध्वाँय्‌ निपु नं दु ।

मूलुखाया जःखः सारिपुत्र व मौदगल्यानया मूर्ति दु । मूलुखा दुने क्वाःपाःद्यः दु । थुम्ह द्यःयात रत्नपाणी बोधिसत्व धायेगु चलन दु । क्वाःपाःद्यःया न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ न्यापाः झ्याः जःखः चिचिपाःगु निपाः झ्याः दु । थन जम्मां च्यागः त्वानाःसिँ दु । व पौया च्वय्‌ स्वकवः यानाः दथुइ लाक तःपाःगु छपाः व जःखः चिपाःगु निपाः झ्याः दु । थन प्यंगः त्वानाःसिँ नापं सिथय्‌सिथय्‌ च्वंगु त्वानाःसिँ कुं पलि दयेकातःगु दु । थ्वया नापनापं म्हालकाय्‌चा नं दयेकातःगु दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ खुल्ला यानाः थुकिया द्यःने लीया पाता पौ तयातःगु दु । थुगु पल्लिइ नं त्वानाःसिँ दुगु जुल ।

देगःया दकलय्‌ च्वय भंगिया द्यःने लुँ सियातःगु स्वंगः चैत्यया गजू दु । थन दथुइ चैत्य छगः व ल्यूने धर्मधातु मण्डल दु । सिबहाःया निर्माण जूगु खँय्‌ छुं प्रमाण मदु । थनया ऐतिहासिक प्रमाण मध्ये ने.सं ७१५ या ताम्रपत्र अभिलेख खः । अनं लिपा ने.सं. ७५० या खः । थ्वयां नं लिपायागु ने.सं. ७८५, ७९१, ७९८, ८१५ या अभिलेख दु ।

सिबहालय्‌ झिम्ह आजुपिनिगु नेतृत्वय्‌ थनया ३५०म्ह सर्वसंघपिं मुनाः न्हिंन्हिं, लय्‌लसं व दँय्‌दसं यायेमाःगु ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थनया सर्वसंघय्‌ बाःछिया ल्याखं क्वाःपाःद्यःया पाः फयेगु, नामसंगीति पाठ यायेगु, खेचायेकेगु, नित्यपुजा, आरीित यायेगु, दिगि पाः फयाः आगंपुजा यायेगु, दशमी पूजा, दत्तपुजा, संमस्तय्‌त बन्दे लुइगु, नायः लुइगु, पञ्चथकालि लुइगु, थपा त्वयेगु ज्या यानावयाच्वंगु दु ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् थौंकन्हय् किपुलिं पश्चिमपाखे लाःगु नेवाः बस्ती बन्थचा (सिंर)य् नं जात्रा यायेगु यानाच्वंगु दु । थन वि.सं. २०४० सालं निसें जक द्यःखः जात्रा सुरु याःगु खः । न्हापा थनयापिंसं पुलाम (पुुरानो नैकाप)य् जुइगु विष्णुदेवीया जात्रायात हे थनया जात्राबलय् नं थिंलाथ्व दशमीकुन्हु द्यःखःयात बःखुइ यंकाः विधिवत् पुजा यानाः गामय् लित हयाः जात्रा याइ । थ्व द्यःखतय् कालिका, गणेद्यः व भैलःद्यःया मूर्ति तयाः जात्रा याइगु खः । द्यःखः बःखुइ यंकूसां थनया गामय् च्वंपिंसं मेमेगु गामय् च्वंपिंसं थें बःखुया विष्णुदेवीया विधिवत् पुजा यायेगु चलन धाःसा मदु ।

यल लाय्‌कुलिं हःखा जुनाः तप्यंक वनाः चंकी सःक्वया लँ लिनाः भिन्छेबहाः मथ्यवं लँया सिथय्‌ च्वंगु गणेद्यःया देगः लिउने दुहां वनेवं इन्द्रदेव संस्कारित जयमनोहरवर्ण महाविहार (सौबहाः)य्‌ थ्यनी । थ्व बहाः नं यलया मू बहाः मध्ये छगू खः । थ्व बहाः शमशानभूमिइ निर्माण जुयाच्वंगु दु ।

थुगु बहालय्‌ बहाःया दथुइ शमशान भूमिया रुपय्‌ छकू थाय्‌ त्वःतातःगु दु । थुगु बहालय्‌ दुहां वनेगु थासय्‌ चैत्य निगः दु । थ्व चैत्य न्ह्यःनेया लुखा हे सौबहाःया मूलुखा खः । थन जवंखवं ल्वहंया सिंह निम्ह दु । थनया फलय्‌ तसकं पुलांगु क्वाःपाःद्यःया देगः छगः दु । थ्व देगः नितँजाः यानाः छतँ पौ तयातःगु दु । थुगु देगलं जवपाखे पुलांगु छेँ छखा नं दु । सौबहाःया क्वाःपाःद्यः फलय्‌ वनेगु त्वाथःया जवंखवं ल्वहंया सिंह निम्ह, ध्वाँय्‌ निपु तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया मूलुखा जवंखवं सारिपुत्र मौदगल्यान भिक्षुपिं तयातःगु दु ।

थुगु बहाःया क्वाःपाःद्यःया रुपय्‌ पश्चिमाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध दु । मूलुखाया च्वय्‌ अक्षोभ्य मूल यानाः जवय्‌ प्रज्ञापारमिता खवय्‌ षड्क्षरी लोकेश्वरया मूर्ति दुगु लीया तोलं छगू दु । तोलनं च्वय्‌ न्यापाः झ्याः व जःखः चिचिपाःगु झ्याः निपाः तयाः उकिया जवय्‌ वैरोचन खवय्‌ अमिताभ बुद्धया मूर्ति दु । थ्वयां च्वय्‌ न्हय्‌म्ह बुद्धया मूर्ति दु । दकलय्‌ च्वय्‌ खुल्लागु स्वपाः झ्याः दु । आँय्‌पा पौ दुगु देगलय्‌ खुगः त्वानाःसिँ तयातःगु दु ।

देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ स्वंगः चैत्यया गजू छुनातःगु दु । बहाःद्यःया न्ह्यःने स्वंगः चैत्य, शमशान भूमि व धर्मधातुमण्डल छगः दु । सौबहाः इन्द्रदेव जुजुया पालय्‌ दयेकूगु धयागु खँ प्रमाणकथं बहाः लिक्क हितिइ च्वंगु चैत्यय्‌ अंकित ने.सं. १८७ व जःधुंलय्‌ अंकित १८७ या लिच्छविकालीन अभिलेख खः । थनया पुलांगु प्रामाणिक अभिलेख ने.सं. २६२ या तमसुक ताडपत्र खः । मेगु सौबहालय्‌ च्वंगु ने.सं. ६६६ या ताम्रपत्र व ने.सं. ३३८ या ललितपुरमया श्रीमत् इन्दिय संस्कारित श्री जयमनोहरवर्ण सफू ल्ह्यःगुया अभिलेख खः ।

थन न्याम्ह आजुपिं व थनया ६३ म्ह संघपिं मुनाः नित्यकर्म, न्हिकं, गुथि हनेगु, दशमी पुजा, बुसाधं, पञ्चदान, भोजन दान, संघ भोजन आदि थीथी ज्याझ्वः याना वयाच्वंगु दु । थन बहालय्‌ मेथाय्‌ गनं मदुगु कथंया महांकालया पुजा याइबलय्‌ मनुष्य मांसया गुंगू थनेमाःगु परम्परा दु ।

स्वयम्भू महाचैत्यया अजिमाद्यःया नापसं छगू बही दु – ज्योतिकीर्ति महाविहार । चलनचल्तीया नां स्यंगु बही अर्थात् स्वयम्भू बही खः । थ्व बही ने.सं. ५०३ पाखे मरुया उदाय्‌ उपासक ज्योतिराजं दयेकाः इतुंबहाःया शाक्यभिक्षु श्रीमनधंतजुयात न्हियान्हिथं यायेमाःगु धार्मिक अनुष्ठानया निंतिं लःल्हाःगु खः । तर थन संघया व्यवस्था मदुगुलिं ताःईतक थनया ज्या न्ह्याःसां जिर्णोद्धारया ज्यां गति कायेमफया च्वंगु खः । तर लिपा मधंजु नांया शाक्यभिक्षुं संघया व्यवस्था यासेंलि इतुंबहाःलिसेया सम्बन्ध क्वातूगु खनेदु । इतुंबहाःयापिंसं थ्व बहीयात केशचन्द्र बही धकाः दावी यानावयाच्वंगु दुसा हेमराज शाक्ययाकथं केशवचन्द्रपाखें थ्व बहीया जग स्वनादीगु दावी दु । स्वंगू पुस्ता न्ह्यवं थ्व बहीयात न्ह्याकेत इतुंबहाःया कायमचा धर्मरत्न शाक्ययात थन हयाः प्रबजित याःगु खः । बहिसंघपाखें उम्ह मचायात बहिसंघया दुजःकथं मान्यता नं बिल । तर उम्ह मचां थः सन्तानयात धाःसा थःगु कुल विहार इतुंबहालय्‌ हे प्रबजित याकल । गुकिं यानाः बहिसंघपाखें मान्यता मबिल । लिपा बहिसंघय्‌ हाकनं थः सन्तानपिंत थन हे प्रबजित यायेत अपिल यातं नं बहिसंघ माने मजुयाः ल्यंदनिपिं सकसितं बहिसंघया सदस्यतापाखें खारेज यानाछ्वःगु खः । उबलय्‌िनसें थ्व बहिया रुपय्‌ मखसे इतुंबहाःया कचाया रुपय्‌ लानाच्वन । न्हापा थनया थाय्‌पाः ल्ययेत मखंबहिया गुभाजुपिंसं मू भूमिका म्हितीगु खः । थ्व बहायःा क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया तोरणय्‌ न्याम्ह पंचबुद्ध दु । तर थौंकन्हय्‌ थ्व तोरं स्वयम्भूया हे म्युजियमय्‌ तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यः दुने पद्मपाणी लोकेश्वर, षडक्षरी लोकेश्वर, सप्तलोचन तारा, त्रिरत्न मूर्ति (बुद्ध, धर्म व संघ) व आर्यताराया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने निगः चिभाः दु । दक्षिणया अंगलय्‌ नं धर्मचक्र लोकेश्वर, प्रज्ञापारमिता, सप्तलोचन तारा, धर्मधातु वागीश्वर व मञ्जुश्रीया मूर्ति पलिस्था यानातःगु खनेदु । थौंकन्हय्‌ स्वयम्भूया पश्चिमया ध्याकुनय्‌ तयातःम्ह तःधिकःम्ह दिपंकर बुद्धया मूर्ति न्हापा थ्वहे बहिया पिने अर्थात् अजिमा द्यःया न्ह्यःने सिथय्‌ लाक्क शान्तिपुर स्वकाः पलिस्था याकातःगु खः । वि.सं. २०७२ सालया भुखाचं थ्व बहि ध्वस्त जुइक स्यंगु खनेदु ।

क्वखा
स्वन्ति नखः हनेबलय्‌ खिचापुजा लक्ष्मीपुजा, म्हपुजा व किजा पुजा याइ । थुपिं पुजा यायेबलय्‌ मेमेगु जजंका स्वयां ताःहाकः व तःतु तयाः जजंका क्वखा क्वखाइ । थुगु क्वखा द्यःयात स्वतु बाय्‌ न्यातु का जक तयाः दयेकी । म्हपुजायात झिंनितु का तयेमाःसा, किजापुजायात विशेष कथं नीछतु का तइ । थुकी दक्वं क्वखाय्‌ न्याता रंगयागु झिलिमिलि कापः नापं तासया कापः नायः तयेगु याइ । क्वखा खिचापुजाबलय्‌ खिचायात व लक्ष्मीपुजाबलय्‌ सायात व म्हपुजाबलय्‌ छेँया हलंज्वलंयात नं क्वखायेकी ।

किजापुजा कु
स्वन्ति नखःबलय्‌ छेँछेँ पतिकं तताकेहेँपिंसं दाजुकिजापिंत किजापुजा यायेगु परम्परा दुगु हे जुल । नेवाःतय्‌ थः कायमचायात इहिपा यायेत क्वःछी धुंकूपिं मिसामचातय्‌त नं किजापुजा कु छ्वयाः किजापुजा याके छ्वयेगु चलन दु । किजापुजा कु छ्वयेबलय्‌ पुजाज्वलं ख्येँ सगं, सिसाबुसा, मरिचरि, ग्वाःग्वय्‌ मःसिप्वः, स्वां स्वांमाः, क्वखा व ग्वय्‌स्वांमाः आदि ज्वलं तयाछ्वइ ।

खेलुइताः
स्वन्तिबलय्‌ खेलुइताः छता मजीमगाःगु ज्वलं खः । थ्व साल्लुसे च्वंगु तुयुगु मलमल कापःयागु तुलाः दयेकी । खेलु धयागु ख्वाः दुछि ताःहाकःगु ल्याखं तुलीगु खः । खेलुइताः लक्ष्मीपुजा यायेत, म्हपुजा यायेत व अथे हे किजापुजा यायेत नं माः । निपु खेलुइताः च्याकाः मन्दः दथुइ तइ ।

ख्येंसगं
ख्येंसगं पंचमकारया प्रतीककथं ख्यें, न्या, वः, ला, अय्‌लाः बाय्‌ थ्वँ तयाः सगं काइ । सगं कायेबलय्‌ शरीर, मन मस्तिष्क स्वस्फूर्त जुइगु खः । खास यानाः भिंगु ज्याखँय्‌ व इहिपा, कय्‌तापुजा, जन्मन्हि, जाँचय्‌ पास जुलकि सगं कायेगु परम्परा दु । तर गुम्हं गुम्हेस्यां ख्येंसगं मकासे धौसगं जक कायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । सगनय्‌ दुगु पञ्चतत्वं शरीरयात निरोगी व भिं याइगु नापनापं स्फूर्ति अप्वयेका बी ।

ग्वःजा
थीथी पुजाबलय्‌ मदयेक मगाःगु छथी पुजा ज्वलं ग्वःजा नं खः । ग्वःजा च्वकाबजि चुं बाय्‌ चपाचुं फ्वयाः दयेकी । साधारण पुजाय्‌ जूसा चीभाःयागु लसी वयेक दयेकी । मेमेगु ततःधंगु पुजाय्‌ जूसा थीथी बुट्टा वयेक दयेकी ।ग्वःजाय्‌ खास यानाः द्यःया न्ह्यःने तयाः पंचपताः व धुं तियेगु याइ । द्यः पुजा याइपिं व प्वताय्‌लं च्वयातःथाय्‌ दक्वं थासय्‌ ग्वःजा न्ह्यःने तयेमाः ।

देवा
देवा धयागु चा बाय्‌ लीयागु दयेकातःगु मत च्याकेगु थल खः । देवा मतय्‌ कापःयागु निलातःगु निपु बाय्‌ प्यपु इताः बाय्‌ कपाय्‌ निलाः दयेकातःगु इताः देवाया दथुइ च्वंगु ह्वतय्‌ तया घ्यः बाय्‌ चिकं तयाः पुजा यायेबलय्‌ च्याकी । देवा खास यानाः द्यःया न्ह्यःने च्याकेगु याइ । स्वन्तिया पुजा यायेबलय्‌ देवा नापं त्वाःदेवा नं च्याकेगु याइ ।

धौ सगं
नेवाःतय्‌ ततःधंगु पुजा याये धुनेवं सगं कायेगु चलन दु । सगं बीबलय्‌ सुकुन्दा च्याकाः सिन्हः तिकाः न्हापां धौसगं काइ, वयां लिपा ख्येंसगं बी । अमय्‌ चलय्‌ मजूपिनि धौ व लड्डु मरि तयाः नं सगं कायेगु याइ ।

मन्दः
म्हपुजा, किजापुजा नापं न्ह्यागु पुजा यायेबलय्‌ नं आसनया न्ह्यःने मन्दः च्वयेगु चलन दु । स्वन्तिबलय्‌ मन्दः च्वयेत न्हापालाक सुचिनिचि यानाः बँ थिलेमाः । अले दकलय्‌ पिने लःचाः दयेकाः प्वताय्‌ बाय्‌ ह्याउँगु अबिरं थासा छ्यलाः बाय्‌ ल्हातं मन्दः दयेकी । अनंलि थुकी ताय्‌, हाकुमुस्या, वा, माय्‌, आखे व चिकनं च्वइ । थुपिं दक्वं बूबःयागु बिस्कंगु अर्थ दु । मन्दलय्‌ पुजा यायेबलय्‌ दक्वं ज्वलं नापं सिसाबुसा सकतां तयाः धलं दनेगु याइ । तान्त्रिक विधिकथं साधना यानाः मन्दलय्‌ आत्मकेन्द्रीत यानाः मन्दः पुज्यायेगु याइ ।

लक्ष्मीद्यः (लक्ष्मीपाः)
लक्ष्मीद्यः पुज्यायेत न्हूम्ह लक्ष्मीद्यः मदयेक मगाः । गुम्हेस्यां लुँ, वहः व ढलौटयापिं नं लक्ष्मीद्यः पुज्याइ । अथेसां नं लक्ष्मीपुजाबलय्‌ खास यानाः भ्वँतय्‌ च्वयातःम्ह लक्ष्मीद्यःयागु किपा हे मू धुकू क्वथाय्‌ बाय्‌ बाकसय्‌ तिकाः पुज्याइ । थ्व भ्वँतय्‌ च्वयातःम्ह लक्ष्मीद्यः खासयानाः पुं (चित्रकार) तय्‌सं च्वइगु खः । थौंकन्हय्‌ थीथी कथंयागु लक्ष्मीद्यःया किपा नं खने दयावयेधुंकल । न्हूगु वाद्वँ व ध्यबाद्वँयात नं लक्ष्मीया प्रतीक कथं पुज्यायेगु चलन दु ।

शंख
स्वन्तिबलय्‌ जक मखु मेमेगु पुजाबलय्‌ नं शंख मदयेक मगाः । द्यःयात अर्घ बीत शंख छ्यलेगु याइ । अर्घ बीबलय्‌ न्याफ्वः दाफ्वःस्वा,ं आखे, सादुरु व ध्यबा नं तयेमाः ।

सुकुन्दा
नेवाःतय्‌ न्ह्यागु नं पुजाआजा यायेबलय्‌ सुकुन्दा छता मदयेकं मगाः । थुकियात गणेद्यःया प्रतीक कथं
छ्यलातःगु दु । सुकुन्दा स्वता चिजया छगू प्रतीक कथं कयातःगु दु । मत अग्निया प्रतीक जुल, अथे हे गणेद्यः द्यःया प्रतीक जुल, लिउने च्वंगु गर्भ÷थल चिकंया कुण्ड जुल । भिंगु ज्या, पुजाआजा यायेबलय्‌ व सगं बीबलय्‌ सुकुन्दा च्याकाः पुजा यायेगु चलन दु ।

स्वन्ति स्वां
कछला अथे धयागु असोज व कात्तिक महिना जूगुलिं तांन्वःगु ई फुनाः चिकुला न्ह्याइगु ई खः । अथे जूगुलिं मौसमकथं स्वां ह्वयेत तसकं ल्वःगु ई नं जू । उपिं मध्ये तफ्वःस्वां, ग्वय्‌स्वां व गोदावरीस्वां ह्वइगु ई खः । स्वन्तिबलय्‌ द्यःयात छाय्‌पीत व छेँ छाय्‌पीत तफ्वःस्वां, गोदावरीस्वांयागु छ्यलाबुला जुइ । अथे हे किजापुजायात मदयेक मगाःगु ग्वय्‌स्वां खः । लक्ष्मीद्यःयात छाइगु लक्ष्मीस्वां नापं थुपिं स्वां दक्व स्वन्ति स्वां खः । मोहनि क्वचाइगु व स्वन्तिया इलय्‌ थुपिं स्वां नं मेमेगु इलय्‌ स्वयां यक्व व बांलाक ह्वइ ।