महाद्यः व पार्वतीया तःधिकःम्ह काय कार्तिकेयया मेगु नां कुमार खः । चन्द्रमासया तिथि कथं तछलाथ्व षष्ठीकुन्हु सिथिनखः हनिगु नेवाःतय् परम्परा खः । थ्व हे सिथिनखःया झ्वलय् कुमारया धलिं लुइगु (न्हवं)या लिसें पुजा यायेगु चलन दु । येँया न्हूघलय् कुमारया द्यःछेँ दु । थ्व सिथिद्यः सिँयाम्ह खः । द्यःछेँया न्ह्यःने च्वंगु कुमारमण्डपय् तछलाथ्व तृतीयाकुन्हु बहनी थसिया नेमकुल व पाःलाःपिं (श्रेष्ठ थरयापिं) पाखें पुजा यानाः धलिं लुइगु (न्हवं) ज्या क्वचायेकी । चौथीकुन्हु नेमकुलपाखें लंपुं छायेगु ज्या सिथिनखःया बहनी तक क्वचायेकी । व हे बहनी द्यःछेँया क्वय्च्वंगु देवफल्चाय् आचाजु व राजोपाध्यायं होमया लिसें आठ कर्मया ज्या क्वचायेकाः द्यःयात वसः व तिसां तीकाः पुजा याइ । कन्हय्कुन्हु सुथय् सकल नेवाःतसें कुमार द्यःयात सिथिद्यः कथं माय्, मू, कःसूया वःया लिसें चतांमरि तयाः पुजा याइ । थःपिनि नं वः तयाः भ्वय् नइ । न्हापान्हापा सप्तमिकुन्हु फल्चाय् तयेधुंकाः खतय् ज्यापु समुदायया छम्ह मनू च्वनाःलि खःयात ल्ह्वनाः अट्कोनारायणय् यंकीगु खः । अन बलम्बुयापिंसं बाजं थानाः पुजा बीधुंकाः न्हूघः, लगं, ब्रम्हत्वाः, ह्यूमत, कोहिति, भिंद्यःत्वाः, मरु, देशय्मरुझ्याः, त्यंगः, वास्याःद्यः, असं, जनबहाः, वंघः जुयाः हनुमानध्वाखाय् थ्यंकाः तलेजुया पुजा फयाः हानं अट्कोनारायण जुयाः न्हूघःया द्यःछेँय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकीगु खः । आः पुजाय् सहभागि जुइपिं व खः क्वबीपिं मदयाः द्यःछेँया क्वसं खतय् द्यः ब्वयाः जात्रा समापन यानाच्वंगु दु । नेवाःतय् देपुजाया तिथिमिति ल्वःमंपिंसं थुगु हे दिनयात देपुजाया दिन नालाः देपुजा हनेगु नं यानाच्वंगु दु । दच्छिया दुने मदुपिं छेँजःया लुमंतिइ सद्गतिया कामना यासें १०८ प्वाः देवा च्याकेगुया लिसें मुद्दा मामिलाय् फैसला मजुया च्वंसा, परदेश वनाच्वंपि सुंनाप स्वापू मदयाच्वंसा व ल्वचं फायेकेत नं थ्व सिथिद्यःयात ताःहाकःगु इताः च्याकाः पुजा यायेगु चलन अझं दनि ।

क्वतः– थुकी क्वतःज्वलं व पुजाज्वलं तयाः पुजा यायेगु ज्या याइ ।
धालाचा– थुकी अय्लाः तइ ।
धौपति– निगः स्वानाच्वंगु चिचीग्वःगु ख्वलाचाय् जायेक जायेक धौ तइगु खः । पुजा क्वचायेकाः सिन्हः तिकीबलय् मिजंतय्त जवगु न्हकुइ व मिसातय्त खवगु न्हकुइ धौपति तिकी ।
लःथलचा– थुकी द्यः पुज्यायेत वा द्यःयात लः बीत नीलः तइगु खः । थुकी दाफ्वःस्वांया कचा तइ ।
समय्ख्वला– थुकी समय्बजि तइ । समय्बजि धायेबलय् बजि, हाकुमुस्या, पालु, पःमाय् वा मस्यांचा वा भुति, न्या वा मनाछ्वय्ला व वः तइगु खः।
सादुरुथल– थुकी सादुरु तइसा थ्वया लिसें सितु नं तयेगु याइ ।
काय्भः– निगू दइ। छगुलिइ म्हासुसिन्हः तइसा मेगुलिइ भुइसिन्हः तइ । छगुलिइ हे निगू ख्वलाचा घानातःगु चीग्वगु सिन्हःमू नं दु । थज्याःगुलिइ छगू ख्वलाचाय् म्हासुसिन्हः व मेगुलिइ भुइसिन्हः तइगु खः ।
मेमेगु ज्वलं– जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं, धुपाँय््, जजंका, इताः, ग्वःजा, ताय्, ह्वःजाब्वःजा, घ्यः–कस्ति, बजि, सिसाबुसा, मरिचरि, पसूका, समय्बजि, किसली, ग्वःध्यबा ।

खा पंछिकथं म्हसीका दुपिं प्राणि खः । थुपिं थी थी कथंया दु । यक्व ब्वयाः तातापाक वनेफुपिं नं दु । म्ह्व जक ब्वयेफुपिं नं दु । बँय्‌ हे जक च्वनाः म्वानाच्वनीपिं नं दु । बन जंगलय्‌ च्वनाः तुतिं खिनाः त्वाथं मालाः की–काय्‌ जक नयाच्वनीपिं नं दु । मनुखं लहिना तइपिं जातया खा नं दु, मनूया किपा हे खंके मयःपिं नं दु । फोहरय्‌ जक च्वनाः जीविका यानाच्वनीपिं खा नं दु । थी थी कथंया खायात थी थी कथं मूल्यांकन यानातःगु दु । गुम्हं खात पिहां वयाः ब्वयाजूगु खन धायेव वा वइगु संकेत याइ । गुम्हं खा पिहां वयाः हाल धायेव मभिं जुइगु संकेत जुइ । पिहां वइबलय्‌ पुनाहइपिं खा नं दु । खाया पायात हे सांस्कृतिक ज्वलंया रुपय्‌ छ्यलातःगु नं दु । देखा दुपिसं व देपुजाय्‌ दुकाये मज्यू यानातःपिं खा नं दु ।

क्वलःखा

यक्व च्वं च्वं ब्वयेफुम्ह खा । गिद्धसिकं भचा तःधिकः जुइ । तातापाक नं ब्वयावने फइ । बथां बथां जुयाः ब्वइ । ब्वइबलय्‌ अंग्रेजि आखःया भि (ख) आकार वयेक ब्वइ । मुख्यम्ह दकलय्‌ न्ह्यःने च्वनी । चिकुला वइथे जुइगु बखत यंला कौलां दक्षिणपाखे वनी । चिकुला फुइगु बखत चिल्ला चौलां उत्तर वनी । वनेगु दिशा तंगु अवस्थाय्‌ चाःचाःहिलाः दिशा लुइकी । ब्वब्वं हालावनी । यक्व हालीगुलिं कालांकुलुंया सः वः थें जुइ । अथे जुयाः थुमित कालांकुलुं नं धायेगु याइ ।

खुखा

झाःपाः व झ्याम्म च्वंथाय्‌ च्वनीम्ह खा । तःधिकः जुइ मखु । बखुंसिकं भचा चीधिकः जुइ । सियू हाकु उनया जुइ । ल्याखय्‌ यक्व दइ मखु । नाकं ब्वयेफइ मखु । भचा भचा लः दुथाय्‌ नं चुल्ल्ल चुल्ल्ल जुयाः यक्व ब्वाँय्‌ वनेफइ । ताहाः, छुँ आदिं स्यंके मफयेक लः दुथाय्‌ वाब्वय्‌ स्वः दयेकाः खेँय्‌ थ्वइ । खेँय्‌ चिग्वः जुइ । निवाःत्या स्ववालं खेँचं मचा पिहां वइ । पिहां वयाः भचा जायेवं हे मचा ब्वां वनेफइ । थुमिगु खेँय्‌ हयाः कुकुच्वंम्ह खायात खासा ब्यूसां थ्वयेवं बिस्युं वनी ।

गुँखा

गुँइ च्वनीम्ह खा । कालिज व लुँइचे नं धाइ । स्वयेबलय्‌ सादा खा थें हे च्वनी । ब्वये फइ । झाःसिमाय्‌ स्वः दयेकाः च्वनी । त्वान्नाः सीसे हाकुसे जुइ ।

चिखा

मदेशपाखे दइम्ह खा । भुयू उनया जुइ । बथां बथां जुइ । छम्ह वंथाय्‌ मेपिं नं वनेगु याइ । तजायेक तिंन्हुइ फइ मखु । थुमिगु खेँय्‌ख्वला छानाः बल्लाइ ।

भुजिंखा

फोहर थाय्‌ ध्वंप्वालय्‌ च्वनीम्ह खा । सादा खा थें हे च्वनी । ध्वंप्वाः व साःगाः दुथाय्‌ दयेगु याइ । चिकुलां सिकं ताल्ला व वा वयाच्वनीगु इलय्‌ जःखः सुं मदुगु आभास जुल धायेव पिहां वयेगु याइ । फोहरय्‌ दाइपिं कीत नइ । न्याक्क ब्वाँय्‌ वनेफइ । काचाक्क खंके फइ मखु । सुं वःगु आभास जुलकि किचः छकूचाय्‌ नं सुलेगु याइ । फोहर दुथाय्‌ च्वनीगु जूगुलिं थुमिगु सासः तकं फोहर जुइ । थुपिं पिहां वइबलय्‌इमिगु सासलं कल धायेव म्हय्‌ काचः काचः व चातः चातः नं वयेयः ।

भुलूखा

न्हिनय्‌ मिखां मखनीम्ह खा । सीसे च्वनाः तुयू च्याः दयाः छिरिबिरि खनेदइ । चान्हय्‌ पिहां वयाः नसा मालाः नइ । छुँ, ताहाः आदि वालावाला सनाच्वंपिं नइ । थ्व हालकि मभिनी धाइ ।

म्हय्‌खा

जंगलय्‌ च्वनीम्ह खा । भौ हाले थें हाली । पपू दइ, ब्वये फइ । ताहाः की आदि नइ । बाजातया न्हिप्यंया पा ताःहाकः जुइ । पाय्‌ मिखा थें च्वंक बुत्ता दइ । थुमिगु पायागु बास दुथाय्‌ माय्‌बिलि, ताहाः, कीत आदि वइ मखु । नेवाःतय्‌ संस्कृतिइ म्हय्‌खापा यक्व छ्यलाबुलाय्‌ हयातःगु दु । जंक्व व थाकुलिं लुइगु पुजा याइबलय्‌ कलशय्‌ म्हय्‌खाया पा छपा नं तयेगु याइ । गथांमुगःकुन्हु लुखा फुसय्‌ म्हय्‌खाया पा तयाः स्वख्वः दुगु नकिं तायेगु याइ ।

सादाखा

छेँय्‌ लहिना तइपिं खा । हन्ताः जूगु अन्न छगः निगः वांछ्वये म्वायेक नकेगु याइ । चुक ननिइ त्वःतातइ । बहनी दुकाइ । यँयाःबलय्‌ सवःद्यः वइबलय्‌ लँय्‌ खा खनकि लानाकाइ । बाजंसः ताल धायेव खा निं दुकायेगु याइ । माखां थ्वइगु खेँय्‌ नखःचखःबलय्‌ ज्या काइ । ग्वंगः हालकि सुथ जुल धकाः सीकी । भाका यानाः नं ग्वंगः लहिना तइ । अज्याःपिं ग्वंगः छुं नं मेगु ज्याय्‌ मछ्यसे उपयुक्त पर्वय्‌ लाकाः भाका पुरा याइ ।

सुपिंखा

आकासय्‌ ब्वयाजुइपिं खा । चखुंचा बःधिकः जक जुइ । न्ह्याबलें वइ मखु । ता थिनावइगु बखतय्‌ द्यः ख्युंइबलय्‌ गनं वः गनं वः जुइक वइ । बथां बथां दइ । इखुंचा थें उखेंथुखें ब्वयाः कीत लानानइ । ब्वब्वं चीसलं पियां पियां सः वयेक हाली । थुपिं वल धायेव निन्हुप्यन्हुं वा वइगु अनुमान याइ । थुमिगु हाःसः ताल धायेव ब्वहःत ब्वयावयाः लितुलिनाः लानाः नइ । बाचा फपुल धायेव गन वं गन वं जुइक वनी ।

सँय्‌खा

यक्व तःधिकः जुइ मखुम्ह खा । त्वान्नाः गुँखाया थें सीसे हाकुसे च्वनी । बल्लाः खनेदयाः फुर्ति दुम्ह थें जुइ । खेँय्‌ यक्व तग्वः जुइ मखु । ला तिख्खर जुइ ।

स्वँखा

स्वँ दुम्ह खा । तःधिकः जुइ । ग्वाथ्या ग्वाथ्या जुयाः यक्व ब्वांवने फइ मखु । बाजातयाके न्हासय्‌ स्वँ दइ, माजातयाके न्हासय्‌ छकूचा जक ह्याउँक दइ ।

अनिकालय्‌ वा वयेका बीम्ह हरहर महाद्यः

बखत जुयाः नं वा मवल धाःसा मनूत हरहर महाद्यःथाय्‌ पुजा वनी । उकिं हरहर महाद्यःयात वा वयेकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । ख्वप देय्‌ न्हापा सुडाल लागाय्‌ लानाच्वंगु धाइ । अन लिक्क हे हरहर महाद्यः दु । ख्वपय्‌ असार सुरु जुयाः नं वा मवल धाःसा हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां अन च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय्‌ लः फ्वंवनेगु चलन दु । अन अथे वनेत नं भ्वय्‌ ज्वरे याना यंकेमाःगु जुयाः सुथंनिसें बजि, जाकि, आलु, पालु वा लाभा सुयाके छु छु दु व व हापं तयाः त्वालय्‌ मनूत म्ये हाहां चाःहिली । छुं दँ न्ह्यःतकं ख्वपय्‌ थथे हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां लखं लुकाः वा वःगु भाःपाः असारं त्वाः त्वालय्‌ चाःहिलेगु चलन दु । उगु इलय्‌ सुडालय्‌ च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय्‌ लः फ्वनेत वनीगु खः । अन बासीद्यः वा नागःद्यः क्वबियाच्वंम्ह द्यः हे हरहर महाद्यः खः । लः मदया वा पिये लिपा लायेवं नं ख्वपया ज्यापुत मुनाः थुम्ह सुडालय्‌ च्वंम्ह हरहर महाद्यःया पुजाय्‌ वनी ।

असत्य न्हंकीम्ह भगवती द्यः

ख्वपय्‌ न्याय निसाफ याइम्ह व असत्ययात क्वत्यलाः सत्ययात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं भगवतीयात माने यानातःगु दु । ख्वपया माहेश्वरी पीठय्‌ खुसि नापं हे झिंच्यापा ल्हाः दुम्ह भगवतीया मूर्ति दु । अथे हे यःसिं ख्यः नापं भगवती द्यः दु । अन नं झिंच्यापा हे ल्हाः दुम्ह खः । भगवतीस्थान धयातःगु थ्व द्यःयात दछिया छक्वः जात्रा नं यानाः क्वाछेँय्‌ तयेहइ । थथे असत्ययात क्वत्यला सत्यया पँ लिनाच्वंपिंत उत्साहित याइम्ह द्यः कथं थ्व भगवती द्यःयात हनातःगु दु । मनूत माहेश्वरी स्नान यायेत वनीगु इलय्‌ व चुपिंघाटय्‌ ख्वाः सिलेत वनीगु इलय्‌ भगवतीयाथाय्‌ वनी ।

अह्रिं चाःगु लंकाबीम्ह दुम द्यः

मस्त अह्रिं चाल वा ख्वजक ख्वयेगु यात धाःसा इनाचों ख्वँह्रय्‌ वनेगु लँय्‌सं च्वंम्ह दुम द्यःयाथाय्‌ पुजा याःवनी । अथे पूजा वनेवं मस्त अह्रिं चाःगु लनी । नयेगु, त्वनेगु तकं मयासें गंसि जुइगु वा सुनं मजिउपिसं थिल धाःसा अह्रिं चाइगु विश्वास दु । अथे जुइवं ख्वँह्रय्‌ वनेगु लँय्‌ माहेश्वरी पीठया तँय्‌नं च्वय्‌ देपापाखे स्थापना यानातःगु पीठ थें च्वंगु मूर्ति छुं तयामतःगु दिगुद्यः थें अथें लँय्‌ स्थापना यानातःगु दुमाद्यः पुजा यायेत वनी । अन पुजा यानाः मचायात द्यः अनि याकेवं अह्रिं लनी ।

आखः सयेकाबीम्ह ससुद्यः

विद्या, ज्ञान बीम्ह द्यः कथं ससुद्यःयात हनातःगु दु । ख्वपय्‌ ल्हासापाक्व ससुद्यः तसकं नांजाःम्ह ससुद्यः खः । मञ्जुश्री नं धाःम्ह उम्ह द्यःयात ख्वपया त्वाः त्वालय्‌ साला हयातःगु दु । आखः सयेका बीम्ह द्यः धकाः आखः ब्वनाच्वंपिं मस्त श्रीपञ्चमी जःखः ल्हासापाक्व ससुद्यःथाय्‌ थ्यंक न्यासि हे वनी । हाल गाडी व निजी साधन चले जुयाःलिं लँ नं पीच जूगु थ्व थासय्‌ मेम्ह नं सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानाबिउगु दु । नाप नापं ख्वपया सूर्यमढी, थालाछेँ, यःसिंख्यः, ब्रम्हायणी, सरस्वती ख्यः नापं आपालं थासय्‌ विद्या, ज्ञान व आखः सयेकाबीम्ह द्यः ससुद्यः विराजमान दु ।

कपाः स्याःगु लंका बीम्ह कपाख्याः द्यः

ख्वप नगरपालिका वडा नं ५ यःसिं ख्यलय्‌ च्वंगु भद्रकाली द्यःया न्ह्यःने गाः प्वाकः वंक दयेकातःम्ह छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःया छ्यं मदुगु मूर्ति छगू थस्सः पायेकाः तयातःगु दु । मनूत भद्रकालीइ द्यइके वनेत वइगु इलय्‌ अन अथें चाःहिलाः पूजा यानावनी । मेला जुइगु इलय्‌ नं अन चाःहिले माःगु कारणं मनूत लिकुनी । छिन्नमस्ता द्यः थें थ्व छ्यं ध्यनाः म्ह जक ल्यं दयाच्वंम्ह द्यः पुजा यायेवं छ्यं स्याःगु लनी धइगु विश्वास दु । थः जहान परिवार वा छेँजः सुयां छ्यं स्यात वा कपाः स्यात धाःसा थ्व द्यःयाथाय्‌ पूजा याःवनेगु चलन दु । स्वयेबलय्‌ मुलकत्ता थें बांलूम्ह थ्व द्यः गालय्‌ क्वय्‌ लानाच्वंगु दु । भद्रकाली परिसरय्‌ जगतिइ द्यःया जवपाखें थ्व कपाःस्याः द्यः दु । मनूतय्‌सं यःसिं ख्यलय्‌ विश्वनाथ बाबा यःसिं थंगु स्वयेत वःगु इलय्‌ तान्त्रिकं दुसुलावंगु विश्वनाथ बाबायागु छ्यं इंचां ध्यनाःलिं ल्यंदनिगु म्हब्व उगु गालय्‌ लानाच्वंगु धकाः नं धायेगु याः ।

कुलया द्यः दिगु द्यः

दिगुद्यः कुलया द्यः खः । थःगु कुल सु व गनं वयापिं खः धइगु कथं कुलदेवता दिगुद्यः हनातःगु दु । ख्वपय्‌ ख्वँह्र, लानिपुखू, तःपुखू, ब्रम्हायणी व दुगुद्यःचा धइगु थाय्‌ दिगु पूजा याइम्ह मूर्तिविहीन दिगु द्यः स्थापना यानाः पुजा यानातःगु थाय्‌ खः । थ्व द्यः पुजा याइपिं जाति स्वयाः वयागु कुल व घराना म्हसीकी । थुकथं कुलया इज्जत ल्यंकीम्ह द्यः कथं थ्व द्यः हनी ।

कै लंकीम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः

मनूतय्‌ प्यनय्‌ अलःकै वल धाःसा वंगलसिमा पुजा यायेत वनी । ब्रम्हायणी पीठ, माहेश्वरी पीठ वा थीथी थासय्‌ च्वंगु पीठ द्यःथाय्‌ नापं दुगु वंगलसिमा चाःहिलाः उम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः चाःहिलाः पुजा यायेवं थथे कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु । अथे यानां नं मजिल धाःसा सुलः सकि नयाः उगु वंगलसिमाय्‌ पसूकां हिनाः धुं धुपाँय्‌ तयाः पुजा यानाः सिन्हः तियाः वइ । थथे यायेवं अलः कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु ।

चाभारा छियेगु सयेका बीम्ह बिक्माः द्यः

विश्वकर्मा कुम्हाःतय्‌सं हनातःम्ह द्यः खः । विश्वकर्मायात नेवाःतय्‌सं बिकमाःद्यः धाइ । मोहनिया इलय्‌ कुम्हाः जाति सकसियां उम्ह बिकमाः द्यःथाय्‌ बाहां स्यानाः भ्वय्‌ नइ । थः इष्टदेवता कथं कुम्हाःतय्‌सं बिकमाः द्यःयात हनातःगु दु । चाभारा छियेगु छगू

अद्भूत शीप खः । थ्व शीप सयेका बीम्ह द्यः कथं बिकमाःयात हनातःगु खः । ख्वपया तलातुंथि धाःगु दतात्रयं सूर्यमढी वनेगु थाय्‌ ९ वडाय्‌ छथाय्‌ हे जक बिकमाः द्यः विराजमान दु । थ्व द्यःयाथाय्‌ पूजा वनाःलि जक कुम्हाःत गामय्‌ भारा दयेकेत वनी । थथे यानाः खा स्यानाः भ्वय्‌ नयेगु चलनयात द्यःकाये भ्वय्‌ धाइ । द्यःकाये भ्वय्‌ नयाः प्यन्हुया दुने ज्यालु वनेगु धकाः स्वला प्यला तकं थः जहान परिवार त्वःताः कुम्हाःत चाया भारा छीत लम्जुंग, गोर्खा, दमौली, जनकपुर, रामेछाप लगायतया जिल्ला थ्यंकाः न्यासि वनाः अन उम्ह द्यः स्थापना यानाः ज्या यायेगु चलन दु ।

छुं दुःख ब्यूगु नियन्त्रण यानाबीम्ह छुमाः गणेद्यः

छेँय्‌ छुं दुःख बिल धाःसा अथे मजुइमाः धकाः ख्वपया ब्यासी तँ च्वय्‌ विराजमान छुमाः गणेद्यःथाय्‌ पूजा वनी । अन पुजा यायेवं छेँय्‌ वा, छ्व व अन्न नयाः दुःख बीपिं छुँत वये फइमखु धइगु विश्वास दु । छुँ

माःहनावःगु खनीगु मभिं धाइ । अथे छुँत वं वयागु वं वयागु न्हिप्यं ज्वनाः वःगु खनेवं तसकं मभिं वा छेँजःपिं थःथितिपिं सुं सिना वनेयः धकाः नं ग्यानाः छुमाः गणेद्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु ।

ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह लक्ष्मीनारायण द्यः

ख्वपया नासमना त्वालय्‌ छगः देगः दु लक्ष्मीनारायण । उम्ह द्यःयात ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । सुयां ज्वनाकै वल धाःसा अनलाक हे पुंतय्‌त सलचा च्वके बियेगु व उम्ह लक्ष्मीनारायण द्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु ख्वप दुनेया पुलांगु चलन खः । अथे पुजा वनेवं ज्वनाकै वःगु लनी धायागु धारणा दु । लक्ष्मीनारायण द्यःया आः सिमेन्ट छ्यलाः व्यवस्थित

यानातःगु दुसा थ्व द्यः तसकं कलात्मक तःधिकःम्ह साधे तीन फिट तःजाःम्ह बांलाःम्ह द्यः व मूर्ति सहितया द्यः खः । पूर्वाभिमुख थ्व द्यः लं भचा च्वय्‌ भचा दबू थें दयेकाः व्यवस्थित यानाः दयेकातःगु दु ।

तंगु चीज लुइकाबीम्ह बालकुमारी द्यः

ख्वपया वडा नं. ९ यामि सिकय्‌ छम्ह द्यः दु बालकुमारी । सुयां छुं चीज तन धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ पुजा वनेवं लुयावइ धाइ । थःथिति हे तंपिं, थीथी वस्तु तंपिं व सरसामान गन तल धइगु ल्वःमन धाःसां नं अन पुजा वनेगु चलन दु । थुम्ह द्यः परिक्रमा

यायेमाःगु जूगुलिं चिब्यागु लँ जूसां सापारुं यामिसिके जुकाः सापारुया लँ तयार यानातःगु दु । उबलय्‌ उम्ह द्यःयात जवय्‌ लाकाः सापारुं याः चाःहिली । ख्वपय्‌ थ्व छम्ह हे द्यःयात तंगु लुइका बीम्ह द्यः कथं हनाः पुजा यायेगु चलन आः तक नं दनि ।

तःकै लंकाबीम्ह सितला माजु

तःकै तसकं चासुइगु व हिइसे च्वनीगु कै खः । ख्वाः हे बिरुप यानाबीगु थ्व कै छगू इलय्‌ तसकं महामारी कथं न्यनावंगु खः । ख्वपया ख्वँह्रय्‌ छम्ह द्यः दु सितला माजु । अन पूजा यायेवं तःकै वःगु लनी धयागु विश्वास दु । तसकं हे मि पूगु थें च्वंक धाये चासुइगु उगु कै सिचुकेत थ्व द्यइके वनेगु चलन दु । न्हापा वासः यायेगु चलन मदुगु इलय्‌ व तःकैया वासः खोप पत्ता लगे मजूनिगु इलय्‌ सितला माजु व बछला माजुयात नापं तयाः पुजा याइ । ल्वय्‌ लंकीम्ह बछला माजु, सिचुका बीम्ह सितला माजु धकाः ख्वपय्‌ सितला माजु द्यःया म्ये नं हालेगु यानातःगु दु ।

थीमत्यः गडबड मजुइकीम्ह अष्टलिंगी भैरव

ख्वपया वडा नं. ८ झतापाः गल्ली क्वय्‌लाछि त्वालय्‌ लँय्‌सं अथें थनातःगु तःजाःगु ल्वहं छगः दु । उगु ल्वहं हे अष्टलिंगी भैरव द्यः खः । अन पुजा वइबलय्‌ किसली छायाः उम्ह तःधिकःम्ह अष्टलिंगी भैरवयात घय्‌पुइ । उम्ह मिसाया वयां लिपा बांलाक थीमत्यः जुइ । थ्व द्यःयाथाय्‌ नवदुर्गां चथाःकुन्हु फै स्याइगु खः ।थन पुजा वइबलय्‌ छ्वय्‌ला माः सुकाय्‌ हनाः अष्टलिंगी भैरवयात क्वखायेके थें यायां उम्ह थीमत्यः गडबड जूम्ह मिसां अष्टलिंगी भैरवयात घय्‌पुइगु खः । ख्वपय्‌ थ्व छम्ह जक अष्टलिंगी भैरव दु, गुम्हेसित पूजा यायेवं मिस्तय्‌ थीमत्यः जूगु पाय्‌छि जुइ धाइ ।

थ्वँ अय्‌लाः बांलाका बीम्ह च्वंगा गणेद्यः

ख्वप नगरं पश्चिम भेगय्‌ छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःयात च्वंगा गणेद्यः धाइ । उम्ह द्यःयाथाय्‌ थ्वँ, अय्‌लाः कायेबलय्‌ भिनेमा धकाः थ्वँ, अय्‌लाः तयाः अमय्‌ज्वलं तयाः पुजा वनेगु चलन दु । अन छेँय्‌ छेँय्‌नं थथे थ्वँ अय्‌लाः कायेगु इलय्‌ भिनेमा धकाः पुजा यायेगु व अन पुजा वनेगु इलय्‌ छेँजःपिं मुनाः थः नं अनसं च्वनाः थ्वँ, अय्‌लाः त्वनाः समय्‌बजि नयाः वयेगु चलन दु । ख्वपया थ्व च्वंगा गणेद्यः थथे थ्वँ अय्‌लाः कायेगु इलय्‌ भिंकीम्ह द्यःकथं बिस्काः जात्रा न्ह्यः चैत महिनाय्‌ आपालं मनूत थ्व द्यःयाथाय्‌ वयेगु याइ । बिस्काःया भ्वजय्‌ त्वनेगु अय्‌लाः भिंकेमा धकाः भाकल यानाः थन थथे पुजा वइगु खः ।

दम मुसु लंकाबीम्ह च्वकिं अजिमा द्यः

मनूतय्‌ दम अप्वल वा ताः ई तकं मुसु वयाच्वन धाःसा च्वकि अजिमा द्यःयाथाय्‌ पुजा वनी । अन पुजा वनकि दम व मुसु वःगु लनीगु विश्वास दु । ख्वपया खौमा त्वालं इताछेँ त्वालय्‌ वनेगु लँय्‌ नवदुर्गां न्या लकीगु थासय्‌ बँय्‌सं अथें च्वकिं अजिमा स्थापना यानातःगु दु । मत बीगु ल्वहँ छगः जक थनातःगु छपाः तःपाःगु पिखालखु थेंच्वंगु थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजा यायेवं छेँजःपिनि दम व मुसु लनीगु धारणा दु । अन पुजा यायेत वइपिंसं छुं नं लित यंके मजिउ धकाः फुक्कं ज्वलं प्वंकाः पुजाभः सिलायंकी । थज्याःम्ह हे च्वकिं अजिमा यःसिं ख्यः परिसर वनेगु खँलाँ क्वचाइथें च्वंगु थासय्‌ च्वंगु फल्चाया देपापाखे नं दु । अन नं दम व मुसु वइबलय्‌ पुजा वनी । ख्वपय्‌ थ्व निगू थासय्‌ दम व मुसु वःगु लंका बीम्ह च्वकिं अजिमा दु । अन नं छुं विशेष मूर्ति मखुसें ल्वहं व छेपु जक अथें लँय्‌सं बँय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थ्वहे च्वकिं अजिमा द्यः खः ।

धन अप्वयेका बीम्ह तिनिगः बाराही द्यः

ख्वप जिल्लाया मध्यपुर थिमि नगरपालिका अन्तर्गत बोडेय्‌ लानाच्वंगु तिनिगः छगू पुलांगु बस्ती खः । अनया जंगलय्‌ छम्ह द्यः दु नीलबाराही, तिनिगः बाराही । धनबाराही नं धाइम्ह उम्ह तिनिगः बाराही द्यःयात धन अप्वयेकाबीम्ह द्यःकथं पुजा याइ । ख्वपया मनूतय्‌ शनिवाः शनिवाः पतिकं चैत महिनां अन पुजा वनेगु चलन दु । छुं न्हूगु सीप, बाजं सयेकल धाःसां नं पुजा यानाः पिकनिक वनेगु थाय्‌ नं थ्व तिनिगः बाराही हे खः । कय्‌तापुजा, इहिपा थेंज्याःगु भ्वय्‌ क्वचायेवं भ्वय्‌ सिधयेकेगु थाय्‌कथं धन अप्वयेकाबीम्ह थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजा याःवनी ।

न्यासि वने सयेकाबीम्ह इनरे गणेद्यः

सुं मचा दछि फुत नं न्यासि वने मसल धाःसा ख्वपया इनारे गणेद्यः सूर्यविनायक द्यइके वनेगु चलन दु । अन त्वाथ गयेकेवं न्यासि वनेसइ धइगु धारणा दु । अथे जुयाः अन मनूत न्यासि वने सयेकेत वयागु धकाः थः दछि दत्या दुपिं मस्त ज्वनाः पुजा यायेत वइ । अनया उगु त्वाथः गयेवं मचा न्यासि वने सइ धइगु जन विश्वासं मां बा वा थःथितिपिंसं निखे निपा ल्हाः ज्वनाः धुकुधुकु यानाः ल्ह्वनाः नं उगु त्वाथः गयेकेगु चलन दु । इनारे गणेद्यः न्यासि वने सयेका बीम्ह गणेद्यः कथं माने यानातःगु दु । थथे ई त्यलं नं न्यासि वने मसल धाःसा स्वनिगःया थाय्‌थासं थन द्यइके वयेगु चलन दु ।

न्ववाये सयेकाबीम्ह यातु गणेद्यः

ख्वपया पूर्वी लागाय्‌ बाहारे पूखू नापं छम्ह द्यः दु । यातु गणेद्यः धाःम्ह उम्ह द्यःयाथाय्‌ मस्त दछि निदँ दतं नं खँ मसल धाःसा खँ सयेकेत वा न्ववाये सयेकेत वइ । खँ ल्हाये मसःपिं मस्त ब्वनाः द्यइके पुजा यानाः अन पुजा व मचा अथें त्वःताः उमि अभिभावकत सुलाच्वनी । उम्ह मचा थः अभिभावक मखनेवं अथें ख्वयाहइ । अथे ख्वयेवं वयां लिपा मचां खँ ल्हाये सइ धइगु धारणा दु । येँ, यल व ख्वपया थाय्‌थासं थुगु यातु गणेद्यःथाय्‌ खँ सयेकेत वयापिं धकाः वयेगु चलन दु ।

न्हाय्‌पं स्याःगु लंकाबीम्ह न्हाय्‌पंस्याः द्यः

ख्वप नगरपालिका वडा नं. ९ स्थित वाकुपति चाँगुनारायण द्यःयाथाय्‌ द्यःया न्ह्यःने जवपाखे छम्ह सूर्यनारायण द्यः दु । मनूतय्‌सं सुयां न्हाय्‌पं स्यात धाःसा उम्ह सूर्यनारायण द्यःयात चिकं लुका बीगु चलन दु । न्हाय्‌पंस्याःद्यः नं धाइम्ह सूर्यनारायण द्यः कडा चटान थें रुप छुं मदुगु तर मि प्वालाप्वाला च्यानाच्वंगु थेंज्याःगु रुपय्‌ निर्माण जुयाच्वंगु दु । अन मनूत न्हाय्‌पं मतालकि, मस्तय्‌ न्हय्‌न्हुज्वर वलकि व थीथी कारणं न्हाय्‌पं स्यात धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ सुमिचां चिकं लुका बीत वइ । अथे यायेवं न्हाय्‌पं स्याःगु लनी धइगु धारणा दु । सूर्यनारायण नं नारायणद्यःया छगू रुप खः ।

प्वाथय्‌ दयेका बीम्ह ऋषेश्वर महादेव

ख्वपया ख्वँ¥हय्‌ दारी ग्वाय्‌ ताःहाकम्ह महाद्यः छम्ह दु । वयात ऋषेश्वर महादेव धाइ । ब्याहा यानाः ताः ई तकं प्वाथय्‌ मन्त धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ पुजा यानाः द्यःयात घय्‌पू वनेगु चलन दु । द्यःयात विधिवत् रुपं पुजा याये क्वचायेकाः वयात मिस्तय्‌सं घय्‌पुइ । अथे यायेवं ब्याहा जुयाः नं ताः ई तकं प्वाथय्‌ मदुपिं मिस्तय्‌ प्वाथय्‌ दइगु विश्वास दु । ऋषि पञ्चमीकुन्हु थ्व द्यःया मेला जुइ ।

बल्लाकाबीम्ह हनुमान द्यः

हनुमानयात पृथ्वी हे ल्ह्वना तयेफुम्ह द्यःकथं काइ । रामभक्त हनुमानया मूर्ति ख्वपया ख्वँ¥हय्‌ च्वंगु रामसीता देगः न्ह्यःने दु । तःधीम्ह हनुमान नं धयातःम्ह उम्ह हनुमानया मूर्ति स्थापना यासांनिसें उगु थासं बाःवनीगु खुसिया नां हे हनुमान्चा खुसि वा हनुमन्ते नदी जूवन । ख्वँ¥हय्‌ थें हे माहेश्वरी पीठ, बाराहीस्थान, कासानय्‌ नं हनुमानया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह द्यःयात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । पहलमान स्यनीपिं, बल तूगु ज्या यायेमाःपिंसं उम्ह द्यःयात पुजा याइ । मिस्तय्‌सं हनुमान द्यःयात पूजा यायेगु व अनि यायेगु ज्या याये मत्यः धायेगु चलन दु । उकथं ख्वपया थीथी पीठ व घातय्‌ स्थापना यानाः भुयू सिन्हः म्हछिं इलातःपिं हनुमान द्यःयात मिस्तय्‌सं पुजा व अनि यायेगु मयासें छखेलिक वनी । मिस्तय्‌सं हनुमान द्यःयात थियाः पूजा यात धाःसा माकः मचा बुइयः धइगु जनविश्वास दु ।

बाजं, भजन व म्ये सयेकाबीम्ह नासःद्यः

न्हापा न्हापा त्वाःत्वालय्‌ भजन स्यनेगु चलन दु । थथे भजन स्यनेगु इलय्‌ भजन पिथनेत नासः द्यःयाथाय्‌ वनी । न्हियान्हिथं बाजं स्यनाच्वंगु इलय्‌ आखालं हे शिष्य मस्त मुनाः नासःद्यःयाथाय्‌ धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः वनेगु चलन दु । थ्व चलन ख्वपय्‌ आः तक नं दनि । नासःद्यःयात प्याखं व बाजं स्यनीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । भजन, बाजं वा म्येया अभ्यास यानाच्वंपिं शिष्यत न्हिंन्हिं उम्ह द्यःयाथाय्‌ वइसा बाजं वा भजन पूरा अभ्यास यानाःलि पिथनेगु इलय्‌ ला थन बाहां स्यानाः हे भ्वय्‌ नयेमाः ।

ख्वपया नासःमना त्वालय्‌ ताःहाःगु वा तःजाःगु नासःद्यःया देगः दु । अथेंतुं थःनेपाखे नासः क्वलांचा, इनाचोय्‌ नासःचा धाःगु थाय्‌ व तःधीम्ह अजाजु द्यःयाथाय्‌ नं नासःद्यः दु । त्वाःत्वालय्‌ दुपिं नासःद्यःयाथाय्‌ थथे बाजं, भजन वा म्ये हालेगु सयेकाच्वंपिंसं भाकल यानाः पुजा याःवनी ।

बालीनाली बांलाकाबीम्ह लक्स द्यः

कामारुकामाक्षं बुंगद्यः हयेवं ख्वपय्‌ तयेगु कथं जुजु नरेन्द्रदेवं ख्वप जिल्लाया तापालाछि त्वालय्‌ देगः दयेकूगु जुयाच्वन । अन बुंगद्यः महयेवं थःगु हे कथं लोकेश्वर लक्स द्यः स्थापना यात धाइ । उम्ह द्यःयात अन्न अप्वः सयेकाबीम्ह वा सहकालया द्यः कथं हनातःगु दु । थःपिनि बुं यक्व अन्न सयेमा धकाः अन्न, तुसि, कय्‌गू, किगः, कःनि तयाः अन पुजा वइ । लसकः द्यइके पुजा यायेवं अन्न अप्वः सयेकाबी धायेगु चलन दु । न्हापा मानन्धर समुदायया सघन बस्ती दुगु तू पाइगु थाय्‌ तू पा लाछि हाल तापालाछि नापं थ्व द्यः आः नं न्हियान्हिथं पुजारी तयाः हे पुजा न्ह्यानाच्वंगु दु । नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ करुणामय लोकेश्वर स्थापना याना पुजा यानातःगु खः । थःपिनि बुँई छुं छगू न्हूगु चीज सयेवं न्हापां थन निं छाये हयेगु चलन दु । अथे यायेवं द्यः लय्‌ताया अप्वः बाली बांलाइ धाइ ।

व्यापार व्यवसाय अप्वयेकाबीम्ह भिंद्यः

व्यापार व्यवसाय अप्वयेकेगु लागिं ख्वपया दतात्रय न्ह्यःने व भिसिंख्यः धयातःगु आदर्श चोक नापं यःसिंख्यलय्‌ वनेगु लँय्‌ स्थापना यानातःम्ह गय्‌ भिंद्यः परदेशी भीमसेनयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु । अन खा स्यानाः वा दुगु हे स्यानाः भ्वय्‌ न्यायेकल धाःसा थःगु आम्दानी अप्वइगु विश्वास दु । थ्व व्यापार व्यवसाय अप्वयेका बीम्ह द्यः कथं कयातःम्ह द्यः खः । याछेँ नं छम्ह कलात्मक भीमसेनया मूर्ति दु । व्यापार व्यवसाय चले यानाच्वंपिसं थःगु पसः वा व्यापारिकस्थलय्‌ नं ग्वाखं, मथ वा अंगलय्‌ जूसां भिंद्यः कथं मूर्ति, तस्वीर वा ल्वहं छगः जूसां स्थापना यानाः बलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपं पिने च्वनेत वनाच्वंपिंसं थःगु बस्ती छम्ह छम्ह भिंद्यः दयेकातःगु दइ ।

भुखाचं बचे याना बीम्ह भुखाय्‌ द्यः

भुखाय्‌ ब्वइबलय्‌ भुखाय्‌ द्यः तंचाल धाइ । मनूतय्‌सं थ्व पृथ्वी छम्ह बल्लाःम्ह हनुमान द्यवं ल्ह्वनातःगु विश्वास याइ । वया त्यानुल धायेवं छखे ब्वहलं मेखे ब्वहलय्‌ पृथ्वी दिकेत पाः हिल धाःसा भुखाय्‌ ब्वइ धाइ । यदि भुखाय्‌ ब्वल धाःसा मनूत दुर्घटनाय्‌ लानाः सीफु । अथे मजुइमा धकाः भुखाय्‌ द्यःयाथाय्‌ पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपया साःकुलानय्‌ नितँ जाःगु देगः दयेकाः भुखाय्‌ द्यः स्थापना यानातःगु दु । भुखाय्‌ ब्वःसां थःपिंत छुं मजुइमा धकाः उगु मूर्ति पूजा याइ । विक्रम संवत् १९९० सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः

पुनःनिर्माण याःगु उगु भुखाय्‌ द्यइके वंगु २०७२ सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः नं अन आपालं मनूत क्षमापूजा यायेत वःगु खः । थज्याःम्ह हे भुखाय्‌ द्यः यःसिंख्यः परिसर गय्‌ भिंद्यःया न्ह्यःने सरस्वती द्यःयाथाय्‌ नं दु । अन नं खुल्ला रुपं पःखाः दनाः घेरे यानातःगु भुखाय्‌ द्यः दु । उगु थासय्‌ नं २०७२ सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः मनूत म्वःम्वः पुजा यायेत वनेगु यानाच्वंगु खः । ख्वपय्‌ साःकुलानय्‌ व यःसिंख्यलय्‌ निथाय्‌ हे जक भुखाय्‌ द्यःया अस्तित्व दु ।

मचा दयेकाबीम्ह ख्वँह्रंम्ह कुंसुरु द्यः

ख्वँ¥हय्‌ प्रवेश जुइ न्ह्यः भचा आसन दयेकाः छम्ह चिधिम्ह मिजंचा थें च्वंक लिंग स्पष्ट सीदयेका द्यः छम्ह स्थापना यानातःगु दु । ब्याहा यानाः ताः ई तक नं मचा मंत धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ चान्हय्‌ वनाः म्हछिं नांगां च्वनाः मिस्तय्‌सं पुजा याःवनेगु चलन दु । कुंसुरु द्यः धयातःम्ह उम्ह द्यःयात पुजा यायेवं प्वाथय्‌ दयाः मचा बुइगु जनविश्वास दु । अन चान्हय्‌ पासा ब्वनाः याकःचा जूसां पूजा ज्वनावनाः पुजा यायेत वनीबलय्‌ म्हछिं नांगां च्वनेमाः धइगु धारणा दु । अथे यानाःलि जक मचा बुइ धकाः विश्वास यानातःगु दु ।

मचात ग्याःगु लंकाबीम्ह मांकाः द्यः

मचात द्यनीबलय्‌ थारान्हुइगु ल्वय्‌ जुल धाःसा मांकाःद्यः (महांकाल) पुजा यायेत वनी । ख्वपया सूर्यमढी मांकाःद्यः स्थापना यानातःगु दु । मचा ग्यात धाःसा अन समय्‌बजि तयाः पुजा यायेत वनी । अथे पूजा यानाबीवं मस्त ग्याःगु लनी वा मचा ग्याइमखु धइगु जनविश्वास दु । ख्वपया थुगु मांकाःद्यः न्हापा जीर्ण जुयाच्वंगु इलय्‌ गाडीं घ्वानाः थुना ब्यूगु खःसा वयां लिपा सिमेन्ट छ्यलाः बल्लाक दयेकूगु खः ।

मनया इच्छा पूवंकबीम्ह मनोकामना द्यः

ख्वपया साक्वथां च्वय्‌ लाय्‌कू वनेगु लँय्‌ सिथय्‌सं मनोकामना द्यः दु । मनय्‌ तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यःकथं अन लँया सिथय्‌सं आसन दयेकाः मनोकामना द्यः स्थापना यानातःगु दु । उकि गं छगः नं तयाः आधुनिक रुप बियाः प्लाष्टर यानाः ल्वहं छगःयात हे मनोकामना धकाः नालातःगु दु । थ्वथें हे ख्वपया दतात्रय द्यः नापं तःचपाः त्वालं सँलाँ गणेद्यःयाथाय्‌ वनेगु लँ क्वसं बँय्‌ अथें ध्याकुंचाय्‌ नं मनोकामना द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । थ्व द्यःयात गुलिसिनं मनोकामना द्यः धकाः हे मसिउ । सिउपिसं धाःसा मनय्‌ तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यः कथं थ्व द्यःयात न्हियान्हिथं पूजा याइ ।

लासाय्‌ च्व फायेगु लंकाबीम्ह च्वकुम्हुरु द्यः

मस्तय्‌सं लासाय्‌ च्व फानाः दुःख बिल धाःसा सुथय्‌ न्हापां दनाः वनाः तःचपाः त्वाः दतात्रय्‌ च्वंगु भिंद्यःया हितिइ म्वःल्हुकाः अन लिक्क च्वंगु छगः गालय्‌ लुचुक्क मचायात थुनाबी । वयां लिपा अन लिक्क च्वंगु भिंद्यःया देग थहां वनेगु थासय्‌ च्वय्‌ अंगलय्‌ स्वनातःम्ह द्यःयात अनि याकी । अन उम्ह द्यःयात अनि याकेवं लासाय्‌ च्व फायेगु बानी त्वःफिनावनीगु विश्वास दु । उम्ह द्यःयात च्वकुम्हुरु द्यः धाइ । लँय्‌ गाः नापं स्वनातःम्ह द्यः व अंगलय्‌ अथें लानाच्वंम्ह द्यः मध्ये अंगलय्‌ ध्वाक्क

छ्यं न्याकेवं लासाय्‌ च्व फायेगु बानि त्वःफिइगु धारणा दु । उम्ह मचा छेँय्‌ हयाः वयात ल्हाः, तुति व कालय्‌ धुपाँय्‌ थनाः शुद्ध याइ । थथे यायेवं सातिकुन्हुनिसें वं लासाय्‌ च्व फाइमखुत धइगु जनविश्वास दु ।

शान्ति व ज्ञानबीम्ह भगवान द्यः

ख्वपया माहेश्वरी पीठं च्वय्‌ तःधिकःम्ह भगवान बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मनूतय्‌त मन शान्त मजुल, आकुलव्याकुल जुल धाःसा उम्ह तःधीम्ह बुद्धया मूर्ति पुजा याइ । मनयात शान्त याइम्ह व ज्ञान गुणया पाठ स्यनीम्ह द्यः कथं भगवान द्यःयात नालातःगु दु । स्थानीय नेवाःत शान्ति चूलाकेत मन अशान्त मजुइकेत व थः मस्तय्‌त न्हून्हूगु ज्ञान व गुण स्यनेगु कथं थुम्ह द्यःयाथाय्‌ पूजा वनेगु चलन दु । शान्ति व ज्ञानबीम्ह बुद्धयाथाय्‌ बुधवाः पूजा याइ ।

सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह हिफः द्यः

खुयाः नं खुयाकयागु मखु धाल धाःसा वा मखुगु खँ ल्हानाः नं खःगु खँ यायेत स्वल धाःसा सत्य बाचा ल्हाकेत हिफः द्यःयाथाय्‌ ब्वना यंकी । अन न्ह्यःने तयाः तामा तुलसी थीकाः पाफयेवं यदि मखुगु खँ ल्हाःगु प्रमाणित जुल धाःसा प्यन्हुया दुने सी यः धाइ । थथे सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह द्यः हिफःद्यः खः । तलेजु दुने मोहनिबलय्‌ हि फयाच्वनीम्ह उम्ह द्यःयात हिफःद्यः धाइ । थ्व अन मूचुकय्‌ बलि बीगु इलय्‌ जःखः च्वनाः हि फयाच्वनीपिं नापं च्वंम्ह द्यः खः । न्हापा अथे सत्य असत्य सीकेगु चलन दुगु विश्वास यानातःगु दु ।

सीप व कला स्यनाबीम्ह हामाय्‌ द्यः

हामाय्‌ धायागु प्रधान वा अभिभावक द्यः खः । ख्वपया पूर्वपाखे छगू थाय्‌ दु हामाय्‌ख्यः । थन छम्ह नासःद्यः स्वयां जाःम्ह धयातःम्ह हामाय्‌द्यः दु । ख्वपया कुम्हाःतय्‌ भैलः प्याखं स्यनीगु इलय्‌, नाथय्‌ ग्यनीगु कथं थीथी बाजं स्यनीगु इलय्‌ पिदनेत न्हापां थन द्यःल्हायेत वयेमाः । नापं नाथय्‌ ग्यंकेत प्याखं व बाजं स्यनाच्वंगु इलय्‌ नं न्हियान्हिथं थुम्ह द्यःयाथाय्‌ शिष्यत धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः पूजा यायेत वइ । नासःद्यः थें हे प्वाः छप्वाः जक तयाः ल्वहंया छेपु थें दयेकातःगु थ्व हामाय्‌ द्यःयाथाय्‌ बाजं पिदनीगु इलय्‌ कचिगु ख्येँचं प्वालय्‌ लाकेत कयेकी । थथे यायेगु ताःलायेवं बाजं बांलाक सयेकेफइ धाइ । हामाय्‌ द्यः थीथी कथंया सीप व कला स्यनीम्ह द्यः कथं काइ ।

मानव समुदायया दथुइ थवंथवय् ग्वाहालिया भावना ब्वलंकाः ज्या यानावनेगु हेतुं नीस्वंगु मनूतय्गु पुचःयात गुथि धकाः थुइकी । चिचीधंपिं, बमलाःपिं तःम्ह मनू मुनाः आपत विपतय् ग्वाहालि कायेत दयेकातःगु संगठन गुथि खः । गुथि छुं उद्देश्य दुपिं मनूतय्गु जीवनस्तर थकायेत दयेकातःगु व्यवस्थित संस्था खः । संस्कृत खँग्वः ‘गोष्ठी’या अपभ्रंश गुथि खः । ‘गोष्ठी’या अर्थ सभा÷समूह जुइ । बुँज्या अले वनय् सा जयाः जीवन निर्वाह याइगु इलय् सा जइपिं सापूत मुनाच्वनीगु थाय् (गोष्ठ)यात गोष्ठी धाल । थ्व हे गोष्ठी शब्द अपभ्रंश जुयाः तद्भव शब्दया रुपय् नेपालभाषाय् ‘गुथि’ जुल, अले गुथिया अर्थ–विकास जुयाः छगू उद्देश्य कयाः छथाय् मुनाः थवंथवय् ग्वाहालि यानाः ज्या यायेगु जुल । अंग्रेजीं a trust, association, नेपाली भाषाय् समाज धयातःगु गुथिं निश्चित ज्या पूवंकेत समूह दयेकाः उकी दुने च्वनाः थवंथवय् जानाः ज्या क्वचायेकेत नीस्वनातःगु मनूतय् पुचः वा समूह थुइकी । निश्चित ज्या पूवंकेधुंकाः उकिया संरक्षण, रेखदेख व ताः ईतक ल्यंकातयेत बुँ, जग्गा स्रोतकथं तयाः स्वनातःगु पुचः गुथि खः । ई.पू. खुगू सदिइ बैशालीया लिच्छवि गणराज्यय् गुथिया अभ्यास जूगु खनेदु । मगधं बारम्बार आक्रमण यानाः बैशालीयात त्याके मफुत । थुकिया कारण बैशालीया लिच्छवि गणराज्यय् गोष्ठी परम्परा तसकं क्वातुगुलिं खः । लिपा मगधया जुजु अजातशत्रुं थः मन्त्री वर्षाकारयात बैशालीया गोष्ठी परम्परा स्यंके बीकल । वयां लिपा जक मगधं बैशालीयात त्याकूगु खः । बैशालीपाखें नेपालय् शरण काःवपिं लिच्छवितय्सं लिपा थन नं गुथि परम्परा न्ह्याकूगु खनेदु । गुथियात जग्गा तयातःगु दसु लिच्छवि अभिलेखय् लुयावःगु दु । उबलय् धार्मिक, शैक्षिक, स्वास्थ्य व लौकिक ज्या यायेत गोष्ठी नीस्वनातःगु खः । आःतक लूगु लिच्छविकालया २०० गू अभिलेखमध्ये थ्यंमथ्यं ४८ गू अभिलेखय् गुथिया खँ न्ह्यथनातःगु दु । लेलेया शिवदेव अंशुवर्माया संवत् ५२६ या अभिलेखपाखें लौकिक जीवनय् गोष्ठीया महत्ता न्ह्यब्वःगु दु । गुथिं मध्यकालय् व्यापकता काल । मध्यकालया ७५ प्रतिशत सिबें आपाः अभिलेखय् गुथि–जग्गाया खँ न्ह्यथनातःगु दु । थुबलय् धार्मिक व लौकिक गुथिया जग्गात गुलिं राज गुथि व गुलिं निजी गुथि दुने तयातःगु खः । गुथिया मू आयस्रोत जग्गा खः । वि.सं. १९१० य् जंगबहादुरं जारी याःगु मुलुकी ऐनय् गुथि नीस्वंम्ह मनू न्हय्गू पुस्तातक लोकजगत्पाखें उद्धार जुइ धकाः च्वयातःगु दु । गुथिया दुजः गुथियार खः । २००७ सालया प्रजातन्त्रलिपा मुलुकी ऐन २०२०य् गुथिया व्याख्या व व्यवस्था यानातःगु दु । लिपा ‘जसको जोत, उसको पोत’, ‘भूमी सम्बन्धी ऐन २०२१’ व ‘भूमिसुधार सम्बन्धी नियमहरू २०२१’ आः नेपाःया संविधान २०७२, गुथि संस्थान ऐन २०३३ व मुलुकी देवानी संहिता २०७४ य् थुकिया व्यवस्था व नीतिनियम दुथ्याकातःगु दु ।

नेवाःतय्गु सांगठनिक जीवनया आधार हे गुथि खः । न्हापा जूसा धार्मिक ख्याच्वःया आधारय् मनूतय्सं छुं नं गुथि न्हंके ग्याः । तर मनूतय्के बुलुहुं अधर्म, धर्मप्रति अनास्था ब्वलंगु कारणं गुथिप्रतिया थःगु जिम्मेवारी त्वःतेगु याना हयाच्वंगु दु ।
छगू ला पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः थःलिसे वःपिं सैनिक, सेनाया कलाः व छँेजःपिंत तयेगु लागि जग्गा हरण यायेगु व सेनायात ध्यबा बीगु पलेसा थनया जग्गा बिर्ता बीगु यात । रणबहादुर शाहया पालय् नं दक्षिणपाखें अंग्रेजतय्सं आक्रमण याइगु व आन्तरिक कलहया कारणं धन मुंकेगु लागि जग्गा हरण यायेगु यात । अथे हे राणाशासनया इलय् राणातय्सं ततःखा जुइक दरबार दयेकेगु लागि नं जग्गा अधिकरण यायेगु, छुं छुं मुआब्जा बीगु जुल । वयां लिपा २००७ सालया प्रजातन्त्र वये धुंकाः विकास यायेगु, स्कूल चायेकेगु लागि नं थनया जग्गा अधिकरण यायेगु, हरण यायेगु यात । वि.सं. २०२१ सालं भूमिसम्बन्धी ऐन, नियम पिहां वल । गुथि संस्थान अधिनष्ठ जग्गा भूमिसुधारं पिने लाकाः संरक्षण यायेगु, जनतायाके च्वंगु गुथिया जग्गा गुथि संस्थानय् दर्ता मयाकुसे निजी बिर्ता सरह रैकरय् हिलेगु यायेमाःगु जुल ।
प्रजातन्त्र वयेधुंकाः म्हय्तय्गु अधिकार अप्वः जुल, गुकिया कारणं म्हय्तय्सं गुलि बाली तयेहये माःगु खः उलि तये महल । दुगु जग्गा रैकरय् परिणत याये दइगु जुसेंलि मीगु सुरु जुल । देशया राजनैतिक हिउपाः नापनापं नेपाःगाः दुने पिनेया मनूतय्गु बसोबास अप्वयावल । २०६२ सालया आन्दोलन लिपा नेपाःगाःया जग्गाया मू तसकं अप्वयेवं गुथिया जग्गा नं गुथि संस्थानया कर्मचारीतय्गु मिलोमतोय् रैकर यानाः मीगु जुल । गुलिसियां जग्गाया सत्ता ध्यबा अक्षयकोषया नामं बैंकय् तयेगु यात । अथेखःसां चल सम्पत्ति जूगुलिं स्थीर मजुल । देय्या बेसाःभाः झंझं थहां वनीगु व बैंकया ध्यबाया ब्याज झं झं म्हो जुइगुलिं गुथि न्हापा थें चले मजुल । नापं थः बाज्या अबुपिंसं गुथिया जग्गा मियाः वनेवं काय छय्पिंसं वास्ता यायेगु म्हो जुल । अथे हे सरकारी प्रयोजन, लँ दयेकेगु, विश्वविद्यालय, औद्योगिक क्षेत्र, अस्पताल थेंज्याःगु अति आवश्यक भौतिक संरचना निर्माण यायेवं गुथिया अस्तित्व ह्रास जुयावंगु खः । सरकारी तवरं गुथि मदया वं थें पारिवारिक रुपं दाजुकिजा अप्वः दयाः दुगु जग्गा कुचाकुचा जुयावन । जग्गाय् न्हापा थें उत्पादन मजुल । न्हापाया ध्यबां गुथियात माःगु सरसामान जोरजाम याये मफुत । याइपिं गुथियारतय्सं माक्व ई बीमफुत । गुथि व्यवस्थापनया लागि दयेकातःगु गुथि संस्थान, संस्कृति मन्त्रालयय् गुथिया ज्ञान दुपिं पदाधिकारी नियुक्त मजुइगु जुयावल । ईया माग कथं गुथिइ हिउपाः हयेमफुगु थज्याःथज्याःगु हे कारणं नं गुथिप्रति मनूतय्गु आशक्ति म्हो जुयावंगु खः । व्यक्तिगत जीवनय् याये मफुगु ज्या मंकाः वा संस्थागत रुपं पूवंकेफइ तर गुथिया आयस्ता स्यनावंगुलिं गुथि थम्हं हे त्वःतावनेगु, व्यक्तिगत जीवन हनेगु, गुथिया विकल्प मालेगु आदिया कारणं गुथि जक मखु नेवाःतय् दथुया स्वापू हे स्यना वनाच्वंगु दु ।

– गुथि छगू त्वाः, देश वा छुं छगू थासय् अवस्थित जुइ ।
– गुथिइ आप्वः धइथें छगू हे जातयापिं जक गुथियार दइ ।
– गुथिया नेतृत्व ज्येष्ठाधिकार अनुसार थकालिनिसें क्वकालितक कुहां वइगु नियमय् आधारित जुइ ।
– गुथिइ यायेमाःगु ज्या पालंपाः याइ ।
– गुथिइ न्ह्याःपिं दुहां वनेज्यू, मंमदुसा त्वःता नं वनेज्यू ।
– गुथियारत अप्वः यानाः मिजं जुइ व गुथियार हे वयागु छेँया प्रतिनिधि जुइ ।
– गुथियात हानि याःम्हेसित गुथिं पितिनाछ्वइ ।
– गुथिया एकता क्यनेकथं छम्ह द्यः दइ, गुम्हेसित सकसिनं हनातइ व उम्ह द्यःयात पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ ।
– मुद्दा मामिलाय् गुथि व्यक्ति सरह जुइ ।

लिच्छविकालंनिसें थौंतकया गुथिया प्रकृतियात स्वयेगु खःसा सामाजिक, धार्मिक, पारिवारिक, लौकिक, मनोरञ्जन, आवधिक गुथित खनेदु ।
आवधिक गुथि
छुं नं छगू ज्या पूवंकेगु लागि नीस्वनातःगु तर उगु ज्या क्वचायेवं मदयेका छ्वइगु गुथि अर्थात् आवश्यकता कथं दयेकाःतःगु व मदयेका छ्वइगु गुथि वा अस्थायी गुथि । थज्याःगु गुथि धयागु पीठ सेवा, लोकेश्वर सेवा, विहार सेवा थेंज्याःगु छुं दँया लागि दयेकातइ । थज्याःगु ज्या क्वचायेवं स्वतः गुथि मदयावनीगु खः ।
कचा गुथि
ततःधंगु गुथि क्वचायेकेगु लागि मेमेगु जिम्मेवारी बियाः ज्या पूवंकेत कचा गुथि दयेकातःगु नं दु । गथेकि सम्यक न्यायेकेगु लागि, करुणामय द्यःया रथजात्रा न्यायेकेगु लागि यक्व कचा गुथि दयेकातःगु दु । इमिसं निश्चित इलय् थःथःगु ज्या पूवंकेगु याइ नापं थज्याःगु कचा गुथि स्वयेगु लागि छगू मू गुथि नं नीस्वनातःगु दइ ।
धार्मिक गुथि
धर्मलिसे स्वापू दुगु गुथि धार्मिक गुथि खः । धर्मप्रति अटल विश्वास दुगुलिं धर्मय् हे समर्पित जुयाः निजी रुपं स्थापना यानातःगु धार्मिक गुथि निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु दु । पुण्य प्राप्त यानाः थुगु जन्मसिबें नं पारलौकिक जीवन सुथांलाक न्ह्याकेगु तातुनाः याइगु गुथि । द्यः पुजा यायेगु, श्राद्ध यायेगु, सा, माकः आदियात छ्व नकेगु थेंज्याःगु गुथित । धर्मय्
श्रद्धा, आस्था व विश्वास तइगु जूगुलिं गुथि तयेवं धर्म लाइगु विश्वासं गुथि स्वनीगु जुयाच्वन । थःथितिपिनि लुमंतिइ व पुण्य कामना यानाः नं गुथि तयातःगु खनेदु । उकिं गुथियात ‘देवस्व’ तायेकेगु चलन नेपाली समाजय् दु ।
धार्मिक गुथिइ हिन्दू लिसें बौद्ध धर्मया देवदेवीपिनिगु आराधना धार्मिक भेदभाव मतसे यानावयाच्वंगु दु । देगः, चैत्य, विहार न्हूगु दयेकाः उकियात ताः ईतक न्ह्याकातयेत वा पुलांगु भिंकेत आयस्ता व्यवस्था यानातःगु धार्मिक गुथि खः । धार्मिक गुथि जग्गाया आयस्तां न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।

धार्मिक गुथिया ताजि
इन्द्रायणी जात्राया गुथि
बालाचःह्रेकुन्हु येँया शोभाभगवतिया न्ह्यःने च्वंगु इन्द्रायणी द्यःया जात्राया छन्हु न्ह्यःया चान्हय् यज्ञशालाय् विशेष प्रकारया होम याइ । होम यायेत इन्द्रायणी गुथि छगू तयातःगु दु । थुगु यज्ञय् म्येय्या छ्यं छगः, स्वँ, स्यँे, नुगःचु व पञ्चबलि धकाः बखुंचा छज्वः, न्या छज्वः, बुइँचा छज्वः व सर्प छज्वः तयाः सर्पाहुति याइ । थुगु होम मध्यकालया सुरुया ठकू जुजु (मल्ल) श्री जयदेवया पालंनिसें न्ह्याःगु अनुमान यानातःगु दु । थुबलय् थीथी थाय्या द्यःखः शोभाभगवति, ज्वालामाई, माखचा खः, भोरी गणेद्यः, स्वांछपु गनेद्यः झ्वःलिं तयातइ ।
गथुप्याखं गुथि
मालाकारतय् गथुप्याखं क्यनेगु तःधंगु सांस्कृतिक गुथि खः ।
चकंगुथि
थँबहीया चकंद्यः जात्राया अवसरय् द्यःजात्रा यायेत झ्वाःबहाः, ध्वाकाबहाः व गंबहाःया बज्राचार्यत मुनाः चकंगू गुथि स्वनातल । छन्हु बिज्यासःद्यःयाथाय् वनाः पुजा यानाः चकं गुथि न्यायेकी । तर थुथाय् थ्व गुथि मन्यात । तर चकंद्यः जात्राबलय् गुरुजुपिं सहभागी जुइमाःगु दनि ।
चैत्यगुथि
धर्मधातु चैत्य, बज्रधातु चैत्यया पुन्हि, अष्टमीबलय् दच्छिया छक्वः वर्षबन्धन पुजा यानाः न्यायेकीगु चीभाः (चैत्य) गुथि धाइ । थज्याःगु गुथिइ चैत्यया न्ह्यःने यज्ञ यायेगु, मत छ्वयेकेगु, पञ्चरक्षा आदि पाठ यायेगु व थुकिया लिसें मेमेगु घानातःगु ज्या याइ । चीभाः (चैत्य) स्यन धाःसा थुकियागु आयस्तां भिंकेगु ज्या याइ ।
तुतःगुथि
ने.सं ७९०य् कान्तिपुर, वटुटोलया श्री धर्मचक्र महाविहार (तःधंबहाः)या गुणचन्द्र शाक्यं श्री स्वयम्भू महाचैत्यप्रति गुंला ज्वःछि नसंचा इलय् वाद्यवादन सहित तुतः ब्वनेगु गुथि नीस्वनाबिल ।
थाय्पागुथि
थःनेया बहाबहीया बज्राचार्य व शाक्य थाय्पापिं मुनाः दयेकातःगु गुथि थाय्पागुथि खः । थ्व गुथि विशेषतः थःनेया चक्रेश्वरपिं क्वाःबहाः, झ्वाःबहाः, ध्वाकाबहाः, गंबहाः व थकालि शाक्य बरेजु व फूबरे च्वनाः न्यायेकीगु खः ।
द्यःगुथि
देवभूमि कथं नांजाःगु देय् जुयाः अनेक जात्रा न्यायेकेत राष्ट्रियकथं आपालं द्यःगुथि दु ।

नासःपुजा गुथि
नासद्यः पुजा यानाः न्यायेकीगु गुथियात नासःपुजा गुथि । नासःपुजां नासःद्यः पुज्याइबलय् गुरुपिंसं नासःद्ययात नाट्येश्वर नाथेश्वर धकाः महाद्यःया रुप कथं कायेगु याः । रुप धाःसा दइमखु । बालाप्वाः स्वप्वाः जक तयातइ । थुकियात मचांनिसें नासलं लीकेगु स्यनाबीपिं मां, अबु व गुरुया प्रतीक कथं नं कायेगु याः ।सांस्कृतिक बाजागाजा, ख्यालः, प्याखं आदि नीबलय् बाहां भोग बियाः नासःद्यः पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ । त्वाः गुथि न्ह्याकाच्वंपिं नेवाःतय् दँय् छकः नासःपुजा न्यायेके माःगु परम्परा दु । थुबलय् नं बाहाँ भोग बीगु चलन दु । बाहाँ भोग बीन्ह्यः बालाप्वालय् धकिंनंं त्वपुइ माःगु नं परंपरा दु ।
कजि
गुथि व्यवस्थापन याइम्ह । पुजा तयेगु सरसामान मिलय् यायेगु ज्या कजिं नं याइ । त्वाःछेँ मदुगु त्वालय् बाजं तयेगु व स्यनेगु आदि नं कजिया छेँय् हे याइ ।
थलप्वं
थलय् ल्यंकीगु भाग । तयाबीबलय् थलय् च्वंक दक्वं फुकाः तयेगु याइमखु । भच भचा ल्यंकी । थलप्वं भाग थल सुयागु खः वयात हे बीगु याइ ।
धकिं
नासःद्यः त्वपुइगु कापः । छगू कथंया पर्दा । स्वथाय् स्वंगः मिखा व थीथी कथंया स्वां च्वयातइ । नासःद्यःयाथाय् बाहां भोग बीत्यल धायेव धकिं तयाः नासःद्यःयात पःखुइ ।
नासःद्यः
बाद्यबादन, प्याखं सयेकाबीगु व नासलं लिकाः हिसि दयेकाबीम्ह द्यः । रुप आकार छुं दइमखु । अंगलय् स्वंगू बालाप्वाः तयातइ । थुकियात मां, अबु व गुरु कथं नं काइ ।
निपांचूम्ह बाहां
द्यःयाथाय् भोग बीम्ह ग्वंंगः वा हँय् । भोग बीत मू हायेकाच्वनी मखु । छ्यंयात छगू सी भाःपी । पपू व तुतियात नं सी भाःपी । मुक्कं न्यासी दइ ।
प्यपांचूम्ह बाहां
द्यःयात भोग बीत तयातःपिं प्यपां चूपिं म्येय्, दुगु, फै । भोग बीत मू हायेकी वा नीलखं छ्वाकी । छ्यं छगःयागु जक सी काइ । च्यासी दयेकी ।
बालाप्वाः
नासःद्यः नालाः अंगलय् दयेकातःगु प्वाः । स्वप्वाः दइ । च्वय्पाखे छकुं व क्वय् पाखे निकुं दयेकाः स्वकुं लुइकातइ । छह्वतं मेगु ह्वः पाछि पाछि पाकातइ ।
सिन्हाय्स्वां
हःयात स्वांया रुपय् नालातःगु छता स्वां । न्ह्यागु पुजाय् नं चलय् जुइ । नासः मोहनी लित तइबलय् थुकिं सिन्हः हुयाः नासःद्यइथाय् छाइ । भचा वाउँसे भुयू नइ ।
सीला
सी मथःपिन्त तयाबीगु ला । सी बीबलय् सी छकू जक मबिसे ला छकू नं तयाबी । सी मथःपिं सकसितं सीयागु छकू व मेगु छकू यानाः निकू निकू तयाबी ।
सुलिं
थ्वँ दयेकेगु जिम्मा काइपिं खलः । छम्ह जक बाय् तःम्ह नं जुइ । छम्ह वा तःम्ह जुइगु थ्वँ दयेकेमाःगु मात्रा स्वयाः जुइ । भचा जक दयेकां गाःसा छम्हेसिनं याइ । यक्व दयेकेमाःसा तःम्ह जाइ ।
सुवाः
भुतू च्याकाः भ्वय् ज्वरय् याइपिं खलः ।याकःचा जक जुइमखु । निम्ह स्वम्ह जुइ । भ्वय् ज्वरय् यायेत तायेगु व सिलेगु ज्याय् खलःपिंसं ग्वाहालि यानाबी । चि मसला दक्वं इमिसं लाकी ।
स्वहःलूगु सिन्हाय् स्वां
गौ पतिं स्वहः वयाच्वंगु सिन्हाय् स्वां । दक्वं माय् वइमखु । छगू निगू कचाय् जक वइ । वःगु कचाय् फुक गौलय् वइ । नासःद्यःयात यःगु स्वां कथं काइ ।
हामू
गुथि खलःपिन्त सः कंवनीम्ह जः । थ्वँकि म्हयेगु, भ्वय् धाःवनेगु व छुं नं गुथिया मेमेगु गतिबिधिया सुचं बीमाःसां वं हे बिउवनेगु याइ । गुथि खलः स्वयाः छम्हं मगाःसा निम्ह स्वम्ह नं तइ ।

पाठ याकेगु गुथि
ने.सं १००० य् असं त्यःरड त्वाःया द्रव्यरत्न तुलाधरं थः मदुम्ह अबु रेखरत्नया नामं दुर्गति परिशोधन कामना यासें दँय्दसं श्री स्वयम्भू भगवानया न्ह्यःने धर्मश्री प्रज्ञापारमिता लक्षावति पञ्चविंशति सहस्रिका धर्मग्रन्थ पाठ याकेगु नितिं गुथि नीस्वन ।

मनोरञ्जन गुथि
जीवनय् मनूतय्त नयेगु, त्वनेगु, पुनेगु जक दयां मगाः, न्ह्याइपुके नं माः । न्ह्याइपुकेगु लागि जक दयेकातःगु नं गुथि दु । गथेकि लिच्छविकाल हे दुगु पहलमान ल्वाकेगु गुथि (मल्लयुद्ध गुथि), अथे हे म्ये हालेगु, बाजं थायेगु नाप स्वापू दुगु, ससुपुजा गुथि, नासःगुथि आदि ।

पारिवारिक गुथि
थः परिवारया दाजुकिजापिं च्वनाः दच्छिया छकः देगुद्यः वा मेगु छुं नं छगू थासय् च्वनाः मुनाः नयेगु लागि दयेकातःगु गुथि ।

देगुपुजा गुथि
बौद्ध व छुं छुं हिन्दू जातजातिइ देगुपुजा न्यायेकेगु चलन दु । देगुपुजा गुथिइ छगू हे वंशयापिं जक गुथियार जुइ । देगुपुजाय् अन्तरजातीय ब्याहा याःपिंत दुकाइ मखु । तर कायमचां ब्याहा यानाहःम्ह सजातिय भौमचायात देगुपुजाय् दुतिनेगु याइ । देगुपुजाय् मिजं मिसा सकलें दुजः जुइ । बुँया आयस्ता दुपिनि थुकिं हे चले याइ । गुलिस्यां ल्हापं कयाः गुथि न्यायेकी । देगुपुजा गुलिस्यां न्यान्हुतक न्यायेकीसा गुलिस्यां निन्हु जक नं न्यायेकी । देगुपुजाय् कायमचा, म्ह्याय्मचा व भौमचा दुतिनेगु नं याइ । नःलिम्ह भौमचिया थःछेँपाखें ‘सगंभु’ धकाः सगं व मरिचरि, घासाता तयाः हयेमाः । दिगुपुजा छुं निश्चित थासय् ख्यलय् वनेगु धकाः वनी । द्यःखः कुबियाः म्वाहालि पुइकाः वनी (थुथाय् म्वाहालि पुइपिं मंत) । दिगुपुजाय् गुलिस्यांं बज्रयानी गुरुजु, गुलिस्यां आचाःजु तयाः पुजा याकी । पुजा सिधयेवं भ्वय् नइ । गुलिस्यां बाहां स्यायेगु धकाः दुगुचा बलि बीगु नं याइ । देगुपुजा दछिया दुने निक्वः यायेमाःपिं नं दु । न्हापां मू देगुपूजा वैशाख जेठं जुइ । अथेहे नच्छा देगुपुजा धकाः भदौ असोजपाखे न्यायेकी ।

महाबलि गुथि
येँदेया १८ गू क्षेत्रिय महाविहारकथं परापूर्वकालनिसें दँय् छक्वः जगत संसार उद्धार यायेगु पुजा कथं शान्तिस्वस्ति यायेकथं भूतप्रेत पिशाचयात बौ बियाः पुजा याइगु महाबलि गुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु । थ्व गुथि आः छुं छुं महाविहारय् जक ल्यंदनि । क्वाःबहाः, झ्वाःबहाः, तःक्षबहाः आदि महाविहारय् जक ल्यंंदनि ।

लुँम्वह छाये गुथि
सकिमिलापुन्हि व सिपुन्हिकुन्हु लुँम्वह (असर्फि) श्री शान्तिपुरयात छायेगु गुथि श्री ५ रणबहादुर शाहं नीस्वंगु खः । थ्व गुथियात हे ब्वलंकेगु कथं श्री ५ गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहं शान्तिपुरय् महापुजा गुथिया नितिं सिजःपौ तःगु खः ।

लैँकेँ गुथि
घ्यःचाकु संन्हू अर्थात् मकर संक्रान्ति माघ १ गते स्वयम्भूया भुइख्यलय् सकल बहीद्यः, आजुपिं व दीपंकर तथागतयात निमन्त्रणा यानाः ‘लैकेँ गुथि’ धकाः सम्यक पुजाबलय् शाक्य जातिं लैं, कँे व जा तयाः गुथि न्यायेकी ।

लौकिक गुथि
थुगु हे जीवन बांलाकेगु लागि माःगु वस्तु दयेकाः उकिया संरक्षण यायेगु लािग दयेकातःगु थीथी गुथि दु । गथेकि सतः, हिति, तुं सुचुकुचु यायेगु, थीथी इलय् लः त्वंकः वनेगु, लँ छिंकः वनेगु, सख्वाः पायेगु आदि । समाजया सर्वाेपरि हित यायेत तयातःगु कीर्ति ताःईतक न्ह्याकातयेत लिसें उकियात सुचुकुचु यानातयेत व स्यंसा भिंकेत निश्चित आयस्ता तयातःगु गुथि हे लौकिक गुथि खः । लेलेया लिच्छविकालीन अभिलेखय् खनेदुगु पानीय गोष्ठी, प्रणाली गोष्ठी, प्रवहण गोष्ठी, अर्चा गोष्ठी लौकिक गुथिया दसु खः । मदुपिं थःथिति लुमंकाः उमिगु नामय् थुज्वःगु कीर्ति तलकि पुण्यप्राप्ति जुइगु, परलोकय् सुख प्राप्ति व मोक्षप्राप्ति जुइगु धारणा नेवाः समाजय् दुगुलिं थुज्वःगु लौकिक गुथि नीस्वनातःगु खनेदु । जनमानसय् यश ल्यनीगु कीर्ति तयेमाः धइगु भावना दुगुलिं नं थुज्वःगु कीर्ति तयाः गुथि नीस्वनातःगु खनेदु । लिच्छविकालनिसें मल्लकाल अले शाहकालय् तकं आपालं लौकिक गुथि नीस्वनातःगु दु । लः त्वंकःवनेगु, लँय् बँ पुइगु, धर्मशाला तयेगु, जःधुं (जलद्रोणी) तयेगु, सुं मदुपिनि सीम्ह उइगु, गौचरण तयेगु, सायात चि नकेगु, माकःयात कःनि नकेगु, द्वहंयात दानापानी नकेगु, बखुंतय्‌त आहारा नकेगु, पुखूया रेखदेख जक मखु पुखूया न्यातय्‌त दाना नकेगु अले देगलय् वइपिं तीर्थयात्री, साधुसन्त व अशक्ततय्‌त जाकि, केँ, चि, सिँ इनाबीगु सदावर्त गुथि सकतां लौकिक गुथि खः । न्हापा तयातःगु थीथी लौकिक गुथि थौंकन्हय् गुलिं राजगुथि दुने सा गुलिं दुनियाँ गुथिदुने लानाच्वंगु दु । वि.सं. २०१६ साल लिपा संघसंस्था अन्तर्गत दर्ता जुयाः नं लौकिक गुथि नीस्वनातःगु दु ।

वर्गीय (जातीय) गुथि
छगू जातिया छगू वर्गया नितिं बुसांनिसें सीबलय्तक व द्यःया जात्रा व पुजापाठ यायेत दयेकातःगु गुथि हे वर्गीय गुथि खः । लिच्छिविकालनिसें हे वर्गविशेषया थीथी गुथि नीस्वनातःगु खनेदु । शिवदेवया संवत् ५२६ (वि.सं. ६६२)या अभिलेखय् लुयावःगु ‘ब्राह्मण गोष्ठी’, ‘ब्राह्मणसानत्थ्य गोष्ठी’ शब्दं उबलय् बर्मूतय्गु छगू वर्गया निंतिं नीस्वनातःगु वर्गीय गुथि धकाः सीकाकायेफु । वर्गीय गुथिं थःगु वर्ग विशेषया हित जुइगु ज्या याइ ।

उदाय् समुदायया गुथि
सीगू, सनांगू, बिचाःगू धकाः मृत्युसंस्कारनाप स्वापू दुगु थीथी गुथि दु । पञ्चमी सेवा, यंला सेवा, गुंला धर्म, गातिलाः, पञ्चदान आदि बुद्धधर्मनाप स्वापू दुगु गुथि दु । थःपिनिगु कुलायनीकथं यायेमाःगु थीथी छेँया गुथि वा प्यं (पिण्ड) थयाः यायेमाःगु गुथि नं यानावयाच्वंगु दु । सामाजिक ज्या यायेत कसाः तःधं गुथि, असं दिगुख्यः गुथि, ङत तुलाधर समिति, ताम्रकार समाज थेंजाःगु संस्थागत गुथि नं उदाय् समुदाय दुने नीस्वनातःगु दु ।
कसाःगू
जनबहाः केलत्वाःयापिं कंसाकारतय् प्यंगू आगंया कवः दुथ्याःगु तःधंगु कसाःगू खः ।
नकःमि गुथि
येँदेय्या नकःमितय् तःधंगु गुथि श्रीपञ्चमीकुन्हु न्यायेकीगु खः ।
देय् आचार्य गुथि (देय् आचाःगू)
येँय् देया झिंच्यागू बज्रयानी महाविहारया जःपिनि गुथि । न्हापा न्हापा थ्व गुथियात ल्हासागुथि धकाः नं धाइ । ल्हासा वनावःपिं साहुमहाजन व आचार्यपिंसं लुँ तयाः थ्व गुथि न्ह्याकाथकूगु अनुमान दु ।

विहार गुथि
प्रत्येक बौद्ध विहार अर्थात् बहाः बहिली सर्वसंघ दइ । थ्व सर्वसंघ हे छगू गुथि खः । मूल विहारय् बदे छुइ, कचा बहालय् व बहिलिइ बदे छुइ धुंकाः बज्राचार्य वा शाक्य वा सर्वसंघय् दुथ्याइ । येँया विक्रमशील महाविहार, मैत्रीपुर महाविहार, यलया हिरण्यवर्ण महाविहार आदि गुथि दुगु विहार खः । संल्हू, गातिलाः गुथि, येँयाः गुथि आदि विशेष द्यःयात पुजा यायेत दयेकातःगु गुथि धार्मिक गुथि खः ।

सख्वाःपाःगुथि
सख्वाः पायेत दयेकातःगु गुथि । स्वयम्भू व वथें ज्याःगु स्तुप आकारं दयेकातःगु स्तुपय् सख्वाः पायेगु याइ । गुथि खलःपिनि दथुइ भ्वय् नयेत छसीनिसें पालंपाः पाः फइ । सख्वाः पायेत सकलें जाइ ।

सनाःगुथि
मनू सिनाः सिथं यंकेत ज्या यायेगुया लागि सनाःगुथि वा बिचाःगुथि दयेकातइ । सिथं यंकीबलय् सीगुथिया गुथ्यारतय्सं याइगु ज्या बाहेक मेगु ज्या सनाःगुथि खलकं याइ । गुथि न्ह्याकेत गुथिपाः बीगु यानातइ । गुथिपाः याकः याकः यानातइपिं नं दु, छम्हं अप्वः जानाः पाः फयेकीपिं नं दु । गुथिखलःया ल्याः स्वयाः खलःपिनि सहमति यानाः पाःलाःया ल्याः क्वःछीगु याइ ।
सनाःगुथि खलःपिनि सनाःगू भ्वय् नयेगु यानातइ । दछि छकः दँमुँज्या यायेकथं भ्वय् यायेगु याइ । थुकुन्हु दछियंकंया सनाःबं व मेमेगु बंया हरहिसाब असुलउपर यायेगु याइ । आयस्ता दुपिनि आयस्तां चाछि वा मगाःगु दामासाहिं ल्हानाः नइ । आयस्ता हे मदुपिनि म्हतिं म्हतिं दां ल्हानाः भ्वय् नयेगु याइ । भ्वय्ब्व तब्व यायेगु व चिब्व यायेगु ल्हापं स्वयाः जुइ । सनाःगू भ्वय् बलय् थःपिनि स्तदेव, गणेद्यः वा पीठय् द्यः पुजा यानाः म्हूचा समय् नइ । उम्ह द्यःया प्रतीक स्वरुप थःपिनि नं मेम्ह द्यः छम्ह दयेकातइ । थुकियात सनाःगू द्यः भाःपी । सीम्हय् फायेकेत देवं छपु नं दयेकातइ । द्यःपिं जिम्मा कयातयेगु, सनाः हाःवनेगु, भ्वय् धायेगु, भ्वय्या ब्यबस्थापन आदि दक्वं ज्या गुथिया पाःलाखं यायेगु याइ । थथे यायेत थःपिंसं जक मचाःसा खलःपिंके ग्वाहालि कायेगु याइ । पीठय् पुजा याइबलय् सनाःगूद्यः गमय् स्वनाः बाहां भोग बीगु याइ । जः यक्व दुपिनि म्येय, भचा म्हो पिनि दुगु व म्होचा जक खलः दुपिनि हँय् वा ग्वंगः भोग बीगु याइ । भोग बियाम्ह बाहांया सी भ्वय् नइबलय् थाकुलि निसेंं छसीकथंं बीगु याइ ।

देवं
सीम्हय् फायेकेत दयेकातःगु फांगा । पाःलाःयाथाय् तयातइ । सीगुया खबर वल धायेव फायेके यंकी । देवं फायेके धुन धायेव सनाः हाःवनेगु याइ । मि तये धुंकलकि लित ज्वनावइ ।
धौपतीया धौ
पुजा क्वतलय् तयातःगु धौ । द्यः पुज्याइबलय् छानाः ल्यंगु धौ धौपतिइ हे तयातइ । भ्वय् नयाः सी बीबलय् सी थक्वसित व हे धौ तिकितिकि नंकाः तयाबी ।
पाःब्व
मेगु पालय् पाः फइम्हेसित बीगु ब्व । खलःपिनि सरह हे तइ । द्यःब्वया नापं तयातइ । धौ तये धुनेव लःल्हानाबी । पाःब्व काइम्हं ल्हाः सिलाः जाकिं पुज्यानाः थकालिपिंके उजं कयाः फयाकाइ ।
सनाःबं
सनाः मवःपिंसं पुलीगु बं । सी उथय् यायेथाय् छकः खुसिइ छकः गुथि खलःपिं वःमवः स्वयेत हाजिर काइ । मवःपिन्त बं तइ । पाःला व ब्यं पाःलाःतय्त दुगंछि याइ । सनाः हाःवने सनाः वनेत धाःवने । धाःवनेगु ज्या गुथि पाःलाखं याइ । लगं लगं नं धयाछ्वयेगु याइ । खबर सीवं खलःपिं नं बिलम्ब मयासे वयेगु याइ ।

सामाजिक गुथि
समाजयापिं मनूतय्गु आवश्यकता पूवंकेगु सामाजिक ज्याया निंतिं दयेकातःगु गुथियात सामाजिक गुथि धाइ ।
घाँय्पू गुथि थ्व गुथिं गथांमुगःचःह्रे छन्हुनिन्हु न्ह्यः स्वयम्भू शान्तिपुर, पुलां स्यंगु व मञ्जुश्रीयाथाय् घाँय् पुइगु, सफा–सुग्घर यायेगु ज्या जुइ । थ्व ज्या मोहनिया चालंकुन्हु नं याइ ।
जःधुंगुथि
जःधुंहितिइ लः तयेत दयेकातःगु गुथि । गुथिइ गुथिखलःपिं दइ । थुलि हे ल्याखय् दयेमाः धयागु जुइमखु । लः त्वने प्याःचाःपिं लँजुवाःतय्त लः त्वंकेत लँय् सिथय् जःधुंहिति तयातइ । थथे तयातःगु हितिइ लः फुत धायेव हानं जायेकेगु याइ । गुथि खलःपिनि दथुइ पालंपाः यानाः गुथि पाः याइ । लः जायेकेगु व गुथि न्यायेकेगु ज्या पाःलाःया भालाय् जुइ । पाःलाः याकःचां मचाइगु बखतय् खलःपिंके ग्वाहालि काइ । गुथि न्यायेकेत आयस्ता तयातइ ।
छ्वमना गुथि
थीथी धार्मिक व सामाजिक पुण्य प्राप्तीया निंतिं त्वःतातइपिं सा, द्वहं आदियात छ्वमना नकेगु निंतिं नं गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु । यलया तिछुँ गल्लि, ख्वपया वाकुपति नारांद्यः व येँय् भुतिसलय् दच्छिया छक्वः लँय् त्वःतातःपिं बस्तुयात छ्वमना नकेगु याइ ।
झारा गुथि
राज्यं तां दयेकेगु, विकास निर्माण यायेगु वा सार्वजनिक सम्पत्ति भिंकेगु नितिं इलय्ब्यलय् सार्वजनिक सुचं जारी यायेफु । छुं हे कथं ज्या मवइगु थुगु ज्या समुदायं अनिवार्य रुपं यायेमाली । थज्याःगु इलय् समुदाययापिंत ज्या भाला बीगु ज्या थुगु गुथिं याइ । गुकिं यानाः आर्थिक वृद्धि यायेत ग्वाहालि जुइ ।
ताय्माः गुथि
गुथि खलःपिं जानाः ताय्माः हनेत दयेकातःगु गुथि । गुथि हनेत आयस्ता तयातइ । खलःपिं थुलि हे दयेमाः धयागु मदु । खलःपिनि दथुइ पालंपाः यानाः पाः दयेकी । ताय्माः हनाः द्यः जात्राबलय् द्यःखतय् व बुसादँबलय् देगलय् ताय्मालं छायपीगु याइ । ताय्माः हनेत खलःपिं सकलें जानाः ताय्सिवा सियाः ताय्द येकी । तबालागु व चिबालागु छुतय् यानाः ताय्माः हनी । गुथिभ्वय् न्यायेकेगु व ताय्माः हंपिन्त नसाबजि नकेगु भाला पाःलाःया जुइ ।
ताँगुथि
खुसिइ सिँया ताँ तयाः नं नेवाःतसें भ्वय् नयेगु परम्परा दयेकातःगु दु । खुसि छीबलय् लखय् न्हुइ म्वायेक लँजुवाःतय्त अःपुक अथे ताँ तयाबीगु खः । खुसिया निखें सिथय् घाट दयाः नं लँजुवाःत वये–वने याइथाय् ताँ तयेगु याइ । ताँ तयेगुया लागि आयस्ता तयाः गुथि हे नं नीस्वनातयेगु याइ । गनं गनं ज्यापु त्वालय् नं थुकथंया गुथि दयेकातयेगु याइ । ताँ तयेगु ज्या दक्वं गुथि खलःपिंसं हे याइ ।
खुसिइ तइगु थुकथंया ताँ न्ह्याबलेंया लागि धाःसा जुइमखु । थज्याःगु ताँ अस्थायी जक जुइ । चिकुलां खुसि छीबलय् लखय् ख्वाउँक न्हुइम्वायेकेत चिकुला सुरु जुइगु बखतय् तयाः बर्खा सुरु जुल धायेव लिनाः सुरक्षित तयातयेगु याइ । स्यनाः, चनाः वा त्वःधुलाः ताँ, ताँकी वा ताँल्हाः मगात धाःसा आयस्तां वा खलःपिंसं दामासाहीं ल्हानाः दयेकेगु याइ । ताँया हाकःयात ताँदु धाइ ।
दु तइबलय् छदु जक तयेगु नं याः, निदु तयेगु नं याः । छदु तयेगु व निदु तयेगु खुसिया ब्या व लँजुवाःतय् चाप
स्वयाः तइ । निदु तइथाय् तां ताँया दथुइ म्हतिं नं निकुति तापाकी । छदु वयेत व छदु वनेत याइ । वये थासं वनेगु व वने थासं वयेगु याये दइमखु । छदु जकं तांपौ तइथाय् फिलकुति तइ ।
ताँ तयेत छखे च्वतय् की निकी व छपु ताँल्हाःया ल्याखं छपौ ताँपौयात की प्यकी व निपु ताँल्हाः तइ । ताँकी ताइबलय् निकी ताँकीया दथुइ ताँया ब्या न्ह्यनी कथं पाकाः ताइ । की तायेत म्वलय् हँय्पा गथि यानाः खिपतं चिनाः ताइ । ताकिलय् ताँल्हाः तयाः ताँपौ दिकी । ज्या याःपिन्त इलय्ब्यलय् तुच्चा याकी । ताँ तये सिधल धायेव ताँया छखे सिथय् पुइँ हाइ । पुइँ महायेकं तां वये–वने याकेबी मखु ।
ताँकी
सिँया तां तयेत खुसिइ ताइगु सिँ वा पंया की । स्वकु प्यकुतिया हाकः याइ । सिँयागु जूसा २ इन्च ब्या व ३ निसें ४ इन्च फाला याइ । पंयागु जूसा छाःगु पंया प्वः गरःयागु बाय् दुधंगु पंया दयेकी । च्वकापती भचा च्वामुकी । म्वः पाचुकी । म्वलय् प्यलांगुति क्वय् ब्या पाखे पिचायेक ह्वः छह्वः खनाः तांल्हाः तये छिंकातइ । तेथां तानाः क्वतछ्वयाः बल्लाकी । कुछि कुत्याति जक द्यःने खनेदयेकी । छपौ ताँपौयात प्यकी ताइ ।
घाट
खुसि सिथय् ल्वहँतं सियाः दयेकातःगु थाय् । खुसिइ कहां वनेत त्वाथः तयातइ । थाय् थासय् तुंगः दयेकातइ । खुसि छीत सिँया तां तयेमाःसां घाट दुथाय् तइ ।
ताँल्हाः
तां दिकेत तइगु बल्लाःगु कथि । कुत्याति हाकः जुइ । स्येल्लाःगु पं फायाः बःचा पु यानाः दयेकी । ताकीया म्वलय् खनातःगु ह्वतय् तम्म कसय् जुइक तयाः थुकी ताँ दिकेगु याइ ।
ताँदु
सिँया ताँ तइबलय्या हाकः । खुसि यक्व तब्या व मनूत नं यक्व जूदुथाय् निदु बाय् निहाकः तइ । चिब्यागु जुयाः नं म्हो जक मनू जुइथाय् छदु जक तयाः गाकी ।
पुइँ हाये
पुइँ तयाः द्यःपुज्याये । ताँयात नागया प्रतीक नालाः द्यःपुज्याइ । नागयात पुज्याइबलय् कपाय्या पुइँ दयेकाः पुज्याइ । थुकियात पुइँ हायेगु धाइ ।
फिलकुति
चिलाबीत तयातइगु याकः ताँपौ । ताँदुया नापसं तयातइ । छखें वःम्ह व मेखें वःम्ह नापलाइबलय् फिलकुतिइ वनाः चिलाबी । खुसि तब्याथाय् जूसा निथाय् स्वथाय् नं तइ ।
लँजुवाः
लँय् वये–वने याइपिं मनूत । गनं यक्व जू दइ गनं जू दइमखु । खुसिं छिनाः वारपार याइपिं यक्व जू दुथाय् ताँ तइबलय् निदु तयेगु याइ ।
सिँया ताँ
लः न्हुइम्वायेक खुसिइ छुनातःगु तां । बल्लाःगु सिपौबालाया दयेकी । म्हुकुछितिया ब्या जुइ । ताकी तानाः तांल्हाः तयाः न्याकु खुकु हाकःगु तापौ स्वानाः दयेकातइ ।
हँय्पा गथि
बिशेष कथं चीगु गथि । निलः यानातःगु खिपः लथ्यानाः ह्वः ज्याइ । छह्वः छखे छह्वः मेखे पुइकाः ताकीया म्वलय् क्यंकाः चिनाः च्वः निच्वः निखें सायेकाः की तप्यंकी ।

तिसा बिचाः गुथि
धर्मय् आस्था तयाः द्यःपिन्थाय् तिसा छायेगु नेवाःतय् संस्कार दु । थज्याःगु संस्कारकथं थीथी कथंया द्यःपिन्थाय् थीथीकथंया तिसा छायेगु याइ । तिसा छानाः गुथि दयेकाः दँय् छकः तिसा बिचाः यायेगु याइ । थुकियात तिसा बिचाः गुथि धाइ । तिसा बिचाः याइबलय् भ्वय् नयेगु चलन दु । थज्याःगु भ्वय्यात तिसा बिचाःगुथि भ्वय् धाइ ।
द्यःयाथाय् छाइगु तिसा द्यःपालाःयागु जिम्माय् बियातइ । दँय् छकः द्यःयात तिसां तीकाः पुजा यानाः बिचाः यायेगु याइ । पुजा क्वचायेकाः पालाखं हे यंकाः सुरक्षित यानातइ ।
तिसा व्यक्तिगत रुपं छाइपिं नं दु, सामूहिक रुपं छाइपिं नं दु । व्यक्तिगत रुपं छानातइपिनि तिसा बिचाः नं दँय्दसं व्यक्तिगत रुपं हे याइ । सामूहिक रुपं तिसा छानातइपिनि गुलि जः दु उलिसिया पालंपाः यानाः पाः फयाः तिसा बिचाः यायेगु याइ । व्यक्तिगत रुपं छानातःसां सामूहिक रुपं छानातःसां दँय्दसं बिचाः यानाः भ्वय् नकेमाःगु परम्परा यानातइगुलिं थुकियात गुथि कथंं हे व्यवहार यायेगु यानातःगु दु ।

धःपाः गुथि
सिनाज्याया नितिं धलं लः खुयायंके मबीतवा धः सफा यायेत नीस्वनातःगु गुथियात धःपाः गुथि धाइ ।

पाल्चा गुथि
जात्रापर्वय् मत च्याकाः जात्रायात झःझः धायेकेगु निंतिं थ्व गुथि व्यवस्था यानातःगु खः ।

पुलु गुथि
भलभल अष्टमीकुन्हु स्वयम्भू महाचैत्यया
चकुलिं च्वय् त्रयोदश चक्रावलि छचाःलं पुलुं भुनेगु ज्या जुइ । थ्व पुलुं भुनागु स्वलातक तयाः कूछिभ्वय्कुन्हु पुलु लिकाइ । स्वयम्भूइ लुँ पानातःगु वाफसं दायाः स्यनावनी वा लुँ चुइका यनीभनं पुलुं लुँया गजुलिइ भुनीगु खः ।

प्यन्हु बिचाः गुथि
छु नं जात्रा–पर्व क्वचायेधुंकाः द्यःयात द्यःछेँय् तःगु प्यन्हु दुकुन्हु स्वःवनेगु हे प्यन्हुबिचाः गुथि खः । भक्तजनतय्सं द्यःयाके हालखबर न्यंवनेगु थ्व परम्परां उबलय् द्यः व मनूया दथुइ आत्मीयता, सामीप्यता व द्यःप्रति आस्था व श्रद्धा गुलि दु धइगु खनेदु ।

फैचा गुथि
समाजय् च्वंपिं दक्वं आर्थिक रुपं सम्पन्न जुइगु निंतिं छखा छें मेगु छेँयात फै लहीके बीगु गुथि नं दु । फै लहिउम्ह छेँजलं न्हापांम्ह फैचा फै लहीत बिउम्हेसित बीमाः । गुकिं यानाः निखलःसितं आर्थिक वृद्धि यायेगु अवसर चूलाइ ।

मत गुथि
जात्रा वा लँय् वइपिंत खनेदयेमा धकाः मत च्याकाः ग्वाहालि यायेगु नितिं थ्व गुथिया व्यवस्था यानातःगु खः ।

माकः नके गुथि
थ्वः स्वयम्भूइ च्वंपिं माकःतय्त सुथय् कःनि नकीगु गुथि खः ।

लः गुथि
लः त्वंकः वनेत दयेकातःगु गुथि । गुथि भ्वय् नं नइ । खलःपिनि दथुइ पालंपाः यानाः पाः फइ । सहमति यानाः पाःया अबधि दयेकी । जात्रा मेला पर्वय् लः कुबियाः प्याःचापिन्त त्वंकेगु याइ ।

सी गुथि
मनू सीबलय् सिथं यंकेत माःगुतक सामान ताःलाकेगु, सीम्ह ग्ययेकेगु, कूताः दयेकेगु, देवं फायेकेगु, सीम्ह क्वबियाः दिपय् यंकेगु आदि माःगुतक ग्वाहालि सनां÷सी गुथिया गुथियारतय्सं याइ । नापनापं सिथं यंकेगुनिसें सी ममूतलेया जूगु खर्च नं थ्व हे गुथिं हे याइ ।

स्यंल्ह्वं गुथि
थ्व गुथि सार्वजनिक सम्पत्ति स्यंसा ल्ह्वनेत नीस्वनातःगु गुथि खः ।

गुथिइ गुथि न्ह्याकेत माःगु फुक्क नियम थःथःगु हे दयेकातःगु दइ । छगू गुथिया नियम मेगु गुथिनाप ज्वःलायेमाः धयागु मदु । गुथिया नियमय् मच्वंपिं, सामाजिक अपराध याइपिंत गुथिं हे सामाजिक दण्ड बीगु, गुथिं पितिनाछ्वयेगु याइ । गुथिइ सकलें समान जुइ । तःधी, चीधी, तःमि, चीमिया दुने भेदभाव दइमखु । गुथिइ सामान्यतया क्षम्य अक्षम्य निगू कथंयागु
नियम दइ । सुं नं गुथियापिंसं सामान्य नियम उल्लंघन यात धाःसा निश्चित बं कायेगु व तःधंगु अक्षम्य अपराध वा नियम विपरीत ज्या यात धाःसा गुथिं पितिनेगु याइ । गुथिं पितिउँम्ह मनू सामाजिक रुपं बहिष्कार जुइगुलिं अज्याःगु अपराधया ज्या यायेगुपाखें सतर्क जुयाच्वनी । गुथिइ थीथी नियम हीकेमाःगु, गुथियारतय् छुं धायेमाःगु, यायेमाःगु दःसा अज्याःगु सहलह यायेगु लागि दच्छिया छकः क्वःछिनातःगु दिनय् गुथि न्यायेकेगु याइ । उगु इलय् गुथिइ दुथ्याःपिं अनिवार्य रुपं वनेगु याइ । गुथिइ छुं नियमय् हिउपाः हयेमाःगु खःसा उगु हे इलय् प्रस्ताव तयाः हीकेगु याइ । मेगु कथं धायेगु खःसा दछिया छकः मुनाः गुथिभ्वय् न्यायेकातःगु धयागु सम्मेलन वा अधिवेशन खः । थज्याःगु गुथिइ छेँया हामा मिजंतय्सं ब्वति कायेगु याइ ।
गुथिइ थकुलि, न्वकु, पाःलाःया व्यवस्था यानाःतःगु दइ । थकालियाके गुथिया नियमसम्बन्धी ज्ञान दइगुलिं वयागु हे निर्देशनय् ज्या याइ । थकालि मवइगु इलय् थकालिया ज्या न्वकुंं याइ । दँय् छकः गुथियार दुने पाः हिलेगु याइ । पाः काःम्ह गुथियारं दच्छितक यायेमाःगु फुक्क ज्या याइ । उम्ह पाःलाःनं यायेमफइगु अवस्थाय् पाः सिधःम्हेसिनं ग्वाहालि याकेगु नं व्यवस्था यानातःगु दइ । पाःलाःयात भरिं, न्हापा पाः फःम्हेसित च्योभरिं नं धायेगु याः । थ्व थाय्स्वयाः धायेगु नं पाः । गनं पाः फःम्हेसित पाःलाः, न्हापा पाः फःम्हेसित ब्यंपाःलाः, चिरिपाःलाः नं धायेगु याः । भ्वय् नयेगु इलय् नं थाकुलिंनिसें झ्वःछुनाः नयेगु याइ । थकालियात क्वकालिपिंसं मानसम्मान यानाः वयागु निर्देशन कथं ज्या यायेगु याइ ।
छुं हे भेदभाव मतसे फुक्क समान यानाः थःथःगु अनुशासनय् ज्या न्ह्याकीगुलिं गुथियारतय् दथुइ भावनात्मक स्वापू क्वातुनाच्वनी । गुथियारयात वःगु समस्या मंकाः कथं ज्यंकेफइगुलिं जीवन तसकं आनन्दपूर्ण जुइ । थज्याःगु संस्थागत भावनाया कारणं थःगु सीप, कला विकास, प्रवद्र्धन यानाः यंकेत नं गुथिं तःधंगु भूमिका म्हिताच्वनी ।

नेपाःगाः दुनेया नेवाःतय्गु म्वायेगु आधार हे गुथि खः ।गुथि छगू सामाजिक संस्था खः । गुथि बुइगु, सीगु थेंज्याःगु जीवनया अति महत्वपूर्ण इलय् फुक्क मनूत मुनाः अःपुक जीवन हनेगु लागि दयेकातःगु खः । थुकिया मुख्य उद्देश्य लौकिक, पारिवारिक व सामाजिक जीवन सुथां लाकेगु खः । हरेक मनूत म्होतिं नं छगू गुथि दयेकाः च्वनाच्वंगु दु । गुथि जात कथं, भूगोल कथं, ज्या कथं दयेकातःगु दइ । थःगु जात दुने यायेमाःगु संस्कार व संस्कृति पूवंकेगु लागि नं गुथि नीस्वनातःगु दइ । गथेकि सीगुथि, थःगु त्वालय् वा जातया मनू सीबलय् माःगु ज्या यायेत दयेकातइ । थःगु त्वालय् च्वंपिं मनूत सी धुंकाः वयात ग्वाहालि यायेत त्वालय् त्वालय् बिचाः गुथि दयेकातःगु दु । द्यःयात झिंनिदँय् छकः वा दच्छिया छकः रङ्ग पायेगु लागि रङ्ग पायेसःपिं वा पुंज्या सःपिनि दथुइ दयेकातःगु गुथि, छगू रथ दयेकेगु लागि सिँया ज्या यायेसःपिं, खिपः निलेसःपिं, द्यः दयेकेसःपिं, रङ्ग पायेसःपिं आदि छगू ज्या पूवंकेगु लागि माःपिं फुक्क मनू च्वनाः नं गुथि दयेकातःगु दु ।
गुथिया मू आज्जु धयागु हे छगू ज्या सकलें जानाः अःपुक क्वचायेकेगु खः । छुं नं छगू ज्या तःम्ह मनूत जानाः यायेबलय् गुलि अःपुइगु खः, याकःचां यायेबलय् उलि अःपुइमखु । उकिं अप्वः यानाः छगू कि छगू गुथिइ थः नं दुथ्यानाच्वनी ।