ख्वप इनाचो त्वाःया इन्द्रवर्त महाविहारं दक्षिण हनुमानघाट स्वयाः वनेगु लँ दथुया पश्चिम गल्ली दुने अवस्थित थौंकन्हय्‌या मुनि विहार हे प्राचीन धर्मउत्तर विहार खः । थुगु विहारयात इना बहाः धकाः नं म्हसीकेफु । धर्मउत्तर महाविहार ने.सं. ७७६ पाखे इन्द्रवर्त महाविहार संघया मुनि बुद्धाचार्यं दयेकूगु खः धयागु अभिलेखय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ल्वहंपतिइ उल्लेख जूगु कथं मुनि बुद्धाचार्य धाःम्ह ल्हासा देशय्‌ व्यापार याइम्ह ख्वप इनाचो त्वाःया कायमचा खः । ल्हासा देशं ख्वप देशय्‌ लिहां वयाः थम्हं कमे यानाहयागु ध्यबां थुगु विहार दयेकूगु खः । थः पुत्री आर्या मनोहरा, पुत्र उत्तर भू, अथेहे ल्हासा जिगाछेँ तिसिमरु विहारया भिक्षु पञ्चध्वजया नापं थः स्वर्गारोहण जुइधुंकाः हाकनं जन्म काये म्वाःलेमा धकाः कामना यासें नेपाःया उत्तराखण्डया नां क्वकयाः धर्मउत्तर महाविहार धकाः नामाकरण याःगु जुल ।

थुगु विहारसम्बन्धी ल्वहंपतिइ निगू संवत् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । छगुलिइ संवत् ७७६ मार्गशिरसदी कुन्हु विहार निर्माण जूगु खः धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दतसा मेगु ल्वहंपतिइ संवत् ७८७ वैशाखवदी ११ कुन्हु शाक्यमुनि बुद्ध, दीपंकर बुद्ध, चैत्य, गणेश, महांकाल, चक्रसम्बर व पञ्चरक्षा सपूmया नापं विहारया नित्यकर्म चले यायेत ४० रोपनी स्वयां अप्वः बुँ दत्त तयाथकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे विहारया सम्पत्ति लोभ याइपिंत पंचमहापाप लायेमा धकाः उल्लेख यानातःगु दु । ल्वहंपतिइ मुनि बुद्धाचार्यया अबु जय बुद्धाचार्य, आबौ (तःधि अबु) श्री देव बुद्धाचार्य, किजापिं श्री रथन देव वंदे, श्री कुशल देव वंदेपिनि नां उल्लेख यानातःगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया दुजःतय्‌सं हे धर्मउत्तर विहार स्थापना जूगुलिं छुं ई तक विहारया परम्परा न्ह्याके धुंकाः लिपा हाकनं पुलांगु इन्द्रवर्त महाविहारय्‌ हे ज्या न्ह्याकावंगु खनेदु । विहार हेरचाह याइपिं मदयेवं बुलुहुं स्यनावनाः कालान्तरय्‌ खिखांमुगःया अवस्थाय्‌ परिणत जूगु खः ।थुकथं ख्वपया प्राचीन बौद्ध सम्पदा इतिहासया गर्भय्‌ तनावनेत्यंगुयात वाःचायेकाः बुद्धधर्मय्‌ नुगः क्वसाःम्ह विहार संघया दुजः भीमराज बुद्धाचार्य व सम्यकरत्न बज्राचार्यपिनि कुतलय्‌ विहार निर्माण याःम्ह मुनि बुद्धाचार्यया नां क्वकयाः वि.सं. २००९ निसें ‘मुनी विहार’ या नामं थेरवादी विहार सञ्चालन जुयाः वि.सं. २०३२ आषाढ ३२ गते भिक्षु संघया नामय्‌ भिक्षु रत्नज्योतियात कागजात सहित दान याःगु जुल । थौं मुनि विहार स्वनिगःया स्थापित थेरवादी विहार कथं धस्वानाच्वन ।

इन्द्रवर्त महाविहार धयागु ख्वपया इनाचो व गोमढीया शाक्य कुलपुत्रपिनि चूडाकर्म याइगु मू बहाः खः । थुगु बहाःयात इन्द्रवर्ण महाविहार धकाः नं म्हसीके फु । इनाचो त्वाःया मू लँसिथया दक्षिण, वाँचु त्वाःया पश्चिम व मुनि विहारया उत्तर अवस्थित चीधंगु प्राचीन विहार हे इन्द्रवर्त महाविहार खः । थुगु विहार जुजु ज्योति मल्लया शासनकाल ने.सं. ७४१ पाखे निर्माण जूगु खनेदु । थुगु विहारया दातात इन्द्रवर्त महाविहार सकल शाक्य संघया पुर्खापिं श्री देवसिं बुद्धाचार्य, श्री जयसिं बुद्धाचार्य, श्री मुनि बुद्धाचार्य व श्री कुशल बुद्धाचार्यपिं खः । इन्द्रवर्त महाविहारया शाक्यत गनं वल धयागु क्वःजिक धायेमफुसां थुगु बहाःया दिगुद्यः गुहेश्वरी जूगुलिं येँ तःक्षे बहाःया सन्तान जुइफु धयागु अनुमान यायेफु ।

इन्द्रवर्त महाविहार पलिस्था जूगु छुं दँ लिपाया छगू तमसुक कथं बुद्धाचार्य देवसिंह आकाझाकां मदयावंम्ह थः काय देवदासया नामं संवत् ७५५ आषाढ १२ य्‌ दीपंकर तथागतया सुवर्ण मूर्ति दयेकूगु खँ च्वयातःगु दु । बहिद्यः ब्वयेगु झ्वलय्‌ थनया दीपंकर तथागतयात गोमढीया झौर बहिलिइ ब्वये यंकेगु याना वयाच्वंगु खः । अथे हे संवत् ७६३ श्रावण सुदि १० या छगू अभिलेखय्‌ इन्द्रवर्ण महाविहार कुलदेवता स्थापना जूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । लिसें गुथिया दुजःत देव बुद्धाचार्य, मुनि बुद्धाचार्य, जय बुद्धाचार्य व रथन बुद्धाचार्यपिंसं नित्य कर्म पुजापाठ यायेत माःगु व्यवस्था यानाथकूगु तमसुक पत्रय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य तथागत खः । क्वाःपाःद्यःया जवय्‌ प्रज्ञापारमिता व खवय्‌ अवलोकितेश्वरया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । स्वतँ जाःगु द्यःछेँया मातं तल्लाय्‌ लुँ सियातःगु पासुकाझ्याः दु । थ्व हे तल्लाया आगं क्वथाय्‌ चक्रसंवर विराजमान याकातःगु दु । उकिं च्वय्‌या तल्लाय्‌ चपाझ्याः दु । दथुझ्याःया जवंखवं सारिपुत्र, मौदगल्यानया मूर्ति दु । वयां च्वय्‌ पंचरक्षा मूर्ति कियातःगु न्यापु त्वानाःसिँ फयेका तःगु पल्लि जुल ।

इन्द्रवर्त महाविहारया पुलांगु स्वरुप लुप्त अवस्थाय्‌ थ्यनेधुंकूगु दु । पुलांगु सम्पदाया नामय्‌ क्वाःपाःद्यः, गणेद्यः, मांकाःद्यः, लोकेश्वरया चैत्य व पलि च्वय्‌या गजू बाहेक मेगु मदयेधुंकल । इन्द्रवर्त महाविहारया दक्षिणपाखे धर्मउत्तर महाविहार (थौंकन्हय्‌ मुनिविहार) दयेकूपिं इन्द्रवर्त महाविहार संघ खलः हे जूगुलिं निगुलिं विहारय्‌ चूडाकर्म यायेज्यू । तर धर्म उत्तर विहार भग्नावशेषय्‌ परिणत जुइवं इन्द्रवर्त महाविहारय्‌ जक हे चूडाकर्म यायेगु जूवंगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया पुरोहित न्हापा चतुव्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यत खः । तर थौंकन्हय्‌ प्रसन्नशील महाविहारया बज्राचार्यतय्‌सं पुरोहितया ज्या याना वयाच्वंगु खः । थुगु विहारय्‌ थीथी सांस्कृतिक कर्म यायेत थीथी गुथि नीस्वनातःगु दु । थुकथं गुथि नीस्वनातःगुया हुनि गुंला पारु निसें च्याचा गुन्हु तक झौरबहिलिइ बहिद्यः ब्वयेगु, निसलाः बजि छायेगु, पंचदान कुन्हु दीपंकर तथागतपिंत पुजा छायाः सर्वसंघपिंत पंचदान बिइगु ज्या थौंतक जुया वयाच्वंगु दु । थुगु विहारया संघ परिवार थ्यंमथ्यं ८०० म्ह दु । इन्द्रवर्त महाविहारयात व्यवस्थित रुपं संचालन यायेत विहार संरक्षण समिति गठन यानातःगु खनेदु ।

यल नुगःया लुँहिति स्वयाः जवय्‌ च्वंगु गल्लिं भचा वनेवं इलाय्‌ बही (इतिराज महाविहार) थ्यनी । मू बहीया धलखय्‌ दुथ्याःगु खःसां थुगु महत्वपूर्ण बहीया ऐतिहासिकता वा कलाकारिता अले धार्मिक महत्व ब्वइकथं अन छुं हे वास्तुकला मदयेधुंकल ।

आः दयाच्वंगु भौतिक अवस्था अनुसार थन वर्गाकार चकंगु थासय्‌ प्यखेरं पःखाः दनाः सुरक्षित यानातःगु दु । उकिया दथुइ छगः ल्वहंया चीभाः व उकिया न्ह्यःने धर्मधातुमण्डल दु । उकिया न्ह्यःने बहीद्यःछेँ दयेमाःगु थासय्‌ नितँजाःगु सामान्य स्तरया व्यक्तिगत छेँ थज्याःगु छखा छेँ दु । उकिया छेलिइ स्वकवः दुगु दलान पिकयातःगु दु । उकिया दुनेया क्वथाय्‌ पश्चिम स्वकातःम्ह अक्षोभ्य बुद्ध स्थापना यानातःगु दु ।

मातं तल्लाय्‌ मनू च्वनेजीकथं स्वपाः तपाःगु झ्याः छुनाः दयेकातःगु दु । उकिया च्वय्‌ टायलया पौ दु । व बाहेक थन छखेलिक चैत्यया अवशेष स्वंगू नं दु । थुगु बही गबलय्‌ दयेकल धकाः क्यनीगु छुं ऐतिहासिक सामाग्री मदु ।

न्यनेदुकथं थन ६०दँ न्ह्यः तक संघ दुगु खः । आः थन अज्याःगु छुं मदयाः हेनुबहाःया बज्राचार्यतय्‌सं बहीद्यःयाथाय्‌ पुजाकर्म यानावयाच्वंगु दु । थन कार्तिक कृष्ण सप्तमिकुन्हु बुसाधं जुइ । उगु थासय्‌ आः थेरवादी अनगारिका गुरुमांपिं च्वनाच्वंगु दु ।

यल कुम्भेश्वरपाखें ईबही स्तुप वा शंखमूल घाटपाखे वनेबलय्‌ स्तुपया न्ह्यःने च्वंगु बहीयात ईबही (सुनयश्री मिश्र संस्कारित यम्पिविहार) धाइ । थन बहिलिइ थहां वनेगु त्वाथःया जःखः सिंह छज्वः दु । दुने खवय्‌ महाकाल व भिक्षुया मूर्ति दु । थन बहीद्यःया

देगः दु । नितँजाः दुगु देगःया पलिइ चैत्य बांलूगु गजू दु । द्यःफलय्‌ त्वाथःया जःखः छज्वः सिंह दु । कलात्मक व धातुया खापा दुगु मूलुखा देगःया दुने दीपंकर बुद्धया मूर्ति दु । लिसें थुगु क्वथाया जवय्‌ च्वंगु क्वथाय्‌ अक्षोभ्य व अमिताभया मूर्ति दु । बहीया दक्षिणय्‌ बहीछेँया छेलि व मातं खुल्ला यानाः उत्तरया बहीछेँ न्हूगु पहलं पुनःनिर्माण जुयाच्वंगु दु । थन दथुइ छगः चैत्य व ल्वहंया चैत्यअंकित आर्यावलोकितेश्वर व अमोघपास लोकेश्वरया देगः नं दु ।

थनया गन्धुरी देवताया च्वय्‌ मातनय्‌ आगंद्यः धकाः बज्रबाराही छम्ह स्थापना यानातःगु दु । अनं देगःया छेलिइ षटां आजु–षटकोटी आजुया प्रतिमा दु । थ्व बहीया जीर्णोद्धार जुयाच्वंगु दु ।

स्थानीय मनूतय्‌सं थ्व विहार निद्वःदँ पुलांगु धकाः धायेगु याः । थ्व बही सुनयश्री मिश्रं दयेकूगु धाइ, अथेसां थनया निर्माणकाल सम्बन्धी क्वातुगु अभिलेख मदु । यलय्‌ बुंगद्यः हःबलय्‌ द्यःयात थन बिज्याकूगु अले उकिया निंतिं थन लिक्क च्वंगु करुणाचुक ल्यःगु धइगु न जनश्रुति दु ।

च्यागूगु शताब्दीइ थ्व बहीलिइ महायान बुद्ध धर्मया गुरु रिम्पोछे पद्मसम्भवयात आश्रय बिउगु धइगु विश्वास दु । ने.सं. ५९९य्‌ यम्पिथुप महाविहारयात यल तःबहालय्‌ जूगु सम्यक महोत्सवय्‌ ब्वनातःगु धइगु अभिलेखया आधारय्‌ थ्व बही व स्वयाः न्हापा स्थापित धइगु सीदत । थनया आजुपिन्सं थन संघया कायमस्तय्‌त बन्दे छुइगु, द्यःपाः फयेगु, नित्यपुजा यायेगु ज्या यानाच्वंगु दु । लिसें नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु, आगमय्‌ पुजा यायेगु, दिसि पुजा यायेगु आदि नं जुयाच्वंगु दु । व बाहेक थन थेरवाद भिक्षुपिं नं च्वनेगु यानाच्वंगु दु अले उकथं नं बौद्ध क्रियाकलाप न्ह्यानाच्वंगु दु ।

यल मंगलबजारं दक्षिण स्वयाः वनेबलय्‌ हौगः त्वालं भचा च्वय्‌ लँ सिथय्‌ ईबाःबही (वज्रप्रधान महापात्र संस्कारित राजश्री महाविहार) दु । मूलँ जुयाः दुहां वनेबलय्‌ नितँ जाः च्वय्‌ फः पिकयाः दयेकातःगु थ्व बहिलिइ थाहां वनेथाय्‌ निखेरं ल्वहंया सिंह छज्वः दु । दुने वनेवं छेलिइ जवय्‌ महांकाल व खवय्‌ गणेश व कुमारया मूर्ति दु । वयां च्वय्‌ बज्रसत्व दूगु सिँयागु तोरण तयाः अन ल्वहंया महांकाल तयातःगु दु । हानं खवय्‌ सिँया मेम्ह महाकाल व नापसं हनुमानयागु मूर्ति तयातःगु दु । बहीया लाय्‌ब्वय्‌ लिक्क बहीदेगः दु । अन कलात्मक लुखाया फुसय्‌ पञ्चबुद्ध व निम्ह ताराया मूर्ति तयातःगु दु । लुखाया फुसय्‌ महावैरोचन दथुइ तयाः जवंखवं गन्धर्व व किन्नरपिनिगु मूर्ति तयातःगु दु । देगः दुने गन्धुरी द्यः कथं पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य प्रतिस्थापन यानातःगु दु ।

बहीया छचाःखेरं बरण्डा तयाः खुल्ला यानातःगु दु । द्यः लुखाया फुसय्‌ कलात्मक लुखा दु, उकिया नापं आगंक्वथा दु । अथे हे देगः न्ह्यःने दथुइ धर्मधातुमण्डल सहितया चैत्य व क्षेत्रपाल द्यः नं पलिस्था यानातःगु दु । थन लूगु ताम्रपत्रकथं थुगु बही ने.सं. ५४७य्‌ स्थापना यानातःगु जुल । लिपा वि.सं. २०५२य्‌ जापानी सहयोगं थुकिया जीर्णोद्धार जुल । थुुगु ईबाःबहिलिइ थनया पञ्चस्थविर आजुपिन्सं आः थनया दुजःतय्‌ बन्दे लुइगु, आजु तँय्‌ थ्यंपिन्त नायः लुइगु व थपाः त्वयेगु आदि रीतिथितिया ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । बन्दे लुइबलय्‌ ज्याःबहाःया गुरुजुपिं सःतेगु याइ । अथे हे दुजःपिन्सं पाःफयेबलय्‌ द्यःखेचायेकेगु, आरती यायेगु, तुतः ब्वनेगु आदि याइ ।

यल लाय्‌कुलिं पूर्व स्वयाः वनेबलय्‌ थ्यनीगु लुँहितिं खवपाखेया लं वोधिमण्डल विहार जुयाः भतिचा च्वय्‌ वनेवं पूर्व दक्षिण कुलामय्‌ थीथी वास्तुकला कलाकृतिं जाःगु भव्यगु शिवदेव संस्कारित रुद्रवर्ण महाविहार उकुबहालय्‌ थ्यनी । थ्व विहारयात वंकुलि विहार नं धायेगु याः । थ्व बहाः यलया मू बहाः मध्ये छगू खः । थुगु विहारय्‌ वनेगु लुखाया जवंखवं ल्वहंया ततःधिकःपिं सिंह निम्ह व गणेश, कुमारया ल्वहंया मूर्ति दु । लुखाया च्वय्‌ सिंह निम्ह दु ।

थनया लुखां दुहां वनेवं उकुबहाःया खण्डचुक बहाः गुथिचा थ्यनी । थुगु चुक पुलां बहालय्‌ दुहां वनेगु त्वाथःया जःखः सिंहय्‌ च्वनाच्वंपिं हरिहरिहरि वाहन लोकेश्वरया मूर्ति दु । थनया लुखां दुने जःखः महांकालया मूर्ति स्वनातःगु महांकालफल्चा व भजनफल्चा दु । थ्व बहालय्‌ स्वतँजा, नितँ पौ दुगु क्वाःपाःदेगः दु । बहाः छचालं च्वय्‌या तल्लाय्‌ गाःझ्याः, पञ्चझ्याः, त्रिखाझ्याः, सँझ्याः पुष्पविमानझ्याः आदि छुनाः क्वय्‌या तल्लाय्‌ दलान पिकयातःगु दु ।

थुगु छेँय्‌ धर्मागार गुम्बा, दिगि, भण्डार, सहलहशाला आदिया रुपय्‌ छ्यलातःगु दु । कलात्मक बुट्टा कियातःगु मूलुखा जःखः सारिपुत्र, मौदगल्यान भिक्षुपिनिगु व धातुया मञ्जुश्री, पद्मपाणी लोकेश्वर, समन्तभद्र वोधिसत्व, बज्रपाणी, रत्नपाणी, विश्वपाणी, शुद्धोधन, मायादेवीपिनिगु मूर्ति नं दु । द्यःफलय्‌ जवपाखे गं दु ।

मूलुखाया न्ह्यःने त्वाथः जःखः ध्वाँय्‌ ज्वनाच्वंपिं निम्ह सिंह दु । थुगु हे थासय्‌ हाकनं धातुयापिं सिंह, ब्वसल, ब्वसिंह, किसि, सिंह, मलः, म्हय्‌खा, गरुड आदि छज्वः छज्वःया ल्याखं तयातःगु दु । देगःया भूमि तल्लाय्‌ थुगु विहारया क्वाःपाःद्यः ह्याउँख्वाःम्ह अक्षोभ्य तथागत दु । क्वसं चीधिकःम्ह अक्षोभ्य बुद्ध छम्ह नं दु । लुखा फुसय्‌ लुँ सियातःगु तोलं दु ।

देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ न्यापाः झ्याः दु । थुगु तल्ला आगंछेँया रुपय्‌ छ्यलातःगु दु । थुगु पौया फुसय्‌ झ्वःलाक लुँ सियाः खुगः चैत्य दु । हरेक तल्लाय्‌ त्वानाःसिँ दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ झ्वःलाक झिंनिगः सुवर्ण चैत्य तयाः दथुइ छत्रं कुइकातःगु दु । पलिंनिसें क्वय्‌थ्यंक पताः निपु ब्वयेकातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य, चैत्यया गर्भगृहनिसें च्वलामू थ्यंक लुँ सियाः पाताया चैत्य दयेकाः भुनातःगु दु । थुकिया नापं झ्वःलाक धर्मधातु मण्डल, यज्ञशाला, खादलू दुगु ल्वहंथां, महामञ्जुश्री, रत्नमणि, ल्वहंमणि, आजुया प्रतिमा, ल्वहंथां धर्मधातु मण्डल, निगः व परिभोग चैत्य दु ।

बहाः छचालं दिगि, आगं, भलिंक्वथा, अमोघपाश, लोकेश्वर, धर्मागार गुम्बा, नासः दिगि, भण्डारक्वथा व यतालिबि वनेगु क्वथा दु । थ्व बहाःया आःतक लुयावःगु प्रामाणिक अभिलेख मध्ये ने.सं. २३५ या तालपत्र खः । अनं लिपा ने.सं. २३९ खः धाःसां थनं लिपा यक्व हे तालपत्र, स्वर्णपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र, काष्ठपत्र आदि अभिलेख व १०४ गू ताडपत्र दु । थ्व उकुबहालय्‌ दशस्थविर आजुपिनिगु नेतृत्वय्‌ संघय्‌ यायेमाःगु न्हिंन्हिं, लय्‌लय्‌ व दँय्‌दसं यायेमाःगु ज्याझ्वः याना वयाच्वंगु दु ।

यलया ओकुबहाः (रुद्रवर्ण महाविहार)या लुखां जवय्‌ च्वंगु बहीयात उबाहाःबही (जशश्री महाविहार) धाइ । आकारया ल्याखं चिकूसां थुगु बही कलात्मक खनेदु । बहिलिइ दुहां वनेवं दुने पुलांपहःगु द्यःछेँ दु । नितँ जाःगु थुगु बहीछेँया मूलुखा कलात्मक अले लिं भुनातःगु दु । लुखाया जःखः निम्ह सिंह फ्यतुनाच्वंगु व पुलांगु ध्वाँय्‌ धंकातःगु दु । छखे गं छगः व मेखे माने तयातःगु दु । खवपाखे अमोघपास लोकेश्वरया मूर्ति नं दु । अथे हे मूलुखाया दुने लुँ सियातःम्ह अभिताभ पलिस्था यानातःगु दु । लुखाया फुसय्‌ अक्षोभ्य बुद्ध दथुइ तयाः जवंखवं भिक्षु व पञ्चबुद्धया मूर्ति नं दुगु तोरण तयातःगु दु । द्यःछेँया न्हापांगु तल्ला

न्हय्‌पाः तिकिझ्याः तयाः कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । थन हे बहीया आगं नं दु । वयां च्वय्‌ पल्लिइ धातुया पौ दुगु देगःचा थज्याःगु पुल तयाः उकिया द्यःने चैत्य आकारया गजू छुनातःगु दु । द्यःछेँ दुने गन्धुरी देवता कथं व्याकरण मुद्राया दनाच्वंम्ह बुद्ध दु । अथे हे बहीया मूलुखाया जवय्‌ छगू फल्चा दयेकातःगु दु । उकिइ वैरोचन बुद्ध दुगु तोरण तयाः अन छ्वासकामिनीया मूर्ति तयातःगु दु । अथे हे खवय्‌ अंगलय्‌ बज्रसत्व दुगु तोरण तयाः अन महांकालया मूर्ति नं तयातःगु दु । बहिलिइ लिच्छविकालीन चैत्य व परिभोग चैत्य यानाः निगः चैत्य तयातःगु दुसा उकिइ धर्मधातुमण्डल नं तयातःगु दु ।

थुगु बही उकुबहाःया नापनापं हे दयेकूगु धाइ । अभिलेखया आधारय्‌ धायेगु खःसा थन जुजु जयस्थिति मल्लं ने.सं. ५११य्‌ भिक्षु श्री जयसिंह वीरभद्र संस्कारित धकाः थुगु बहिलिइ नां बियाः थन गन्धुरी द्यःया न्ह्यःने लक्षाहुति यज्ञ याःगु खँ उल्लेख जूगु सुवर्णपत्र थनया मूलुखाया फुसय्‌ तयातःगु दु । अथे हे मेमेगु थनया अभिलेखं थन ने.सं. ६७२य्‌ गन्धुरी द्यःया सुवर्ण प्रतिमा दयेकूगु, ने.सं. ७८८य्‌ बही जीर्णोद्धार याःगु आदि नं उल्लेख दु । थ्व ल्याखं थ्व बही म्होतिं नं खुसः दँ पुलांगु धकाः धायेगु लँ दत ।

थुगु बहीया संघ ओकुबहाःया दुजःत हे जानाः दयाच्वंगु खः । न्हापा थुगु बहीयात बहीविहार संघया परम्पराकथं झिबही संघय्‌ दुथ्यानाच्वंगु खः । लिपा बही विहारसंघया परम्परा हे न्हनावंगु जुल । थुगु बहीया संघपाखें थन नं मेमेगु बहिलिइ थें बन्दे लुइगु व पञ्चस्थविर आजुपिनिगु व्यवस्था दुगु खः । लिपा थ्व बुलुहुं म्हो जुयावन । उकिया पलेसा थनयापिं शाक्य बन्दे लुइगु ज्या आः मूबहाः उकुबहालय्‌ न्ह्यानाच्वंगु दु । अथे हे थन बहिलिइ बहीद्यः पाः फयेगु व पुजाकर्म इत्यादि जुयावयाच्वंगु दु । अथे हे थन आः धर्मगोष्ठीया ज्याझ्वः न्ह्यानाच्वंगु दु । थनया धर्मगोष्ठीया दुजःतय्‌सं गन्धुरी द्यःयाथाय्‌ खेचायेकेगु, नित्यपुजा यायेगु आदि पाःकथं यानावयाच्वंगु दु । उगु नियमकथं न्हवंपुन्हिकुन्हु बहीद्यः बुसाधं यायेगु, मोहनिया दशमिकुन्हु दशमि पुजा यायेगु व गुंलाबलय्‌ चलन कथं बहीद्यः ब्वयेगु आदि नं यानावयाच्वंगु दु ।

यँेदेय्‌या क्वने पुइँदुनेया छगु महत्तां जाःगु बहाः खः– ओमबहाः । थ्व बहाः नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां पं. निष्ठानन्द बज्राचार्य जन्म जूगु बहाः खः । थ्व बहाः बसन्तपुर–झोछें दक्षिण, यंगालं उत्तर, चिकंमुगलं पूर्व व नःबहिलिं पश्चिमय्‌ लाः । विहारया पिनेसं तसकं नांजाःगु जोर गणेशया देगः दु । थुगु बहाःयात गभाःबहाः नं धाः । संस्कृत भासं थ्व बहाःयात ब्रम्हचक्र महाविहार धाइ । विहारया दुजःकथं बज्राचार्य व शाक्यया सजातीय कुलपुत्रपिंत उत्तराभिमुख जुयाः विराजमान जुयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध न्ह्यःने चुडाकर्म यायेगु परम्परा दु । तर शाक्य व बज्राचार्यपिनिगु सर्वसंघ व आगं धाःसा फरक फरक दु ।

बहाःया दथुइ ल्वहंया चैत्य न्यागः व सीमदुगु मन्दःपाः छपाः दु । बहाःया क्वाःपाःछेँया रुपरेखा न्हापा थें पौराणिक मजुसे गाक्कं हिलावने धुंकूगु छेँया वास्तुकलां क्यनाच्वंगु दु । बहाःया जवगु कुने क्वःपाःछेँ नापसं वज्राचार्यपिनिगु आगंछेँ दु । थुगु बहाःया कचाः बहाःकथं भोटेबहाः व बहिलय्‌ नःबही खनेदु । बहाःया पलिस्था गुबले यात धयागु आःतक प्रमाण लुयावःगु मदुसां छगू पुलांगु अभिलेखया पाण्डुलिपिइ “काष्ठमण्डप चिकंमुगःया ओमबहाः ने.सं. ५९४’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ६७७ या मेगु छगू अभिलेखय्‌ नं ओमबहार विहार धकाः न्ह्यथनातःगु खनेदु । ने.सं. ६९९ या तःबहाःया छगू अभिलेखय्‌ नं ओमबहाःया शाक्यभिक्षु श्री मय्‌जु धकाः न्ह्यथनातल । जुजु लक्ष्मीनरसिंह मल्लया इलय्‌या छगू ताडपत्रय्‌ यंगालया चिकनमुगुरी टोरय्‌ ओमवहार धकाः उल्लेख यानातःगु खनेदु ।

ओमबहाःया वज्राचार्यपिनि पूर्खा न्हापा हिन्दू व्राम्हण धाइ । पं. हेमन्त देव ब्राम्हणं बज्रयानी दीक्षा कयाः वज्राचार्यभिषेक कायेधुंकाः वय्‌कलं हे ब्रम्हचक्र महाविहार धकाः पलिस्था याना वन धयागु दु । विहारया वज्राचार्यपिंसं थःपिनिगु वंश द्विजवरवंश धकाः धयावयाच्वन । वज्राचार्यपिनिगु दुगुद्यः विशंखुनारायण (विरिञ्चिनारायण) खः । थ्वहे साला हयातःम्हकथं चिकंमुगःया अट्कोनारायण द्यःयात पुजा याना वयाच्वंगु दु । ओमबहाःया शाक्यपिनिगु दुगुद्यः नं दुम्जा महाद्यः खः । उकिं शाक्यत नं लिपा तिनि हिन्दूमत त्वःताः बौद्धधर्मय्‌ उपासकया रुपय्‌ वःगु जुइफु ।

न्हापा थनया शाक्यत ओमबहालं पिहां वनाः काभ्रेया पन्ति व नमरा वनेगु दथुइया संखु धाःगु थासय्‌ च्वंवंगु जुयाच्वन । तर लिपा गभाः बहालय्‌ लिहां वल धाइ । छुं विहारया मनूत खासाय्‌ वनाः ध्यबा कमे याना हयाः थन न्हूगुछेँ दयेकाच्वन । थ्व न्हूगु छेँ दयेकातःगु थाय्‌यात जःछेँ धाल ।

कमलाक्षीबहाःकथं म्हस्यूगु थ्व विहार कुनाय्‌त्वालं नाचघर मथ्यवं जवपाखे (दरबार हाइस्कूलया उत्तरी मोहदाया गणेद्यया नापसं च्वंगु गल्ली दुने ) दु । ने.सं. ७७१ पाखे उदाय जयमांपिंसं पलिस्था यानाः तःक्षेबहाःया कचा बहाःकथं पुजाआजा यानावयाच्वंगु थ्व बहाःयात तेकंबहाः, कोतननिबहाः नं धाइ । संस्कृत भासं बोधिप्रस्थान विहार धया वयाच्वंगु दु । थनया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अमोघपाश लोकेश्वर खः । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया तोरं सिँया खनेदु । तोरणय्‌ धर्मधातु बागीश्वरया मूर्ति कियातःगु दु । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया जवंखवं चिपागु याकःझ्याः छपाः छपाः नं तयातःगु दु । जवय्‌ पाखे ल्वहंपौ छपा नं दु । तोरणया च्वय्‌ स्वपाःझ्याः दु । च्वय्‌ बार्दली दुसा वयां च्वय्‌ नितःजा यानाः मनूत च्वने जिइक न्यातँ जाःया छेँ दयेकातःगु खः । बहाःया क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने चिभाः छगः नं पलिस्था यानातःगु खनेदु ।

थ्व थीथी घासा दयेकेत छ्यली । थ्व कित वा नयागु चकंगु भ्यगः थें बांलुइ ।