येँ देय्‌या पश्चिम लागाय्‌ विष्णुमति खुसिया पारी भुइख्यःया च्वसं च्वजाःगु गुँ स्यंगुँ खः । नेवाःतय्‌सं थनयात सा–म्ये गुँ धकाः नं धायेगु याः । प्यखें तातापाकं खनेदयेक गुँया च्वकाय्‌ तजाःगु बौद्ध स्तूपया संरचना दु, थ्वहे स्वयंम्भु भगवान खः । बज्रयानी आस्था कथं थःथम्हं गुँच्वकाय्‌ पिदंम्ह ज्योतिस्वरुप जूगुलिं थ्वयात स्वयंम्भु धाःगु धाइ । थुगु स्वयंभ्मुनाप सम्वन्धित नांदंगु आख्यान ग्रन्थ स्वयंम्भुपुराण खः । खतुं थुगु पुराण ईसाया झिंन्यागू शताब्दिपाखे जक च्वःगु जुइ धैगु इृतिहासकारपिन्सं अनुमान यानातःगु दु ।

संस्कृति भासं च्वयातःगु थुगु पुराणया मुक्कं झिगू ब्व दु । थ्वहे पुराणय्‌ न्ह्यथनातःगु कथं आदिकालय्‌ महाचीनं महामञ्जुश्री नेपाःगाः वःबले थन लखं त्वपुयातःगु नागहृद जुयाच्वंगु जुल । अन पलेस्वांया पुसा ह्वलाब्यूबले द्वछि हःदुगु पलेस्वां ह्वयावःगु व उकी ज्योति स्वरुप खनेदयाच्वंगु खः, स्वंयम्भुया गुँच्वका वहे पलेस्वां खः, अले पलेस्वांया च्वः पूर्वय्‌ वागमति खुसिया सिथय्‌ नैरात्मा(गुह्येश्वरी) कथं अस्तित्वय्‌ खने दत । अलौकिक बुद्धपिं मध्ये छम्ह विपसि बुद्ध नेपाःगाः वयाः थुगु स्वयंम्भु ज्योतिस्वरुपया दर्शन यानावन ।

थः गुरुपिनि उजं कथं गौड देय्‌या प्रचण्ड नांया जुजु नेपाःगाः वयाः, थः स्वयं बौद्ध आचार्य कथं दीक्षित जुइ धुंकाः ज्योतिस्वरुप स्वयंम्भुयात त्वपुयाः उकिया द्यःने स्तूप दयेके बिल ।

तर ऐतिहासिक दसि कथं लिच्छिबी जुजु वृषदेवपाखें स्वयंम्भु स्तूप दयेकूगु जुइमाः धैगु विज्ञपिनि अनुमान दु । थ्व ल्याखं थुगु स्तूप नेपाःगाःदुने बौद्ध सम्पदा संरचना मध्ये दक्कले पुलांगु खः । इलय्‌ ब्यलय्‌ तःभुखाय्‌ अले मलखं कयाः स्यनेवं तःक्वः थुगु संरचना ल्ह्वनेगु, भिंकेगु व बांलाकेगु जूगु दु । दक्कले लिपा २०७२ सालया तःभुखाचं लिच्वः लाये धुंकाः हानं न्हूकथं ल्ह्वनेगु ज्या जूगु दु ।

स्तूप शैलीया थुगु संरचनाया दक्कले पलेस्वांया आकृति कथंया मण्डला खः, अनं च्वय्‌ अर्धगोलाकारया गुम्बोज दु । गुम्बोजया प्यखें प्यकूंलाःगु व दथुइ ज्ञान व करुणाया प्रतीक कथंया बुद्ध मिखात दु । उकिया च्वसं थीथी बौद्ध मूर्ति छाय्‌पियातःगु तोलं नं दु । नेवाः स्थापत्यकलाया मान्यता कथं थुुगु चैत्य च्वय्‌या ब्व झिंस्वगू चाःया त्रियोदश भूवन अतिकं कलात्मक कथं तंचिनातःगु खंकेफु । थ्वसिबें च्वय्‌ छत्र अले दक्कले च्वय गजू खः । क्वय्‌ न्याम्ह अलौकिक बुद्ध व ताराद्यःपिनि मूर्तित दु । बज्रयानी बौद्ध सम्प्रदाया ल्याखं स्वयंम्भुया गाक्कं धार्मिक महत्व दु, नापनापं स्वयंम्भुनाप स्वानाच्वंगु आपालं आख्यानत नं दु । मेखे स्थापत्यकला व वास्तु संरचनाया ल्याखं थुगु स्तूपा दयेकेत छ्यलातःगु प्रविधि व ज्ञान गाक्कं च्वन्ह्याः । अले छाय्‌पियातःगु कलाकृति सौन्दर्यया दृष्टिकोणं अतिकं उत्कृष्ट दु ।

बज्रयानी बौद्ध दर्शन कथं स्वयंम्भुया लागाय्‌ वायु, अग्नी, पृथ्वी, जल व आकास पञ्चतत्वया प्रतीक कथं बायुपुर, अग्नीपुर, वसुपुर, नागपुर व शान्तिपुर नं दु । महायानी आख्यान कथंया यक्षनीया रुपय्‌ पश्चिम उत्तर कुनय्‌ अजिमा वा हारतीया प्यागोडा शैलीया छतजाः लुँपौ देगः दु । थनहे लिपा दयेकूगु थीथी सँय्‌ गुम्बात खंकेफु । थुगु स्वयंम्भु स्तूपयात अझ आकर्षक व बांलाकेगु कथं यक्व लिपा जुजु प्रताप मल्लयापाखे थः मदुम्ह कला अनन्त प्यारीया नामं व थःगु नामं जःखः अनन्तपुर व प्रतापपुर धकाः शिखर शैलीया तान्त्रिक देगः धस्वाकातःगु दु । स्वयंम्भुया त्वाथः गयाः च्वय्‌थ्यनेवं न्ह्यनेसं खनेदइगु आकर्षक बज्र आकारया कलात्मक धातु मूर्ति दु, थुकियात शून्यया प्रतीक कथं नालातःगु खः ।

स्वयंम्भुया पूर्व दक्षिणपाखे महामञ्जुश्रीया प्रतीक कथं छगू पवित्र थाय्‌ दुु, गन दँय्‌ दसं श्रीपञ्चमि कुन्हु तःधंगु मेला जुइ । लच्छियंक ससपुजा न्यायेकिगु जुइ थन । गुँला लच्छि स्वनिगःया मनूत सुथ न्हापां थीथी बाजं थानाः मेलाय्‌ वयेगु याइ । अथेहे स्वांयापुन्हि कुन्हु नं थन उलिहे तःजिगु मेला जुइ । झिंनिदँय छक्वः भुइख्यलय्‌ सम्यकदानया उत्सव जुइबले स्वयम्भु भगवानयात मूद्यः खः ब्वनीगु नं परम्परा दु ।

थःथम्हं हे भूमिं उत्पन्न जूम्ह । सुनानं दयेकूगु मखु । दकलय्‌ न्हापां दुम्ह, सुरु व अन्त मदुम्ह अविनाशी खः । स्वयम्भूयात आदिबुद्ध, निराकार, निरञ्जन, ज्योतिरुप, धर्मधातु, बागीश्वर, शून्यता, चैतन्य, प्रभाश्वर नं धाइ । स्वयम्भू दर्शन खः । थुकिया भौतिक स्वरुप स्वयम्भू चैत्य दयेकातःगु खः । स्वयम्भूया उत्पत्तिया बारे स्वयम्भू पुराणय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । छुं नं मदुगु इलय्‌ नेपाःगालय्‌ लः जायाच्वंगु इलय्‌ विपश्वी बुद्ध बन्धुमति नगरं वयाः जामाःच्वय्‌ च्वनाः पलेस्वांया पुसा पिनाः खुला दयेकाः उकिं पलेस्वां खनेदुगु दहया दथुइ ह्वःगु पलेस्वांया द्यःने न्यागू रंगया ज्योति पिज्वयाच्वंगु ज्योतिरुप हे स्वयम्भू खः । उगु स्वयम्भू दर्शन यायेत खुम्ह मानव बुद्धपिं विपश्वी, शिखि, विश्वभू, क्रकुछन्द, कनकमुनि, काश्यप नेपाः वःगु खः ।

विश्वभू बुद्धया पालय्‌ मञ्जुश्री वयाः लः छ्वयाः स्वयम्भू दर्शन याःगु धारणा दु । उगु ज्योतिरुपयात बंगालया जुजु प्रचण्डदेव नेपाः वयाः भिक्षु जुल । भिक्षु जुइधुंकाः गुणाकरपाखें आचार्य अभिषेक कयाः ज्योतिरुपयात दुने तयाः चैत्य दयेकल । उगु चैत्य हे स्वयम्भू चैत्य खः । स्वयम्भू चैत्य च्यागू शदीपाखे

दयेकूगु खः । थुगु चैत्य महायान बज्रयान शैलीकथं झिंस्वगू भूवन तयाः हर्मिकाय्‌ निगः मिखा ऊर्णानापं तोरण, डोम व प्यंगू कुनय्‌ प्यम्ह बुद्ध नापं वैलोचन बुद्ध क्यनातःगु गोपुच्छ पर्वतय्‌ च्वंगु चैत्ययात स्वयम्भूचैत्य धाइ । सत्ययुगय्‌ वज्रकुट पर्वत, त्रेतायुगय्‌ पद्मकुट पर्वत, द्वापरयुगय्‌ गोश्रृंग पर्वत व कलियुगय्‌ गोपुच्छ पर्वत धाइ । थुगु थाय्‌यात नेवाःतय्‌सं स्यंगुँ धाइ । थौंकन्हय्‌ चैत्यया नामं स्वयम्भू हे धयाच्वंगु दु । स्वयम्भू चैत्य धकाः यलया हिरण्यवर्ण महाविहार व सक्वया बज्रयोगिनी लिक्कच्वंगु योगाम्बरयानं धाइ ।

आरिगू (सिँख्वंमूबहाः) – तयेमाःगु छ्वय्ला
बजिगू बजि गुथि (मखंबहाः) – गणचक्र सहभ्वजय् बजि तयाः दकलय् न्हापां सुरु याइ ।
देल्ला गुथि (लगंबहाः, सिँख्वंमूबहाः व चिकंमूबहाः) – तयेमाःगु तःखाः (थौंकन्हय् छ्वय्ला)
मरि गुथि – अँय्था (चिचिपागु) मरि

यल लाय्‌कुलिं पश्चिम स्वयाः वनेबलय्‌ गाःबहाः त्वालय्‌ लँया सिथय्‌ खवपाखे हःखबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थुगु बहालय्‌ दुहां वनेगु त्वाथःया जवंखवं ततःधिकःपिं वहःया निम्ह सिंह दु । बहाःया लुखाय्‌ बज्रसत्व व पञ्चमहाबुद्ध, प्रज्ञापारमिता, षड्क्षरी, लोकेश्वर, मुकुट, चामरयुक्त निम्ह भिक्षुपिं दु । थ्व लुखां च्वय्‌ न्यापाःझ्याः छुनातःगु दु । मूलुखां दुने जवखवं फल्चा दु । थन जवपाखे महाकालया मूर्ति दु ।

थन उत्तराभिमुखया स्वतँ पौ दुगु स्वतँजाःगु क्वाःपाःद्यःया देगः दु । छचाःलिं नितँजा यानातःगु बहाःछेँ दु । क्वाःपाःद्यःया मूलुखा न्ह्यःने त्वाथः जःखः किसिया द्यःने सिंहनाद लोकेश्वर नापं सिंह निम्ह दु । जवपाखे फलय्‌ गं छगः दु धाःसा खवपाखे कुमारी तयेत थाय्‌ दयेकातःगु दु । मूलुखाया जवंखवं सारिपुत्र व मौदगल्यान दु । थ्वयां जःखः च्वंगु झ्यालय्‌ बज्रपाणी व खड्गपाणीया चित्र दु । मूलुखा फुसय्‌ लीया तोलं दु । दुने थुगु संघया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य बुद्ध दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ पञ्चबुद्ध तयातःगु पञ्चझ्याः तयाः दथुया झ्यालय्‌ तोलं छगू नं दु । थुकिया जवंखवं तोलं लिसें निपाः झ्याः दु ।

 पञ्चझ्याः च्वसं लुं सियातःपिं पञ्चबुद्ध न्याम्ह व जवंखवं प्रज्ञापारमिता, षड्क्षरी, लोकेश्वरया मूर्ति झ्वःलाक तयातःगु दु । थ्वया जवंखवं निम्ह भिक्षुपिनि मूर्ति दु । खवपाखे तोलं दुगु स्वर्णपत्र छपाः दु । च्वय्‌च्वंगु तँय्‌ त्रिखाझ्याः छपाः व जवंखवं चिचीपाःगु तिकिझ्याः निपाः दु । हरेक तल्लाय्‌ त्वानाःसिँ तयातःगु दु ।

म्हुतःपतिइ फय्‌गं दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ लुं सियाः पली भगिनय्‌ द्यःने छत्र नापं लुं सियाः चैत्य स्वंगःया गजू तयातःगु दु । थ्व बहाया छचालं थाय्‌थासय्‌ लुखा छुनाः थुकिं च्यय्‌या तल्लाय्‌ त्रिखाझ्याः, सँझ्याः, तिकिझ्याः आदि छुनातःगु दु । देगःया खवपाखे तःधिकःपिं ल्वहंया वज्रसत्व, मन्जुश्री व बसुन्धाराया मूर्ति दु । थन द्यःपाः देनेगु फल्चा व धर्मागारया रूप वियातःगु फल्चा निगू नं दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने चैत्य, थुकिं न्ह्यःने झ्वःलाक धर्मधातु मण्डल, परिभोग चैत्य, वज्र व मेगु निगः धर्मधातुमण्डल दु । क्वाःपाःद्यःया फुसय्‌ आगं क्वथा व देगःया खवपाखे दिगी छेँ दु ।

 हःखबहाःया पुलांग अभिलेख मध्ये ने.सं. २६९ या ताडपत्र, ५०५ या ताडपत्र, ने.सं ७७६, ९५९, १०५४, १०५५ या अभिलेख दु । हःखाबहाः, मूबहाः मध्ये छगू खः । थन झिंछम्ह आजुपिनिगु नेतृत्वय्‌ संघया सदस्यपिं (२५२) म्ह दक्व मुनाः थन यायेमाःगु धार्मिक एवं सांस्कृतिक ज्याझ्वः नित्य पूजा, आरति पूजा, नामसंगीति ब्वनेगु, तुतः ब्वनेगु, द्यःख्यः चायकेगु, पूजा, फयेगु, गम्बासिँ थायेगु, माजं वनेगु, द्यःपाः देनेगु, दिगी आगमय्‌ पाः फयेगु, न्हिकं यायेगु, दशमी पूजा यायेगु, दत्तपूजा यायेभु, पायो पिहां वयेगु, हःखबाहाः संघयाम्ह कुमारी यायेगु, कुमारी देवीयात पर्वपर्वय्‌ जुइगु कुमारी पूजाय्‌ यंकेगु, दिपंकर बुद्ध लँ स्वयाः हयेगु आदि थाना वयाच्वंगु दु ।

थ्व विहार ध्वाखाबहाःया निगूगू कचाबहाः खः । असनं न्हाय्‌कं त्वाःवनेगु झ्वलय्‌ खवय्‌ खुखाः न्हय्‌खाः छेँया दथुइ छगू गल्लीया चुलिंचू थ्व बहाःया क्वाःपाःछेँ खनेदइ । प्यतँ जाःगु थ्व बहाःया क्वाःपाःछेँया छेलिइ उत्तराभिमुख जुयाः दना बिज्यानाच्वंम्ह विश्वव्याकरण मुद्राया मैत्रयबुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया न्ह्यःने निम्ह सिंह तयातल । मू लुखाया तोरणय्‌ न्ह्यथनातःगु ने.सं.७७१ या विवरणं विहारया ऐतिहासिक पक्षयात छुं भचासां अनुमान यायेत ग्वाहालि यायेफु । स्थानीयया कथं थ्व बहाः हर्ष धाःम्ह मनुखं दयेकूगु खः । अले न्ह्यःने अशोकचैत्य दुगुलिं बहाःयात हर्षचैत्य विहार धयावल । तोरंया च्वसंच्वंगु मातं तलाय्‌ स्वपाःझ्याः, जवंखवं याकःझ्याः, वयां च्वय्‌ त्वानाःसिँया क्वय्‌ झ्वलिं भगवान चिचिधिकःपिं द्यःया मूर्ति अगंलय्‌ पलिस्था यानातःगु खनेदु । तर थौंकन्हय्‌ न्याम्ह मध्ये स्वम्ह जक दनि । निम्ह तने धुंकल । च्वतँय्‌ कलात्मक विमानझ्याः दु । दकलय्‌ च्वय्‌ चिचिपाःगु पिने क्वःस्वये जिइक प्यपाः झ्याः व वयां जवंखवं कलात्मक त्वानासिँ दु । जस्तां पलिंचिनाः गजू छुनातःगु दु ।

बहालय्‌ क्वापाःद्यया न्ह्योनेसं अशोक चैत्य धकाः तुयु चिभाः छगः,मञ्जुश्री व पद्मपाणी पलिस्था यानातल । विहारया आयश्रोत मदुसां नित्यकर्मया निंतिं ध्वाखाबहाःया छगू कवःयापिं बज्राचार्य थन वयाच्वंगु दु । थन नियमित रुपं मेगु गतिविधि मजूसां पौस महिनाय्‌ दिसिपुजा याइगु परम्परा खनेदु ।

हारति हर् मूल खँग्वःपाखें वःगु खः । उकिया अर्थ हरण याइम्ह धैगु खः । हारतियात जटाहरणी नं धाः । बौद्ध साहित्यय्‌ दुःख, शोक, रोग, भय, अशिक्षा व अज्ञानता हरण याइम्हकथं कयातःगु दु । हारतियात हरितया सन्तान, सःया भक्त, हरित रंग, कश्यप ऋषिया काय, यदुया काय धयातःगु दु । हारति यक्षणी खः । जन्म जूगु इलय्‌ अविरति धैगु नां तयातःगु खः । हारति कुबेरया कलाः, न्यासःम्ह मचाया मां, मस्त हरण यानाः यनीम्ह कुबेरया राज्यय्‌ ज्या याइम्ह पाचिंक यक्षया कलाः खः । बुद्धधर्मया शरणय्‌ वयेवं हारति झिंनिदँतकया मचातय्‌त पालनपोषण याइम्ह रक्षक देवीया रुपय्‌ स्थापित जुल । हारतिया मूल देगः स्वयम्भू चैत्यया उत्तर पश्चिमय्‌ रत्नपीठय्‌ पलिस्था यानातःगु दु । हारतिया धारणा गबलय्‌ ब्वलन धैगु स्पष्ट मजू ।

हारतियात तःकै वइगु इलय्‌ सितलाया रुपय्‌ नं पूजा यानाच्वंगु सीदु । नेपालय्‌ हारतिया मूर्ति प्यंगू शदीपाखें विकास जूगु सीदु । हारतियात रक्षक देवीया रुपय्‌ पंचरक्षा सफुलिइ ब्वयातःगु दु । उकिं हारतियात अजिमा मां धायेगु याइ । हारति मां मनूयाके दुब्यूम्ह मनूयात हारति मां दुब्यूगु धाइ । हारति दुब्यूगु इलय्‌ विरामी जूपिन्त वासः यायेगु यानाच्वंगु दु । मूर्तिया रुपय्‌ क्यनेमाःसा हारतियाके न्याम्ह मचानाप च्वनाच्वंगु क्यनी । धनभाजु, धनमय्‌जु, वासिंभाजु, वासिंमय्‌जु, जिलंभाजु क्यनेगु याइ । हारतिनाप स्वापू दुगु म्ये नेपालभाषाया धार्मिक साहित्यय्‌ चिनातःगु दु । यक्व विरामी जुइपिं मनूतय्‌ मचातय्‌त हारतिं रक्षा याइकथं

हारतिया मचातनाप त्वाय्‌ चिंकेगु चलन दु । त्वाय्‌ चिनेधुंकाः दच्छिया छकः कलःपुजा वय्‌गु याइसा झिंनिदँ दतकि त्वाय्‌ फ्यनेगु याइ । त्वाय्‌ चिनातःगु ईतक मचायात चिपनिप छ्यासमिस याइमखु । हारतियात नेपालय्‌ तःकै लंकीम्ह द्यःया रुपय्‌ काइ ।

ऋषेश्वर महाद्यः देगः
मकवानपुर दामनया सिमभन्ज्याङ क्वय्‌ त्रिभुवन राजपथ स्वयां बाघौति जंगलया लँ वनेवं पहाडया खोंचय्‌ ऋषेश्वर महाद्यःया देगः दु । छखे पहाडया ल्वहँतय्‌ मनूया ख्वाःपाः दु ।
नापसं थन निगः चैत्य नं स्थापना यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ हिन्दु व बौद्ध निगूलिं धर्मयापिं मनूतय्‌गु लागि नं धार्मिकस्थल खः । बौद्धतय्‌सं थ्व थाय्‌यात छुमि झ्याङ्ग्रछुप धकाः धाइ ।
हिन्दु पौराणिक कथनकथं थन सप्तऋषि वयाः तपस्या यानाच्वंबलय्‌ शंकर भगवान प्रकट जूगु विश्वास दु । मेखे महायानी बौद्धतय्‌ विश्वासकथं थन पद्मसम्भव वा गुरु रिम्पोछें तपस्या याःगु थाय्‌ खः । छखे थन महाद्यवं विष त्वनाः जूगु जलन लंकेत त्रिशूल प्रहार यानाः लः पिकाल धाइसा मेखे बौद्ध गुरु रिम्पोछें बज्र प्रहार यानाः लः पिकाल धाइ । थन हरिवोधिनी एकादशी, हरितालिका तीज व फागु पुन्हिबलय्‌ मेला जुइ ।

चुरियामाई देगः
हेटौंडा उपमहानगरपालिकाया वडा नं. १५य्‌ हेटौंडा बजार स्वयाः ९ किमी दक्षिणय्‌ सुरुङ लँया सिथय्‌ चुरियामाई दु । आः आधुनिक ढंगं पुनर्निर्माण यानातःगु देगलय्‌ निम्ह सिंहया दथुइ धातुया तःधिकःम्ह भगवतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
वि.सं. १९७५पाखे सुरुङ दयेकेगु झ्वलय्‌ लूगु शिलायात स्थापना यानाः ज्या न्ह्याःगु धापू दु । विशेष यानाः राजमार्ग जुयाः वनीपिं चालकतय्‌सं थपिनिगु रक्षाया कामना यानाः थन पुज्याइ । थन शनिवाः व मंगलवाः भिड जुइ । अले मोहनिबलय्‌ मेला जुइ । थन पशुपन्छिया बलि बीगु चलन दु ।

भुटनदेवी देगः
मकवानपुर जिल्लाया सदरमुकाम हेटौंडा उपमहानगरपालिकाया वडा नं. १० स्थित बजारय्‌ भुटनदेवीया देगः दु । थ्व थनया छगू महत्वपूर्ण शक्तिपीठ खः । खुल्ला परिसरय्‌ तग्वःगु नितँजाःगु प्यागोडा शैलीं देगःया निर्माण यानातःगु दु । दुने भगवतीया ५फीट तःधिकःगु धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु । तर थ्व आधुनिक शैलीं नकतिनि हे जक पुनःनिर्माण याःगु खनेदु । देगःया प्यखेरं मेमेगु चिचीग्वःगु देगःया स्थापना यानातःगु दु । ‘महाभारत’ बाखं पञ्च पाण्डव बनवास वनेगु झ्वलय्‌ थन थ्यंगु व पाण्डवतय्‌ थन च्वंम्ह हिडम्बासुर नांया राक्षसलिसे ल्वापु जूगु व वयात स्यानाः भिमसेनं वया केहेँ हिडम्बा लिसे ब्याहा याःगु धइगु दु । थ्व हेटौंडा धइगु थाय्‌या नां व हे हिडम्बासुरया नामं क्वकाःगु खः । थुकिया निर्माण वि.सं. १८६०इ तत्कालीन लानीपिनिगु कुतलं जूगु धइगु दु । थन जंगबहादुर राणा शिकार वःगु अले अबलय्‌ थनया प्रशासनं थनया पुजाया लागि बजेट तयाबिउगु धाइ । चैत महिनाय्‌ १२८म्ह पशुपंछिया बलि बियाः पुजा याइ ।

वंशगोपाल देगः
हेटौंडा बजारं १४ कि.मी. पूर्वपाखे मकवानपुरया जुजु मुकुन्दसेनया दरबार लागाय्‌ मकवानपुरगढीया दथुइ वंशगोपालया देगः दु । ल्वहंया पुलां पहःयागु किल्ला थज्याःगु देगः दुने धातुयागु लुँ सियातःगु कलात्मक वंशगोपाल कृष्णया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन थ्व मूर्ति चान्हय्‌ चान्हय्‌ पिहां वनी धइगु विश्वासं थुकियात सिखलं चिनातयेगु चलन दुगु खः । थन ऐतिहासिक प्रमाण मदुसां थुकिया निर्माण २५० दँ ति न्ह्यः थनया जुजु मुकुन्दसेनं याःगु धइगु अनुमान दु । थन हरिबोधिनी एकादशी व कृष्णाष्टतमिकुन्हु विशेष मेला जुइ ।

यलया नुगः त्वालं भिन्छेबहाः वनेगु लं जुयाः भतिचा न्ह्याः वनेबलय्‌ जवपाखे च्वंगु गल्लीइ हेनुबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थनया बहाःद्यःया रुपय्‌ चिबहाः छगः स्थापना यानातःगु दु । थुकी पश्चिम पाखे स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध तयातःगु दु । थतन तोलंया रुपय्‌ द्यःया मूलुखाय्‌ अमिताभ बुद्ध दु धाःसा थन चैत्य छगः व धर्मधातु मण्डल छगः नं नीस्वनातःगु दु । द्यः लुखाया खवय्‌ सरस्वतिया मूर्ति तयातःगु दु ।

थन चैत्य जिर्णद्धार याःगु ने.सं. ८०५ या अभिलेख छपाः बाहेक हेनुबहाःया स्थापना वा मेगु इतिहास बारे छुं नं तथ्य मदु । तर स्वयम्भूया शान्तिपुरया शान्तिकराचार्यया वंशजत थन वयाः च्वनाच्वंपिं खः धयागु थनच्वंपिं मनूतय्‌गु धापू दु । थुपिं थन जलवृष्टि मजूबलय्‌ नाग साधना यानाः वा वयेकेत सःता हयातःपिं खः । इपिं जलवृष्टिया निंतिं न्हय्‌क तक मंकाः क्वहां वनाः झिन्हुनिसें झिंन्यान्हु तक पुरश्चरण च्वनाः शान्ति स्वस्ति यानाः तान्त्रिक पुजा यायेधुंकूगु खँ न्यनेदु ।

अथेहे हेनबहाःयापिं चाकुबहाःया मूलाचार्य जुयाच्वंगु दु । चाकुबहाः द्यः (पद्मपाणी लोकेश्वर)या सम्पूर्ण ज्याय्‌ थनयापिं मूलाचार्य व बेताजु जुयाः थौंतक नं ज्या याना वयाच्वंगु दु ।

थ्व हेनुबहालय्‌ न्याम्ह स्थविर आजुपिनिगु नेतृत्वय्‌ थनया नीनिम्ह वज्राचार्य संघपिं मुनाः ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । थकालिकथं द्यःपाः कायेगु, नित्य आरति पुजा, गुथि पाः फयेगु, बहाःद्यःयागु बुसाँधं यायेगु, गुंला पारु हनेगु आदि याना वयाच्वंगु दु । अथेहे इल्हेन सम्यक कुन्हु थनयापिं दिपंकर तथागत व तारा यंकेगु चलन दु । थनया गुरुजुपिं भिन्छेबहायापिं खः ।

यल लाय्‌कूया दक्षिणपाखें हौगः त्वालय्‌ छगू बहाः दु । मंगलं लगंख्यः वनेगु मूलँपुया पश्चिमय्‌ अवस्थित थ्व बहाःयात हौगः बहाः वा हस्तिनागल महाविहार धाइ । थ्व विहार ने.सं. ७४८ य्‌ राजकर्णिकार वंशया विष्णुराम व राघव सिंह निम्ह दाजुकिजा मिले जुयाः शाक्य सिंह बुद्ध स्थापना यानाः दयेकूगु खः । थ्व बहालय्‌ मूलतः

राजकर्णिकारतय्‌गु बस्ती दु । थ्व बहालय्‌ मेमेगु बहालय्‌ थें बुद्धया प्रतिमा नापं चीभाः, धर्मधातु, महांकाःद्यः नापं ससुमांजु आदि नं दु । शाक्यसिद्ध बुद्धयात पूर्व स्वःगु राजकर्णिकारतय्‌गु आगंछेँया छेरि तल्लाय्‌ विराजमान याकातःगु दु । मातं तल्लाय्‌ आगंद्यः दु । आगंछेँ नापं स्वाःगु दक्षिणपाखे च्वंगु राजकर्णिकारतय्‌ गुथिया मेगु छेँया मातं तल्लाय्‌ ग्वतुलाच्वंम्ह आनन्द बुद्धया प्रतिमा नापं अष्टधातु व चैत्य स्थापना यानातःगु दु । थ्वयात आनन्द बुद्ध विहार नं धायेगु याः ।

थ्व वि.सं. २०१० य्‌ निर्माण जूगु खः । हौगः बहाःया नं दुनेया लिबिइ हारतीमाता व चीभाः द्यः दु । हारती माताया ल्वहंया प्रस्तरमूर्ति सन् २०० पाखेया अथवा किराँतकालीन धकाः अनुमान यानातःगु दु । थथे हारतीमाता हौगः बहाः स्वयां नं पुलां खनेदु । हारतीमां बिज्यानाच्वंगु थाय्‌ जूगुलिं थ्व थाय्‌यात लिच्छवीकालय्‌ ‘हारतीगल बहार’ अनंलिपा ‘हातिगल’ ‘हस्तिगल’ आदि नामं सम्वोधन जुयाः थौंकन्हय्‌ हौगः बहाः धायेगु जुयाच्वंगु दु ।

असंबहाःया लिक्कसं दक्षिणापाखे थ्व ह्वखाःबहाः दु । थ्वयात चलनचल्तीया भासं ननिबहाः नं धाइ । क्षेत्रफलया ल्याखं थ्व साधारण चुक थें खनेदु । असंबहाःया कचाः बहाः जूगुलिं थन नं असं बहाःया सर्वसंघपाखें हे पुजाआजा यायेगु यानाच्वंगु दु । थ्व बहाःया बारे आधिकारीक छुं लिखत मदु । तर बिहारया दथुइ लाक्क दयेकातःगु देगःया मू लुखाया फुसय्‌ तयातगु तोरणय्‌ ने.सं. ७५७ कियातःगु दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । तोरणय्‌ नं अक्षोभ्य बुद्धयात निम्ह भिक्षुपिंसं पंखां गायेक च्वंगु मूर्ति दु ।