लिच्छविकालीन गुथि
लिच्छवीकालया गुथि थौंकन्हय्या गुथिसिबें छुं भचा पाः । थौंकन्हय् धार्मिक ज्याय् बाहेक लौकिक जीवननाप गुथिया उलि स्वापू खनेमदु । उकिं गुथिप्रति थौंकन्हय् आस्था नं म्हो जुयावंगु दु । तर लिच्छविकालय् धार्मिक नापनापं लौकिक जीवनय् नं गुथिं ज्या याःगु अभिलेखपाखें सीदु । लिच्छविकालय् कीर्ति मतसे म्वायेगुयात धाःसा जीवन व्यर्थ जुइगु खँ संवत् ४९२ (वि.सं ६२८)या मंगलबजाःया भारविया अभिलेखपाखें थुइका कायेफइ । कीर्ति तलकि पुण्य दइ, थ्व जन्म व मेगु जन्मतक नं थुकिया पुण्य प्राप्त जुइ धकाः मिसा छम्हेसिया किन्नरी जातकया बाखंया चित्र च्वयातःगु चैत्य दयेकाः दँय्दसं संघयात भोजन याकीगु गुथि तयाः उकिं वइगु फलपाखें मेगु जन्मय् थः मिजं जुइ धकाः कामना याःगु दु । संवत् ५२६ (विसं ६६२) शिवदेव प्रथमया लेलेया अभिलेखय् गुथि नीस्वन धाःसा खुइद्वःदँ स्वर्गय् वास जुइ अले गुथिया जग्गा हरण यात धाःसा उलि हे दँ नरकय् च्वनेमाली धकाः च्वयातःगु दु ।
सुं नं व्यक्ति वा शासकं धार्मिक वा लोकहितया ज्या पूवंकेगु लागि चल अचल सम्पत्तियात छ्यलाः निश्चित उद्देश्य पूवंकेगु लागि गुथि नीस्वनातइ । गुथि निथी खनेदु । छगू थः हे परिवारया सन्तान दरसन्तानं न्ह्याकीगु व निगू गुथि धयागु थः परिवारसिबें पिनेयापिंसं न्ह्याकीगु, गुकी परिवारपिनिगु अधिन वा स्वामित्व दइमखु । लिच्छविकालय् भगवद्वासुदेवब्राम्हण गोष्ठी, प्रणाली (लः त्वंकः वनीगु) गोष्ठी, प्रदीप (मत बीगु वा च्याकः वनेगु) गोष्ठी, मल्लयुद्ध (कुस्ती म्हितेगु) गोष्ठी, धूप (धुं–धुपाँय्या व्यवस्था यायेगु) गोष्ठी, इन्द्र (द्यः विशेष) गोष्ठी, वादित्त्र (बाजा स्यनेगु) गोष्ठी, अर्चा (मूर्ति) गोष्ठी, ध्वजा (ध्वाँय्या बन्दोबस्त) गोष्ठी, ब्रम्हासानिध्य (वर्गविशेष) गोष्ठी, प्रवहण (यातायात÷गाडी) गोष्ठी, पानीय (लः) गोष्ठी आदि गुथि थःथःगु आस्था कथं निःस्वार्थ रुपं न्ह्याकाः वंगु दु ।
नेपाःया इतिहासय् इलय्–ब्यलय् तत्कालीन गतिविधिया छुं अंश अंकित यायेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व शिलालेखया रुपय् सुरक्षित नं जुयाच्वंगु खनेदु । थज्याःगु शिलालेख तयेगु झ्वलय् गुथिया व्यवस्थाया खँ नं च्वयाःतःगु दु । थजागु शिलालेखय् न्हापायापिं जुजुया नां व मिति समेतं तयाः च्वयातयेगु यानातल । थज्याःगु शिलालेखया अभिलेख लिच्छविकालनिसें खनेदुगु जुल । दकलय् न्हापां चाँगुनारायणया मानदेव संवत् ३८६ (वि.सं. ५२१) इ कियातःगु शिलालेखय् गुथि खँग्वः छ्यलातःगु जुल । थ्व ईया थ्यंमथ्यं २५० गू अभिलेख मध्ये ४८ गू अभिलेखय् गुथिया बारे न्ह्यथनातःगु दु । लिच्छविकालय् छुं नं धार्मिक, सामाजिक, लौकिक ज्यायात सामूहिकरुपं जानाः अःपुक पूवंकेया निंतिं गुथि नीस्वनातइगु खनेदु ।
– स्वयम्भूइ च्वंगु छगू अभिलेखय् ‘…..क्षेत्रञ्चाक्षयं दत्तं (श्री) मान विहारे’ धकाः च्वयातल । श्रीमान विहारयात बुँ दान यानाः लः त्वंकेगु व्यवस्थाया लागि गुथि तयातःगु जुल ।
– फम्पिइ च्वंगु अंशुवर्माया पालय्यागु छगू अभिलेखय् सकल जगदुदन्या शान्तये शीत तोया, मिह यतिवरवासे पातयित्वा प्रणालीम् । धकाः च्वयातल । संसारया प्याःचाःगु तंकेत थन भिंपिं भिक्षुपिं वास याइगु विहारय् हिति तयाः गुथिया रुपय् तयातल ।
– ने.सं २१३ गुंलाथ्व श्रावणशुक्ल त्रयोदशी वज्रशील महाविहार इकुबहाःया बज्राचार्य धर्मसिंहं जग्गा तयाः स्वयम्भू वैरोचनय् द्यः खेचायेके गुथि तयाथकल ।

मल्लकालीन गुथि
अथे हे मध्यकालया अभिलेख स्वयेबलय् नं लौकिक व धार्मिक नितां गुथि खनेदु । द्यः सतः गजू, मन्दः, किसि, सिंह, तोलं, इलां छायेगु, सख्वाः पायेगु, चाकःमत च्याकेगु, पालं याकेगु, संल्हूभ्वय् न्यायेकेगु, दँय्दसं न्यायेकीगु जात्रा पर्वय् बाजं थायेगु, द्यः, हिति, तुं, पुखू सफा यायेगु, च्वयेकः वनेगु, पुजाविधि ब्वयेगु लागि नं गुथि तयावंगु खनेदु । स्वयम्भू, पशुपति, गुह्येश्वरी, चाँगुनारायण, यल करुणामय, थीथी विहार, द्यः, देगः, सतः संरक्षणया लागि छगू जक मखु, आवश्यकता कथं प्रत्येक मनूतय्त जिम्मेवारी बियाः गुथि न्ह्याका वयाच्वंगु दु, गुकिया कारणं थौंतक नं उगु ईया गुलिखे गुथि निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु दु ।
स्वयम्भू चैत्य छगूया जक दसु कायेगु खःसां अनगिन्ती गुथि दु । महादीप च्याकेगु गुथि, तुतः ब्वनेगु गुथि, वा वयेकेत प्रार्थना याइगु गुथि, शान्तिपुरय् महापुजा गुथि, लक्षावती पाठ यायेगु गुथि, शान्तिपुरय् लुँवहः छायेगु गुथि, शान्तिपुलिइ दुहां वनेगु गुथि, मञ्जुश्री तनय् पाल्चा च्याकेगु गुथि, नासःपुजा गुथि, घाँय् पुइगु गुथि, पुलुं भुनेगु गुथि, माकःयात कःनि ह्वलेगु गुथि, स्वयम्भू व हारतियात भुजा छायेगु गुथि, दे आचार्य गुथि, न्हाय्कं क्वाति त्वंकेगु गुथि, सायात छ्व नकेगु गुथि, न्हय्सः साय्मितय्गु गुथि, पताः छायेगु गुथि, पंचबुद्धया भुतिमालि ब्वयेकेगु गुथि, बुसाधं गुथि, वहःया पलेस्वां छायेगु गुथि, पंचबुद्धयात तिसां तिइके गुथि, खेचायेके गुथि, धकिं प्यने गुथि, आरती गुथि, न्हिसिवा कलः गुथि, महास्नान गुथि, यःसिं बुसाधं गुथि, फर्किबाटा बुसाधं गुथि आदि । लिच्छविकालय् थें मल्लकालय् नं गुथि व्यवस्थायात व्यवस्थित व कघायेत राज्यपाखें खास हे छुं नं निकायया व्यवस्था यानातःगु मदु । थुगु ईया गुथि व्यवस्था सत्य धर्म, निष्ठा व इमान्दारीइ निर्भर खः ।
– नेसं ८१५ (वि.सं १७५२) स भूपालेन्द्र मल्ल व भुवनलक्ष्मीपिंसं चाँगुनारायणया कीलेश्वर महाद्यःयात बुँ दान बियाः गुथि तःबलय् ‘थ्व दान धर्मकीर्ति राजा व प्रजां च्वयातःथें यात धाःसा अश्वमेध यज्ञ, वाजपेय यज्ञ, कपिल गाई हजार दान याःगु थें फल, आयु व आरोग्य बृद्धि जुइ । सुनानं स्यंकल धाःसा गौहत्या पञ्चमहापाप लाइ धयातःगु दु ।
– नेपालभाषां च्वयातःगु गंबहाःया छगू दानपत्र कथं अनया निम्ह बज्राचार्यं बहाःया क्वाःपाःद्यः चैत्य व आगमय् पुजा यानाः दँय् दँय् गुथि, न्यायेकेत बँु व छेँ दातव्य तयाबिल । थ्व इलय् धार्मिक गुथि नापनापं सामाजिक गुथि गथेकि जंगल सुरक्षा यायेगु, सीगुथि, सनाःगुथि, बिचाःगुथि आदि न्ह्याकातःगु दु ।

शाहकालीन गुथि
पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः नं नेपाःगाःया मनूतय्त पृथ्वीनारायण शाहं न्हापा गथे खः अथे हे गुथि न्ह्याकेगु अनुमति बिल । नरभूपाल शाहं पृथ्वीनारायण शाहयात ख्वपया जुजु रणजित मल्लया काय वीरनरसिंहनाप त्वाय् चिंकाः स्वदँतक च्वन । उगु इलय् नेपाःया सामाजिक, धार्मिक व गुथिया बारे नं सीकाः लिहां वंगु जुल । उकिं थम्हं त्याके धुंकाः नं न्यायेकाच्वंगु गुथिइ छुं हिउपाः हयेगु मयाः । शाहकालय् नं आपालं गुथि दु । मुर्दादाह गुथि, आर्यघाटय् हःपिं बिरामीतय्त स्याहार–सुसार यायेगु गुथि, सायात चि नकेगु, माकःयात कःनि नकेगु, द्वहंयात दाना–लः बीगु, देगःबखुंतय्त नकीगु, तीर्थयात्रीतय्त सदावर्त इनेगु गुथि नीस्वंगु खनेदु । थुबलय् गुथियात संस्थागतरुपं न्ह्याकेगु ज्या जुल । थुगु इलय् गुथियात लिपिबद्ध यायेगु ज्या जुल । गुथिया अध्ययन यायेगु ज्या शाहकालय् वयाः जुल । पृथ्वीनारायण शाहं दोलखाय् तुलाराम पाँडेयात अनया बिर्ता, गुथि, थितिया बन्दोबस्त याकूगु खं नं गुथियात उगु इलय् यथावत् कायम यायेगु नीति काःगु सीदु । राजा–प्रजां नीस्वंगु गुथिइ छुं नं कथंया मगाःमचाः जुल धाःसा उकी थपथाप यानाः गुथियात निरन्तरता बीमाः धयागु मान्यतायात शाहकालय् कायम याःगु खनेदु । दोलखा भीमेश्वरय् मल्लकालीन राजा महीन्द्र सिंहं भीमेश्वरया पुजा यायेत बुँ तयातःगु मगानाः वि.सं. १८५० य् रणबहादुर शाहं बुँ तनाबिउगु अभिलेख पाखें सीकेफु । लिच्छविकालंनिसें थौंतकया गुथिया प्रकृतियात स्वयेबलय् धार्मिक, लौकिक, सामाजिक, पारलौकिक उद्देश्य पूवंकेगु लागि थीथी गुथि पलिस्था यानावंगु खनेदु । थज्याःगु गुथिया व्यवस्थापन यायेगु लागि सामाजिक बहिष्कार, धार्मिक ख्याच्वः बीगु याना वयाच्वंगु दु । गुथि संचालनया नियम अभिलेखय् च्वयाः कर्तव्यबोध याकेगु व गुथि संचालन मयात धाःसा धार्मिक दण्डया व्यवस्था यानातःगु दु । यदि सुनानं गुथियात स्यंकेत स्वल वा स्यंकेगु ज्या यात धाःसा पंचमहापाप लानाः रौरव, अविचि नरकय् लाःवनी । पुस्तौं पुस्तातक निवंश, निसन्तान जुयाच्वनी, ब्राम्हण, मां, बौ, गुरु, सा स्यानाति हे पाप फयेमाली धकाः धयातल । थज्याःगु धार्मिक ख्याच्वः खनाः ग्यानाः वा धार्मिक आस्थाया कारणं गुथि थौंतक ल्यनाच्वंसां नं आः वयाः बुलुहुं विकासक्रमय् ह्रास जुजुं वयाच्वंगु दु ।

सैद्धान्तिक व दार्शनिक पक्ष
– गुथि मुनाः ज्या यायेत दयेकातःगु खः । थुकिया प्रतिफल गुथियारत सकसितं बराबर लाःवनी ।
– गुथि उदार मन–मस्तिष्कया उपज खः । निःस्वार्थ त्यागया दसु खः ।
– गुथि शरीर व मनयात जागरुक यायेत दयेकातःगु खः । गुथिया गुथियार गुबलें निष्क्रिय जुयाः च्वने दइमखु ।
– गुथि पारस्परिक सहयोगया दृष्टान्त खः । संगठित रुपं जीवन हनेगु शैली खः ।
– धार्मिक भावना मंत धाःसा गुथिया अस्तित्व हे दइमखु । उकिं गुथिया कर्म धर्म खः ।
– चैत्य, देगः, सतः, फल्चा, तुं, हिति, बुंगाः, पुखू, ख्यः, चपाः गुथिया हे देन खः । दुबलय् दयेकेमाः उकिया रक्षा सकसिनं यायेमाः ।
– न्ह्यागु ज्या नं निर्दिष्ट दिनय् यायेमाः । यायेमाःगु ज्या न्ह्यकाये जिउ, लिछ्यधाये मजिउ ।
– थँजिपिंत हनेमाः, क्वँजिपिंत माया यायेमाः ।
– गुथिइ तःमि–चीमि, सःम्ह–मसःम्ह, बुरा ल्याय्म्ह धकाः भेदभाव याये मजिउ ।
– गुथिइ जग्गा दान यात धाःसा दिवंगत परिवारया दुर्गति मोचन जुइ, सजीव दातातय् कल्याण जुइ । उकिं गुथिइ बुँ वा फल्चा, सतः, थलबल दान यायेगु बांलाः ।
– गुथि न्यायेकेत पाःलाःयात आर्थिक व्यवस्था जुइगु आयस्ता दयेमाः, आयस्ता मदुसा गुथियारतय्सं ल्हापं बीमाः, ल्हापं नं मबीगुसा छुं भचासां फुत बीमाः ।
– पाःलाखं गुथि न्यायेकेत न्हापांनिसें गथे यानावःगु खः अथे हे यायेमाः ।
– गुथिइ गुथियारत सकसियां समान अधिकार दइ । गुथिइ माःमाःगु ज्या यानाबीगु गुथियातय् कर्तव्य जुइ ।
– गुथिया चल अचल सम्पत्ति सुरक्षा यायेगु फुक्कं गुथियारतय्गु नं कर्तव्य जुइ ।
– गुथि लोप यात धाःसा समाजं निन्दा याइ । नरक वास लाइ ।

दार्शनिक पक्ष
– सकलें जानाः व मुनाः याइगु ज्या सिद्ध जुइ ।
– गुथिपाः फयेगु थेंजाःगु ज्या हिलाः हिलाः पालंपाः यायेमाः ।
– प्रत्येक गुथिया निर्दिष्ट उद्देश्य दइ, उद्देश्य सकलें जानाः पूवंकेमाः ।
– गुथिया ज्या धार्मिक कृत्य खः । थुकी हीन व लोभानि पापानि यायेमजिउ ।
– गुथिइ थकालिया निर्देशन सकसिनं पालन यायेमाः ।
– प्रत्येक गुथिया छम्ह आराध्यदेव दइ, व हे गुथिया रक्षक जुइ ।
– गुथिं गुथियारतय्त भिं याइ, मभिं याइमखु ।

गुथिया दुजः गुथियार वा गुथ्याः खः । संस्कृतया गोष्ठीभट्टारकया अपभ्रंश जुयाः गुथिभारो–गुथियार–गुथ्यार–गुथ्याः जूगु खः । ई व थाय् स्वयाः गुथिभारो, गुथिजन, गुथिकतक, गुथिगण वा गुथिसमूह नं धाः । ल्हासाय् नेवाःतय्सं चायेकूगु गुथियात ‘पाला’ व गुथियारयात ‘पालाकतक’ नं धयातःगु दु । गुथ्याःतय्सं गुथिया नियम पालना यायेमाः । गुथि हनीबलय् छुं पंगः मवयेमा अले छु ज्या गुबलय्, गथे यानाः यायेगु धकाः नियम दयेकाः उकियात पालना याइ । अले नियम हाचां गाःपिंत दण्ड बीकथं बं पुइकेगु व्यवस्था नं दु ।

येँ देय्या पूर्वय् गोकर्ण लाः । गोकर्णया उत्तरगयाय् कान्तिभैरव बिज्यानाच्वंगु दु । दँय्दसं मातातीचःह्रे निसें अक्षय तृतीयातक कान्तिभैरव जात्रा जुइ । थ्व जात्राया इलय् गणेद्यः व कुमारीया नं जात्रा जुइ । चउलाथ्व चःह्रेकुन्हु नीसी यानाः द्यःछेंं गुप्ती गणेद्यःयात देगलय् स्वनी । स्वम्ह गुथ्याःतय्सं स्वथाय् फच्छि फच्छि जाकिया जाद्यः दयेकाः तलेजु भवानी देगलय् तयेयंकी । बहनी गणेद्यः, कुमारीयात खतय् बिज्याकेवं भैलःद्यःयात थाकुलि छानाः भोग बियाः द्यः पुज्यायेवं खतय् बिज्याकी । द्यःपिंत देय् चाःहीकाः जात्रा यानाः पुजा फइ । आमाइकुन्हु तलेजु भवानीयाथाय् जाद्यः काःवनीबलय् गुथ्याःतय्सं चिलाख, मिसातय्सं सुकुन्दा च्याकाः न्ह्यः न्ह्यः नाय्खिं व धिमे थानाः भैलःद्यःयात जात्रा यानाः तलेजु भवानीयात स्वचाः चाःहुइकाः जाद्यः क्वबियाः उत्तरबाहिनी गोकर्ण खुसि सिथय्च्वंम्ह भैरवी द्यःयाथाय् यंकी । जाद्यवं भैरवी द्यःयात स्वचाः चाःहुलीसा भैलःद्यवं ३२ क्वः चाःहीकाः दिकेवं द्यःया स्वां कायेत धेकाबाजी याइ । न्हापां स्वां कायेखंम्ह भाग्यमानी जुइ धयागु जनविश्वास दु । थुकियात भैलःद्यःयात मांया ख्वाः स्वकेहःगु धाइ । द्यःपिंत भुजा छानाः भोग बियाः पुज्यायेवं सिन्हःयाः न्ह्याइ ।
गोकर्ण देय् किसिगाः, भैलख्यः, तालिञ्चुक आदि थासय् सिन्हःयाः यानाः भोग व पुजा कयाः लाछिइ दिकी । गणेद्यः, कुमारी व भैलःद्यःया खःयात प्याखं ल्हुकाः सिन्हःयाः यानाः दिकी । चउलागा पारुकुन्हु ताय् ह्वलाः ‘केपूयाः’ याइ । न्हिनय् छपु पं न्याकू त्वाःथलाः ह्याउँ, वाउँ, म्हासु, तुयु, वँचु कापः चिनाः भैलःद्यःयात तान्त्रिक विधिं पुज्यानाः भोग बी । उगु पं खःया गजुलिइ ल्वाकाः जात्रा यानाः दथुलाछिइ दिकी ।
द्वितीयाकुन्हु द्यःया जात्रा याइसा अक्षय तृतीयाकुन्हु बान्हि बीवं द्यः जात्रा यानाः देय् चाःहुइकाः पुजा फयाः भैलःद्यःयात देगलय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु न्ह्याइगु सिन्हःयाः मांम्ह्याय् व माजुभौमचा नापं च्वनाः स्वयेमाः धाइ ।

धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु ग्वल देय्या (पशुपति) दक्षिण– पाखे चक्रपथ क्वसं वज्रेश्वरी बिज्यानाच्वंगु दु । थ्वयात पिङ्गलामाजु, पिङ्गनमाइ, पिङ्गलामाइ व वाणेश्वरी नं धायेगु याः । थुम्ह पीगंद्यःयात बछला माजुया केहँे नं धायेगु याः । दँय्दसं चिल्लागा द्वादशीनिसें चिल्लाथ्व पारुतक पिङ्गलामाजुया जात्रा याइ ।

चिल्लागा द्वादशीकुन्हु प्यंगू वर्णं ‘देशोद्धार पुजा’ पुजा याइबलय् पीगमय् गुथिपाखें द्यः पुज्यानाः खा व दुगु भोग बी । त्रयोदशीकुन्हु द्यःपाःलाःया छेँय् बिदा पुजा धकाः गंछिद्यःपिं धकिइ तयाः स्वने यंकी । गुथिं द्यः पुज्याये धुंकाः द्यःया प्रसाद नकेत कुमारी पुजा व कुमार पुजा (मरःजा) याइ । पीगमं द्यः लितहइ । चिल्लागा चःह्रे (पाहांचःह्रे) कुन्हु सुथय्हा कनं द्यःपिं स्वने यंकी । गुथिपाखें द्यःयात चःह्रे पुजा याइसा पशुपति अमालं ‘दुनिया पुजा’ याइ । बहनी द्यःछेँय् लितहइ ।

पिङ्गलामाजुया मू जात्रा चिल्लागा आमाइकुन्हु खः । थुकुन्हु द्यः खतय् बिज्याके न्ह्यः गुथिं द्यः पुज्याइ । द्यः खतय् बिज्याकेवं पिङ्गलामाजुया पीगमय् यंकाः स्वचाः चाःहुइकाः लितहयाः ग्वल देय् चाःहुइकाः जात्रा याइ । नवाली त्वालय् थ्यनेवं सरकारी पूजा धकाः द्यःयात पुज्यानाः दुगु भोग बी । भण्डारखालया पःखालय् स्वकः खतं न्याकाः लितहइ । द्यःखः जात्रा यानाः द्यःछेँ न्ह्यःनेया दबुलिइ दिके न्ह्यः गुथिपाखें पुज्याइ । नासः भजन खलकं भजन याये सिधयेकाः नकिंनं लसकुस यानाः द्यःछेँय् बिज्याकी ।

चउलाथ्व पारुकुन्हु पिङ्गलामाजु पीगमय् ‘लित पुजा’ याइ । चउलाथ्व तृतीयाकुन्हु गुथ्याःत मुनाः पाःब्व लःल्हायेवं जात्रा क्वचाइ । पिङ्गलामाजु दुमकायेक बछलामाजुया जात्रा यायेमज्यू धाइ । थथे पिङ्गलामाजु जात्राया झ्वलय् देशोद्वार प्ुुजा यात धायेवं पृथ्वीइ अशान्ति न्हनाः शान्ति जुइ धाइ ।

पौराणिक बाखं कथं भ्वँतया चण्डेश्वरी (कुमारी)या उत्पत्ति देवासुर संग्रामया इलय् जूगु खः । रक्तचन्दन जंगलय् देवीं चण्डासुरया बध यायेवं असुरया म्हं अनुपम तेज पिज्वल, गुगु चण्डेश्वर लिंगया महापुण्यशाली लिंग जुल धकाः नेपाल महात्म्यया प्यंगूगु अध्यायया श्लोक ५५ य् च्वयातःगु दु ।
चण्डेश्वरीयात भ्वँमितसें हे माई, हे तारिणी, हे माता, हे भगवती आदि विविध नामं पुकार यायेगु यानाच्वंगु दु । देवीया चापुजा याइगु इलय् प्रसाद ग्रहण याकीबलय् न्हापां चीधिकःम्ह कन्यामचा (कुमारी) यात थकालि नकिं यानाः वयात निं चिपं थीकी । वयां लिपा तिनि मेपिंसं प्रसाद ग्रहण याइ । थ्व चलन आःतक नं न्ह्यानाच्वंगु दनि । थ्व चलनया कारणं भ्वँमितय्सं न्हापांनिसें चण्डेश्वरीयात कुमारी नाला वयाच्वंगु खः । भ्वँत कुमारी प्रधान देय् खः । न्हापांनिसें थनयापिं मनूतय्सं दँय्दसं दिल्लागा (श्रावण महिनां) भ्वँदेय्या सतकया निखेरं द्वलंद्वः कन्यामस्त तयाः तःधंगु उत्सव यानाः कुमारी पुजा यायेगु चलन न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
म्येय् पुजा (म्येय्, दुगु, फै (भ्याःचा), हँय् व ग्वंगः देवी चण्डेश्वरीयात बलि बियाः याइगु पुजा), टक पुजा (पीगंद्यःपिंत याइगु पुजा) व मतपुजा (चाँस पुन्हि) कुन्हु सुथन्हापां थीथी बाजं थानाः लाय्कुलिं म्वःम्वः मनूत मुनाः हर्षोल्लासपूर्वक देवी चण्डेश्वरीयात लसकुस यायेत चिलाख जुलुस आदि विविध विधि याये धुंकाःलि स्वांयाःपुन्हिकुन्हु भ्वँदेय्या केन्द्रस्थल स्वधाल यितिं (हितिं) नाय्खिं, धिमय्, बाँसुरी, कँह (काहा), प्वंगा आदि बाजं थानाः ८०÷९० म्ह मनुखं कुबियाः चण्डेश्वरी जात्रा सुरु जुइ । सनिलय् चण्डेश्वरीयात खतय् तइ । उगु इलय् दकलय् न्हापां धलंछेँ खलःया मानन्धरया पुजा क्वचायेकाः जक मेपिं व्रत च्वंपिं श्रद्धालु मिस्तय्सं पुजा यायेगु ज्या जुइ । पुजा यायेगु ज्याय् चण्डेश्वरीया पुजारी आचाःजुं (कर्माचार्यतय्सं) ग्वाहालि यानाबी । कन्हय्कुन्हु अर्थात् पारुकुन्हु द्यःखः भ्वँदेसय् जात्रा यानाहइ । द्यःखः तसकं तःधं जूगुलिं द्यःखः कुबीपिंत हःपाः बीगु ज्या सुरुनिसें अन्त्य तक अर्थात् द्यःखः जात्रा क्वमचाःतले खःगुथियापिं साय्मितय्सं याइगु खः । सुथसिया १० ताः इलय् खः वकु त्वालय् थ्यनेवं द्यःखः दैत्यल्वहं धाःगु छगः तग्वःगु ल्वहँतय् दिकी । अन चण्डेश्वरीयात कुलदेवी भाःपीपिं भोछिभ्वया खलःया निम्ह कन्यां थीथी विधिं पुजा यानाः लसकुस याये धुंकाःलि तुयुगु कापतं त्वपुयातःम्ह देवीया ख्वाः उलाबी । थुपिं कुमारी नं येँ देसय् रथजात्रा याइम्ह थें छुं घाःखू मदुम्ह जुइमाः । थ्वयां लिपा द्यःखःयात भ्वँदेय्या बजारं जात्रा यायां लाय्कुलिइ (दरबारय्) यंकी । लाय्कुलिइ लिपा द्यःखः लित यंकेगु ज्या जुइ । सनिलय् वकु त्वालय् द्यः थ्यनेवं दुकलं दान याइ । थ्व सकतां विधिया ज्या सिधयेकाः याइगु प्रक्रिया खः । व प्रक्रिया क्वचालकि देवीयात न्ह्याबलें तयातइगु थाय् चण्डेश्वरीया द्यःछेँ (देवगृह)य् यंकाः तये यंकलकि चण्डेश्वरीया जात्रा सिधइ ।
दुकलं दान ।

जात्राया छन्हु न्ह्यः पीगंद्यःयात बलि ब्यूपिं झिंनिम्ह दुगुचिया छ्यं व दुगुचिया ला कुचात झ्यालं ह्वलेगुयात दुकल दान धाइ । सु मनुखं उगु लाया कुचा लानाकाइ व तसकं भाग्यमानी जुइ धइगु जनविश्वास दु ।

दँय्दसं मिलापुन्हिकुन्हु व गुंपुन्हिया प्यन्हु न्ह्यः चांगुनारायण द्यः, लक्ष्मी व सरस्वतीया प्रतीक कथं वहःया कलश जात्रा यानाः येँया हनुमानध्वाखाय् बिज्याकेगु चलन दु । थ्व लिच्छविकालीन परम्परा कथं न्ह्यानाच्वंगु जात्रा खः । जनधारणाकथं छगू इलय् भूलोकय् मनूया भेषय् चाःहिउ वःम्ह स्वय्म नारांद्यः खः धयागु खँ छम्ह नांजाःम्ह तान्त्रिकं सीकाकाल । सकल मानव कल्याणया निंतिं वसपोलयात येँय् हे सदां बिज्याकातयेगु मतिइ तयाः मभिं क्यने कथं व मनूया न्ह्यःने चाया थलबल
तछ्यानाः अशुभ क्यनाबिल । अशुभ खनेवं नारांद्यः तलेजु दुने बिज्यात । नारांद्यः बिज्याःगुलिं अन तःधंगु होम व पुजा यानाः द्यः पलिस्था यात धयागु जनश्रुति दु ।
उबलय् निसें हे थौं तक थुगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । दछिया निक्वः जुइगु थुगु जात्राय् स्वंगलं वहःया कलश भँडेलतय्सं प्वाथय् घानाः चांगुनारायण द्यःया देगः चाःहिलाः थाय्थासय् पुजा फफं मूलपानी, जोरपाटी, बौद्ध, चाबही, नक्साल जुयाः लानीपुखूया जगतनारायण देगलय् थ्यंकेहइ । अन राजोपाध्याय पुजारीं पुज्यायेधुंकाः गुरुजुया पल्टनं तोप तयाः लानीपुखूनिसें असं जुयाः मखंपाखे हइ । मखंया महाद्यःया न्ह्यःने थ्यनेवं चाया थलबल तछ्यानाः द्यःयात अशुभ क्यनी । स्वंगलं कलश हनुमानध्वाखा न्ह्यःने थ्यनेवं तलेजुया पुजारी राजापोध्यायं कलशयात पुज्याइ । चाँगुनारांद्यः येँय् बिज्याःगुया साक्षी कथं येँया लाय्कू कुमारीयात कर्माचार्य व जोशी पुजारीं पुजा याइ । अनं लिपा स्वंगलं कलश तलेजु दुने लसकुस यानाः दुकाइ । कलश तलेजु दुने बिज्याकेधुंकाः कुमारीयात थःगु द्यःछेँय् लितबिज्याकी । तलेजु दुनेया तुं दुगु थासय् कलश थापना यानाः तलेजु व चाँगुनारांद्यःया पुजा थवंथवय् हिलाबुला यानाः होम व पुजा याइ । पुजा क्वचायेकाः कलश ज्वनाः जुजुयात (न्हापा जुजुयात, लिपा गणतन्त्र वयेधुंकाः राष्ट्रपतियात) छाया दर्शन याकी । दर्शनलिपा उगु कलशया जल भचाखुसिइ विसर्जन यानाः कलश यात्रालिसें चायागु थलबल तछ्यायेगु जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया नांजाःपि प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये चाँगुइ च्वंम्ह चाँगुनारायण नं खः । थन समन्तभद्र बोधिसत्वया प्रतीक किलेश्वर महाद्यः, छिन्नमस्ता (म्वःमदु अजिमा), खुसि सिथय् गोकर्णय् नैरात्मा गुह्येश्वरीया प्रतीक कान्ति भैरव÷ काली भैरव नं दु । चौलागा चःह्रेनिसें बछलाथ्व तृतीयातक कान्तिभैरव व किलेश्वरया जात्रा हनी ।
जात्रा झःझः धायेक हनेत चौलागा त्रयोदशीकुन्हु नाय्तय्सं नाय्खिं बाजं थानाः देय् चाःहिलेवं थम्हं जिम्मा काःगु ज्या बांलाक याइ । चःह्रेकुन्हु चाँगुनारायण द्यःयाथाय् नीसी यानाः सुथय् निफा जाकिया जा थुयाः काली व भैलःद्यः दयेकी । थ्वयात जाद्यः नं धायेगु याः । जाद्यः (भुजा) क्वबियाः जात्रा यानाः देगलय् छाइ । आमाइ मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं किलेश्वर महाद्यः व कान्ति भैरवयात खतय् बिज्याकी । थीथी गुथिपाखें दाफा बाजं, धिमे व नाय्खिं बाजं थानाः जात्रा यानाः इकु त्वालय् थ्यनेवं द्यः पुज्याइ । बलम्पु त्वालय् थ्यनेवं भैलःद्यःयात भोग बी, किलेश्वरयात नैवेद्य छानाः द्यः पुज्याइ ।
बछलाथ्व पारुकुन्हु बान्हि बी न्ह्यः मतयाः न्ह्याकी । जुजु लानिया प्रतीककथं निम्ह मनूयात थीथी तिसां छाय्पियाः बाजं थानाः देय् चाःहीकी । बहनी हाकनं द्यःखः जात्रा याइ । चछि दाफा थानाः द्यःयात पुज्यानाः भोग बी । बछलाथ्व द्वितीयाकुन्हु कान्तिभैरवयात ‘देश दर्शन, जात्रा’ याकेगु झ्वलय् डाँछि, ब्रम्हखेल, भद्रवास, सक्वतक यंकी । किलेश्वरयात बँय् दिकेमज्यूगुलिं क्वबिया हे तइ । बछलाथ्व तृतीयाकुन्हु चाँगुइ किलेश्वर, कान्तिभैरवयात झ्वःलिक तयातइ । सुथंनिसें द्यःपुज्याः वइपिं म्वःम्वः दइ । बहनी खतय् स्वांमाः, झल्लर व पताः छानाः छाय्पियाः द्यः जात्रा सिधयेवं द्यःपिंत द्यःछेँय् लसकुस यानाः दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया तसकं महिमां जाःपिं प्यम्ह गणेद्यः मध्ये चाबहीया गणेद्यः छम्ह नं खः । थुम्ह गणेद्यःयात चन्द्रविनायक, श्वेतविनायक, रक्तविनायक वा ल्वहंसाला गणेद्यः धकाः नं धायेगु याइ । प्राचीनकालंनिसें सांस्कृतिक व धार्मिकरुपं महत्वं जाःगु थुगु थाय्या गणेद्यःया जात्रा दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिलापुन्हि) निसें कछलागा तृतीया तक जुइ । जात्राया तयारी कथं कछलाथ्व द्वादशीकुन्हु गुथियारतय्सं पशुपतिया अमालकोट कचहरी वनाः दिन काःवनी । कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिला पुन्हि) जात्राया न्हापांगु न्हि कथं गणेद्यःया न्ह्यःने हलिमलि ब्वयाः जात्रा शुरु याइ । थ्व हे दिं उगु प्रांगणय् च्वंम्ह भैलःद्यःया न्ह्यःने मि च्याकी । पूर्वपाखे च्वंगु चाकलाः दबुलिइ मस्तय्त मरःजा नकी । थ्व हे दिंकुन्हु लामपोखरीया पिंगला विहारया न्ह्यःने च्वंम्ह ल्वहंयाम्ह ध्वंयात शाक्य गुथियारतय्सं निमुरि जाकिया जा थुयाः ध्वंया म्हय् लेपन याइ । अनंलि ध्वंयात पुजा याइ । अन नं मि च्याकी ।
पारुकुन्हु गणेद्यः व भैलःद्यःया गुथियार पाःलाःया छेँपाखें निम्हं द्यःपिनिगु प्रतीकात्मक मूर्ति हयाः विराजमान याकी ।
अमालकोटया द्वारें सरकारी पुजा यायेवं जात्रा न्ह्याइ । निम्हं द्यःपिंत खतय् तयाः न्हापांगु दिंया जात्रा न्ह्याइ । चान्हय् थासंथाय्या पुजा फयाः चारुमति विहार न्ह्यःने थ्यंकाः जात्रा समापन याइ । द्वितीयाकुन्हु हानं चाबहीया नेवाः बस्तीइ निम्हं द्यःपिनिगु जात्रा न्ह्याकाः भैरवया खःयात कुटुबही त्वालय् दिकाः गणेद्यःया खः पशुपतिइ दुने यंकी । अनं खः लितहयाः हाकनं थासंथासय् पुजा फयाः चारुमति विहारया दबुलिइ दिकेहइ । तृतीयाकुन्हु तःधंगु खतं चिधंगु खतय् द्यःपिंत विराजमान याकाः थासंथासय् सिन्दुर जात्रा याइ । द्यःपिंत पाःलाःया छेँय् न्हूम्ह भौमचा दुकाये थें लसकुस यानाः दुकयाः उगु दँया जात्रा क्वचायेकी ।
विशेष यानाः भाकल पुजा, सुयां भिंगु ज्या यायेत, मचाजंक्व, इहिपाया लिसें ल्वचं मकयेमा धयागु मनसुवां चाबही गणेद्यःया पुजा स्वनिगः व स्वनिगःया पिनेच्वंपिंसं यायेगु याः । मस्त व बुराबुरितय्त म्हय् कै वयाः दुख जुयाच्वंसा किसली तयाः पुजा यायेवं ल्वय् लनीगु जनविश्वास अझं ल्यंदनि । अथे हे भैरवया न्ह्यःने सकिमिला पुन्हिकुन्हु च्याकीगु मिइ जँ पनेगु यातकि जँ स्याःगु ल्वय् मदइगु जनविश्वास दु ।

येँया दक्षिणय् लाःगु च्वबहाः डाँडाय् प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह आनन्दादी लोकेश्वर स्थापना यानातःगु दु । मेमेपिं लोकेश्वरपिंत थें थुम्ह करुणामय द्यःयात नं न्हवं यायेगु लिसें दँय्दसं खः जात्रा यायेगु चलन दु । नेपाल संवत्या तिथिकथं चौलाथ्व पारुकुन्हु आनन्दादी लोकेश्वरया न्हवं जुइ । न्हवंया निंतिं श्रीपञ्चमीकुन्हु च्वबहाःया पान्जु (शाक्य) व धंगू (डंगोल)त यलय् वनाः चापुजा यानाः यलय् च्वंपिं कुम्हाःतय्थाय् कलश दयेके बी । व हे कलशय् न्यखु व बागमति खुसि ह्वनाच्वंगु थाय्या लः कयाहयाः आनन्दादी लोकेश्वरयात न्हवं याकी । न्हवं यायेत लोकेश्वरया न्यास लिकयाः कलशय् तइ, अले द्यःयात देगलं पिकाइ । न्हवं सुनाकुथिया नेमकुलतय्सं यायेमाःगु चलन दु । न्हवं यायेधुंकाः चौलाथ्व तृतीयाकुन्हु लोकेश्वरयात देगलं पिने तयाः हे लंपुं छायेगु ज्या याइ । थ्वयां लिपा चौलाथ्व सप्तमिकुन्हु छ्वय्लाभू याइ । थ्व धुंकाः इहि मण्डपय् तयाः दशकर्म विधिं पुजा यानाः कलशय् च्वंगु प्राण द्यःयात प्रतिस्थापन याइ । पुजा क्वचायेकाः द्यःयात बज्रसत्वया प्रतीक पञ्चबुद्धया मुखः पुइकी ।
चौलाथ्व अष्टमीकुन्हु साइत स्वयाः कलशया लः बागमति व न्यखु ह्वनाच्वंगु थासय् हे चुइके यंकी । अन हे द्यः लायेगु धकाः खुसिइ पुजा यानाः दुरु व स्वां छाइ । अले दाफ्वःस्वांयात कलशय् दुत कयाः द्यः लानाः हयाः न्हिच्छि सतलय् तयातइ । सनिलय् जात्रा यानाः च्वय् विहारय् थतहइ । नवमिकुन्हु चीधंगु खतय् तयाः च्वबहाःया देगः चाःहुइकी । थुबलय् द्यःयात स्वंगू कुनय् च्वंगु मण्डपय् विराजमान याकेमाःगु चलन दु । अनं लिपा हानं इहि मण्डपय् विराजमान याकी । सकतां ज्या क्वचायेकाः पाञ्जु, गुरुजु, आजु व नेमकुलपिंत पञ्चदान बी । थ्व धुंकाः बौ वाये यंकी । बौ वायेधुंकाः द्यःयात बुयाः आसनय् विराजमान याकी । थुकथं च्वबहाः द्यःया खः जात्रा क्वचाइ ।

न्हवं यायेगु
न्हवं यायेगु धयागु छगू कथं न्हूधाः यायेगु खः । न्हवंयात धलिं लुइगु नं धाः । मेगु अर्थय् न्हवं धयागु महास्नान नं खः । न्हवं याइबलय् घ्यः, कस्ति, दुरु, धौ व लः ल्वाकछ्यानाः द्यःयात म्वःल्हुकी । अथे जुयाः न्हवं यायेगु वा धलिं लुइगु वा महास्नान धाःगु खः ।

माय्अपसं
दँय्दसं मोहनि क्वचाइगु न्हि कतिंपुन्हिनिसें स्वन्तिया सकिमिलापुन्हितक लच्छियंक च्वबहाः द्यःयाथाय् मेला जुइ । गुँलां स्वयम्भूइ भक्तजनपिं द्यइके वनी थें हे थ्व लछि भक्तजनपिं च्वबहाः द्यःयाथाय्व नेगु चलन दु । विशेष यानाः यलयापिं अप्वः धयाथें सुथय् च्वबहाःद्यःया दर्शन यायेत वनी । थ्व हे मेलाया लिपांगु न्यान्हुयात विशेष न्हि कथं कायेगु याइ । थ्व न्यान्हुया न्हियात माय्अपसं धाइ । अपसं धायेवं छन्हु जक व्रत च्वनीगु खः । तर माय्अपसंयात कठीन व्रत च्वनेगु कथं कयातःगु दु । थ्व व्रत तःधंगु एकादशीनिसें पुन्हि तक च्वनी । माय्अपसं व्रत च्वनेत च्वबहाःयापिं जक मखु ममेथाय्यापिं नं वइ । थुगु व्रत च्वनीपिं व्रत च्वनेधुंकाः बहालं पिहां वने मज्यू । च्वबहालय् हे छचाःखेरं च्वंगु फलय् सु लानाः च्वनी । व्रतय् च्वनीपिंसं न्हिंन्हिं अनया खुसि वा बुंगाःचिया लखं म्वःल्हुइमाः । व्रत च्वनीबलय् पालं धकाः न्हिं छकः द्यःया जल जक त्वनी । व्रतया इलय् भजन कीर्तन यानाः, द्यःया बाखं न्यनाः व आरती यानाः न्हि छ्याइ ।
थ्व व्रत च्वने तसकं थाकु । व्रतया लिपांगु न्हिकुन्हु इहिपा जुइधुंकूपिं मिसातय्त जूसा भाःतम्ह वयाः थंवइ । छगू पुलांगु जनधारणाकथं थ्व व्रतया लिपांगु न्हिकुन्हु इहिपा जुइधुंकूपिं मिस्तय्त भाःतम्ह वयाः थंमवल धाःसा पारपाचुके जूगु सरह तायेकी । थज्याःगु संस्कारयात नेवाः समाजं नं स्वीकार याः । माय्अपसं च्वंपिंसं व्रत च्वनेधुंकाः नं दच्छितक नियमय् च्वनेमाः । दच्छि लिपा पुन्हिकुन्हु दरुपुजा यानाः व्रत पूवंकी । मिजंत थुगु अपसं च्वन धाःसा मांअबु वा छेँजःपिं वयाः थंवयेमाःगु चलन दु ।

लंपुं छायेगु
दछिइ छकः द्यः न्हवं यायेधुंकाः द्यःया ख्वाःपाः व म्हय् ह्याकुं वंथाय् माथं वंकेगुया लिसें न्हूगु रंगं छाय्पीगुयात लंपुं छायेगु धाइ ।