संसारया दीनदुःखी, गरिब व असहायं निर्वाण प्राप्त यायेमाः धकाः लोककल्याण हेतु पृथ्वीलोकय् बिज्याःम्ह, येँया दथुइ लाःगु जनबहालय् विराजमान जुयाबिज्याःम्ह लोकेश्वर श्री आर्यावलोकितेश्वर, अमोघपास नामं म्हसीकाच्वंगु दु । केलत्वाः, जनबहाः दुने विराजमान जुयाच्वंम्ह द्यः जुयाः थुम्ह द्यःयात जनबहाःद्यः नं धायेगु याः ।
श्री आर्यावलोकितेश्वरया जात्रा दँय्दसं चिल्लाथ्व अष्टमीनिसें शुरु जुयाः पुन्हि तक न्ह्याइ । जात्राया न्हापांगु न्हिकुन्हु जनबहालं द्यःयात चिधंगु खतय् तयाः जमलय् दयेकातःगु रथय् विराजमान याकी । अनं रथ सालायंकाः असनय् असंभुलु अजिमायाथय्
तक थ्यंकी ।
नवमिकुन्हु असनं रथ सालाः मखं हनुमानध्वाखाया कालभैरव न्ह्यःने थ्यंकाः याः न्यायेकी । दशमीकुन्हु हनुमानध्वाखां लगमय् थ्यंकी । थ्वकुन्हु लाय्कूया कुमारी माजु नं जनबहाःद्यः दर्शन यायेत बिज्याइ ।
लगमय् थ्यनेधुंकाः जनबहाःद्यःया अबुया प्रतीक सिमा व देगलय् दुने च्वंम्ह जनबहाद्यःया मांया देगः छचाः चाःहुइकी । कन्हय्कुन्हु हाकनं निचाः चाःहुइकी । जात्राया न्हापांगु न्हिकुन्हु स्वंगू लोक स्वर्ग, मत्र्य व पाताल लोकयात दर्शन बिउगु धाइ । मेमेगु न्हिया रथयात्रायात अशक्त, बुराबुरि, ल्वचंग्रस्त व अपांगपिंत दर्शन बीगु हेतुं देय् चाःहीकूगु धाइ ।
पुन्हियां छन्हु न्ह्यः द्यःयात ज्याबिलिपिया निंतिं रथं क्वकयाः लगंया गणेद्यः दुगु थासय् च्वंगु मण्डपय् तयाः पुज्याइ । बहनीपाखे द्यःयात चिधंगु खतय् तयाः जनबहालय् लित यंकी । जनबहालय् थ्यनेवं द्यःयात लसकुस यानाः दुने बिज्याकी । पुन्हिकुन्हु हानं पुज्यानाः द्यःयात आसनय् बिज्याकी । थुकथं जात्रा क्वचाइ । जनबहाःद्यःया रथ सालीबलय् जमलय्, केलत्वाः, वंघः, जोशीदेगः व लगमय् थ्यंकाः पताः छायेगु, यःमरि ह्वलेगु नं याइ ।

जनबहाःद्यःया न्हवं अर्थात् धलिं लुइगु ज्या दँय्दसं पोहेलाथ्व अष्टमीकुन्हु जनबहाः दुनेया देवमण्डपय् जुइ । न्हवंया निंतिं छगः कलशय् द्यःया प्राणप्रतिष्ठा यानाः द्यःयात देगलं पिने हइ । द्यःयात देवमण्डपय् विराजमान याकाः गुरुजुं विधिपूर्वक पुजा यानाः स्वकः तक भचाखुसिं कयाहःगु लः वहःया कलशय् तयाः निम्हेसिनं द्यःयात लुकाः न्हवं याकी । दकलय् लिपा क्वाःलखं छकः हाकनं लुकी । थ्व धुंकाः द्यःयात त्वपुयाः देगः दुने हे आसनय् मतसे मेथाय् तइ ।
थ्वयां कन्हय्कुन्हु निसें पुन्हि तकया दुने द्यःयात न्हूधाः यायेत लंपुं छायेगु ज्या याइ । पुन्हिसिया बहनी द्यः जाः जुइ । अथे धयागु द्यःयात ख्वालय् त्वपुयातःगु उइकीगु खः । वयां लिपा दशकर्म पुजा यानाः द्यःयात थःगु हे आसनय् विराजमान याकी ।

पताः छायेगु
तुयुगु, ह्याउँगु, वँचुगु, म्हासुगु ताताःहाकःगु रंगीचंगी कापः रथया गजुलिंनिसें घःमालय् तयातःगु ह्यग्रीव भैरवया गजू तक हयाः चिनातइगु कापःयात पताः धाइ । गजुलिं निसें घःमालय् तक कापः तयेगुयात पताः छायेगु धाइ ।

जनबहाःद्यःया नित्य संस्कार
द्यःयात न्हिछियंक नियमकथं पुज्यागुयात नित्य संस्कार धाइ । कनकचेैत्य न्ह्यःने बिज्यानाच्वंम्ह जनबहाःद्यःयात न्हिं न्याक्व द्यःपाःलाः गुरुजुं नित्य संस्कार अर्थात् नित्यपुजा याइ । जनबहाःया शाक्य वज्राचार्यतय्गु संघयात सर्वसंघ धाइ । थुकी प्यंगू कवः दुथ्याःगुलिं पालंपाः द्यःपाःलाः च्वनेगु झ्वलय् लय् पतिकं पुन्हि धुंकाःया पारुकुन्हु पाः ब्यनेवं पाःब्व लःल्हाइ । पाःलाःम्ह गुरुजुं ‘नुचियेगु’ धकाः चतुर्दशीकुन्हु छब्व निरामिष भ्वय् द्यःयात तयाः थम्हं नं नइ । पुन्हिकुन्हु उपोषध व्रत च्वनी ।
संन्याःकाःइलय् करुणामययात पुज्यानाः पालं याइ । पारुकुन्हु सुथय् नीसी यानाः देगलय् दुहां वनेवं पाब्व लःल्हायेवं द्यःपाः च्वनी ।
न्हिंन्हिं सुथय् ४ बजे म्वःल्हुयाः देगलय् दुहां वयाः द्यःयात ‘खेचायेकी’ (ख्वाः सिकेगु) । थ्व इलय् भक्तजनत मुनाः द्यःया न्ह्यःने देवा झःझः धायेक च्याकाः द्यःया तुतः ब्वनाच्वनी । द्यःयात ज्वलान्हाय्कं क्यनाः च्वाम्वलं गायेकाः ‘दशबल’ स्तोत्र पाठ यानाः जल व स्वां इनी । ८ बजे क्वाःपाःद्यः पुज्याइ । सुथय् १० बजे निक्वःगु नित्यपुजायात ‘भाजं पुजा’ धाइ ।
द्यःयात पञ्चामृत तयाः द्यः पुज्यानाः कनक चैत्य पुज्यानाः स्वचाः हुलाः जनबहाःद्यःयात गं थानाः च्वाम्वलं गायेकाः सर्वभूत स्तोत्र पाठ याइ । १२ बजे ति बान्हि पुजा धकाः धुं च्याकाः गं थानाः देगः चाःहिलाः द्यःयाथाय् ‘भूवनंत्रय’ स्तोत्र पाठ याइ ।
‘निग यायेगु’ धकाः देगःया ध्वाका तिनाः भुजा थुयाः जनबहाःद्यः व जःखःयापिंत भुजा छानाः पालं याइ । न्हिनय् ४ बजे ति द्यःपाःलाः ख्वाः सिलाः देगलय् बिज्याइ । ५ बजेति पिहां वयाः धाः मन्दः च्वयाः ‘स्वखः यायेगु’ धकाः जनबहाद्यःयात ‘आरधित्व’ स्तोत्र पाठ यानाः द्यः पुज्याइ । गं थानाः देगः चाःहिली । थ्वयात तृतीय प्रहर पुजा नं धाइ ।
देगः व जःखः सुचुकुचु यानाः द्यःया स्वां जाकि मुनाः वसिगालय् वाये यंकी । संन्याःकाःई जुइवं सँपुजा गं थानाः आरती याये धुनेवं गं थानाः द्यः चाःहिलाः ‘तुस्तामंपुण्यंम्य’ स्तोत्र पाठ यानाः द्यःयात च्वाम्वलं गायेकी । बहनी क्वाःपाःद्यःयात धुंधुपाँय् च्याकाः मत बियाः गं थानाः ‘दानबल’ स्तोत्र पाठ याइ । अनंलि गुरुजुं बहनीया पालं याइ । १० बजे ति गुरुजुं तग्वःगु निगः गं थानाः बम्देश्री पाठ याइ । ‘द्यः धंबिज्याःगु’ धकाः द्यःया ख्वाःयात कापतं त्वपुइ । मू ध्वाखा तिनाः गुरुजु नं द्यनाबिज्याइ । नेवाः दर्शनकथं थथे द्यःपिं नं मनूत थें सुथन्हापां दनाः ख्वाःसिलाः मद्यंतले यायेमाःगु थीथी कर्म यायेमाः धयागु खनेदु ।
जनबहाःद्यः जात्राय् द्यः रथय् च्वनाबिज्याइबलय् सुथय् खेचायेकेगु, बान्हिजालय् भोग छायेगु व संन्याःकाःइलय् आरती पुजा जक जुइ । द्यःपाः सिधइबलय् न्हूम्ह द्यःपाःलाः गुरुजुयात तिसा वसःया धलः लःल्हानाः थाकुलि, न्वकुतय्गु आज्ञा कथं करुणामययात भागि यानाः ‘लुँपुछि वहः पुछि मकयाः द्वबिद्वं जूसा क्षमा धकाः देगलं पिहां वयाः थाकुलि, न्वकु व गुथि संस्थानया कर्मचारीयात द्यःया प्रसाद बी । दिगी आगमय् ‘लय् सिवा ज्वलं पुजा’ यानाः आगंद्यः कुमारीद्यःयात ब्व छानाः थःथिति सःताः भ्वय् नकी ।

जनबहाःद्यःया दशकर्म संस्कार
स्वनिगःया नांजाःपिं प्यम्ह करुणामययात न्हवं यायेधुंकाः लंपुं छानाः द्यः गमय् बिज्याके न्ह्यः दशकर्म पुजा यायेमाः । दशकर्म खंकेगु धकाः जनबहाःद्यःयात गर्भाधान कर्म, पुंसवनकर्म, सीमन्तोनयनकर्म, जातकर्म, नाम कर्म, अन्नप्राशन कर्म, चूडाकर्म, व्रतेदशना कर्म, व्रतेमाक्षनकर्म व प्राणी ग्रहण कर्म याइ । दँय्दसं मिलापुन्हिकुन्हु द्यःयात दशकर्म पुजा याइ ।
दशकर्म खंकेगु पुजाय् प्वाथय् दइगु कर्मनिसें विवाह कर्म खंकेगु झ्वलय् जनबहाःद्यःयात मचाबू ब्यंकेगु, इहि यायेगु, बाःह्राः तयेगु, चूडाकर्म याइगुलिं मिसा बछि, मिजं बछि द्यः नं धायेगु याः । थुकुन्हु जनबहाःद्यःया जन्मन्हि जूगुलिं सुथंनिसें भक्तजनत थम्हं गुलि फु उलि द्यः चाःहिली ।
सुथंनिसें थाकुलि नकिंत, म्ह्याय्मस्तय्सं पुजाभः तः वयाः द्यःया न्ह्यःने ततःग्वःगु ग्वःजा, चिग्वःगु ग्वःजा व जिलाजंपिंसं तःनिगः व बःनिगः ग्वःजा दयेकी । यःमरि व चतांमरि छुइ । संन्याःकाःई जुइवं द्यःया न्ह्यःने फलय् बँ थिलाः द्यःयात कापतं त्वपुयातइ ।
प्रतिष्ठा विधि कथं द्यः पुज्यानाः कलशय् च्वंगु जीवन्यास लिकयाः जनबहाःद्यःयात जीवन्यास याइ । दशकर्म पुजा यायेगु झ्वलय् देशय् बौ तयेगु ज्या न्ह्याकी । द्यःयात मुक्ताभिषेक, वज्राभिषेक, घण्टाभिषेक, नामाभिषेक, आचार्याभिषेक, गुह्यभिषेक, पत्राभिषेक व चतुराभिषेकी बियाः देशबलि बियाः होम यानाः द्यःयात गमय् बिज्याक ।
आगमय् गोप्य तान्त्रिक पुजाय् समयचक्र व गणचक्र पुजा नं याइ । सिन्हः ती सिधयेवं जनबहाद्यःयात सप्तलोचनी व आर्यतारालिसे
नकीसा लिपांगु जनबहाद्यःयात अलग्ग अभ्यन्तर पुजा सिधयेवं नकी ।
पाःलाः गुरुजुपिंत विहारया सर्वसंघया दुजःपिंसं सगं बीबलय् लंपाः बीगु चलन दु । प्यन्हु तक सप्तलोचनी व आर्यतारा उलातइ । द्यइके वइपिंत सिसापालु द्यःया प्रसादया रुपय् इनी । द्यइके वइपिंसं द्यःयात लंपाः तयाः बारां छूवइ । पोहेलागा तृतीया कुन्हु यचिं लित बीत अभ्यन्तर पुजा याइ । जमलय् बुँ पाःबलय् लूम्ह द्यः जूगुलिं जमःमि ज्यापुतय्गु आदेशं संन्याःकाःइलय् जनबहाःद्यः व द्यःपिंत लं फिकेवं न्हवं ज्या पूवनी । थ्वयां न्ह्यः जमःमितय्त सलाःपा, जाकि, सिसाबुसा, मरि प्रसाद लिसें दक्षिणा नं बी । थथे न्हवं यानाः लंपुं छानाः दशकर्म खंकेगु जनबहाद्यःया पुनर्जन्म जूगु खः ।

जनबहाःद्यःयात लंपुं छायेगु
स्वनिगलय् द्यःपिंत न्हवं यायेधुंकाः लंपुं छाइ । रंगरोगन यायेगुयात रंगाधिभाषन नं धाइ । लंपुं छाइबलय् न्हापांगु दँय् पाःगु रङ्ग स्यनाच्वंगु दुसा उगु ब्व ख्वःख्वः यानाः न्हूगु रंग पाइ । लंपुं छायेगु ज्या पुं नं याइ । जनबहाःद्यःयात न्हवं यानाः कन्हय्कुन्हु अर्थात् पोहेलाथ्व नवमीनिसें मिलापुन्हि तक ‘द्यःपिंत निभाः पाकेगु धकाः देगःया न्ह्यःने देपा कुंचाय् पलेस्वां मन्दः दुथाय् बिज्याकाः सप्तलोचनी तारा व आर्यातारा व जनबहाःद्यःयात बान्हि बीवं न्हिंन्हिं लंपुं छाइ । न्हापा दीक्षा कयातःपिं पुंतय्सं लंपुं छाइगुलिइ छुं दँ न्ह्यवनिसें गुरुजुपिंसं हे लंपुं छायेगु यानाहःगु दु । न्हिं छछाः पालं यानाः नियमय् च्वनाः लंपुं छायेगु ज्या पूवंकी । थथे द्यःपिंत न्हवं यायेधुंकाः लंपुं छायेगु धयागु विनाश मखु न्हूगु निर्माणया ज्या सुरु यायेगु खः अर्थात् पुनर्जन्म खः ।

किलं न्याःसा
छु नं किलं न्यानाः चासुल वा फ्वातःफ्वातः वल धाःसा लाभां बुलाबीगु याइ । किलं न्याःथाय्‌ लाभां बुलाबिलकि पलख लिपा याउँसे च्वनावनी ।

खिचां न्याःसा
खिचां न्याःसा न्याःगु घाः जूगु थासय्‌ साब्वं लखं सिलाः बुंसकि च्वलाः पाइ ।

छाःकिलं छाःसा
छाःकिलं छाःथाय्‌ न्यंकं सं ब्वब्वस्यानाः बुलाबीगु याइ । छाःथाय्‌ तँय्‌, न्वकूकापः वा च्वामोलं नं बुलाबी । छाःथाय्‌ थुकथं बुलाबिलकि पलख लिपा याउँसे च्वनावनी ।

न्याया कं कथुइ थाःसा
न्या नयेबलय्‌ न्याया कं कथुइ थाःसा तकुस्वां नयेगु याइ । तकुस्वांया नां जक काःसां हे कथुइ थाःगु क्वय्‌ नायावनी धाइ । तकुस्वानं कं सीगुलिं न्या तरकारी नयेबलय्‌ तकुस्वां तयाः दयेकेगु याइ ।

प्यां न्याःसा
बर्खां प्याःथाय्‌ वा गुँइ बनेबलय्‌ प्यां न्यात धाःसा प्या कुर्केत चिचुं तयाबीगु याइ । प्यां न्याःथाय्‌ नं चिचुं हे तयाबीगु याइ ।

बँहां न्याःसा
बँहां न्याःसा न्यायेसातकिं न्याःथाय्‌ काचाक्क क्वाक्क क्वाक्क ई फानाबीगु । जियांजित्तले कुतिकुति यानाः हाया कं लिकयाः नँ चुलाः पाइ ।

माकलं न्याःसा
माकलं न्याःसा न्याःगु घाः जूगु थासय्‌ साब्वं लखं सिलाः कःनि च्वलाः पायेगु याइ ।

वँय्‌चाः खिचां न्याःसा
वँय्‌चाः खिचां न्याःसा न्याःगु घाः जूगु थासय्‌ साब्वं लखं सिलाः बुंसकि च्वलाः पायेगु याइ । खिचां न्याःम्हसित सुयातं मथिकुसे अलग तइ । न्याःम्ह वँय्‌चाः खिचा झिन्हु तक सिके मज्यू धकाः धाइ ।

सर्पं न्याःसा
सर्पं न्याःसा न्हापलाक विष न्यनावनेमलावं न्याःगु थाय्‌या च्वय्‌ नं क्वय्‌ नं न्याक्क क्वातुक कापतं चिनाबीगु । न्याःगु थासय्‌ लिक्क हाकुगु ल्वहंचा छगः घाकाबीगु ।

हां न्याःसा
हां न्याःगु घाः जूगु वा मनावःगु थासय्‌ न चुलाः पायेगु याइ ।

दँय्दसं मोहनिबलय् इहि, बाः¥हा, कय्तापुजा, इहिपा, ज्याःजंक्व व थीथी धलं दनीबलय् व मेमेगु ज्याखँय् तःजिगु पुजा जुइ । उज्वःगु पुजाय् थीथी पुजाज्वलं स्वनाः पुज्यायेगु याइ ।थथे स्वनेगुज्या याये न्ह्यः पूजा याइगु थासय् स्यूचां बँ इलाः उकी द्यःने सरुवाजाकि तयाः स्वनेमाःगु थलबल ज्वलं दिकाः स्वनेगुु ज्या याइगु खः । थथे स्वनीगु ज्वलं थुकथं दु—
अन्ति– अय्लाः तइगु थल ।
कलश– नीलः दुगु लःथल । थुकी दाफ्वःस्वां कचा थुनातइ ।
कुलि– वा जायेकातःगु व जाकि जायेकातःगु निगः कुलि ।
क्वखा कापः, पसूका– ह्याउँगु व तुयुगु क्वखा दयेकेगु कापः व ह्याउँ, वाउँ, म्हासु, तुयु, वँचु उं छिनातःगु न्यातु निलातःगु का ।
खाय्कुलिं– धलिइ मी–चिकं ह्वानाः चि तयाः खाय् दयेकाः तइगु थल ।
खाय्पाः– खाय्कुलिंया द्यःने तइगु भुचा । थुकी छ्वय्ला वालाः तइ ।
गुंगूमकः– ल्हातिइ ज्वनेगु चु दुगु चिग्वःगु मकःचा । थुकी ह्यंग्वाः तयाः मि न्वयेकाः गुंगू तयाः द्यःयात कुँ थनेगु याइ ।
त्वाःदेवा, देवा– चिकं तयाः इताः च्याकेगु मत
थापिं– थ्वँ तइगु थल ।
न्हिथंया पुजाज्वलं– जाकि, सिन्हः, स्वां, ताय्, धुं धुपाँय्, इताः, जजंका, ग्वःजा, सिसाबुसा, मरिचरि …
माकःचा व द्वःसली– थुकी मोहनि फइगु खः । द्वःसलिखय् चिकं इलाः माकःचाय् भपुइकाः उकी खेलुइतालय् चिकं बुलाः चिकं दुगु माकःचाय् तयाः च्याकाः मोहनि सिन्हः फइगु खः ।
समय् बाता– थुकी समय्ज्वलं सकतां दइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तयेत दयेकातइगु निगः बिस्कंया थल ।
सुकुन्दा– द्यः पुज्यायेथाय् न्ह्यःने गणेद्यः दुगु चिकं तयाः इताः च्याकेगु थल ।

तिष्टुङ बज्रवाराही द्यः जात्राया न्हापांगु दिनय् आगमय् आचाःजुपिंसं तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । थ्व धुनेवं देखा दुपिं आचाःजुतय्त खड्ग लःल्हाइ । थुपिंमध्ये छम्हेसिके द्यः दुबिनाः खाइ । वयात हे खःद्यः धाइ । खःद्यः जुइम्हेसिनं तुयूगु जामा व बेतालिं चिनाः ल्हातय् खड्ग ज्वनाः खाखां आगमं पिहांवइ । खःद्यःयात अबिर ह्वलाः पुजा यायेधुनेवं तिनि दक्वं द्यः दुगु खः जात्रा यानाः पीथय् स्वनेयंकी ।

तिष्टुङ बज्रवाराहीया धामी
तिष्टुङ बज्रबाराहीया मू शक्तिकथं धामीयात कयातःगु दु । देवीयाथाय् दक्वं पुजाया व्यवस्थापन धामीं याइसा पुजा पुजारीं याइ । थनया पुजारी आचाःजु व धामीयात स्थानीयतसें तसकं हनाबना तयेगु याः । बज्रवाराही द्यःयाथाय् न्ह्यागु ज्या यायेत नं धामीया आज्ञा कायेमाः । बलि सहितया पुजा यायेत नं धामीयाके न्यनेमाः । बज्रवाराही देवीया पुजाबलय् धामीं पुजारीलिसेजक खँ ल्हाइ, मेपिंलिसे न्ववाये मजिउ । धामीलिसे आचाःजु पुजारीं जक खँ न्यनेजिउ । धामी जुइम्ह भैरवया प्रतीककथं नालातःगु जुयाः छेँजः सुं मदुसां दुखं च्वनेम्वाः ।

तिष्टुङ बज्रवाराहीया पुजारी आचाःजु
तिष्टुङ बज्रवाराही द्यःया पुजारी आचाःजु खः । आचाःजुपिंसं बज्रवाराही द्यःयाथाय् तान्त्रिक विधिकथं पुजा न्ह्याकी । थबलय् धामीं देय्या भविष्यवाणी पुजारीयात कनीसा पुजारी मेपिन्त कनी । दुखं च्वने मजिउगु जुयाः पुजारी जुइम्ह याकः काय जूसा मांबौ मदुया किरिया तकं यायेखनी मखु ।

सत्ययुगय् विजयपुरया नामं प्रख्यात येँया पूर्वी लागाय् लाःगु छगू बस्ती नरः (हाँडीगां) खः । थन दँय्दसं विशालनगरया तोरंद्यः (टुँडालदेवी, वैष्णवी देवी), मोपताद्यः व नक्सा भगवती (महामाया)या जात्रा जुइ । विशेष रुपं मू जात्रा छन्हु जक खःसां चौलाथ्व अष्टमी कुन्हु यःसिं थनाः जात्रा न्ह्याइसा चौलागा अष्टमी कुन्हु यःसिं क्वथला क्वचायेकी ।
चौलाथ्व द्वादशी कुन्हु तोरंद्यःया पिगमय् द्यःपालाः व दगू (डंगोल)त वनाः द्यःयात चिंक बुइकेगु याइ । त्रयोदशीया दिं कुन्हु पिगमय् होमया लिसें बलि बिइगु ज्या जुइ । चतुर्दशीया दिं कुन्हु नरःया प्रजापति खलकं स्वमुरी जायागु जा थुयाः नायः, नकिं, सिंह, त्रिशुल, म्ह्यखा, ग्वःजा, ज्वलान्हाय्कं, ल्हाःफ्वः छ्यंःग्वःया लिसें झिंनिता कथंया आकृति दयेकाः झिंनिपाः बौपाः दयेकाः तोरंद्यःयाथाय् यंकी । थथे दयेकाः पुजा यायेगुयात जालुद्यः पुजा धाइ । उगु हे दिनय् तोरंद्यःयाथय् नक्सा भगवती हइ । निम्हं द्यःयात अन दयेकातःगु खतय् तयाः थतु त्वाः, दथु त्वाः व कोता त्वालय् पुजा कायेत यंकी । उगु हे दिनय् थुखे मोपता द्यःयात देगलं पिने हइ । पुं (चित्रकार) पाखें लँपु (रंगरोगन) छाइ । सनिलय् मोपता द्यःयात तोरंद्यःया थासय् हयाः सतलय् तयाः भक्तजनपिनिगु पुजा काइ । पुन्हिया दिं कुन्हु तोरंद्यःयात तःधंगु खतय् तइ । पारुया दिं कुन्हु सरकारी पुजा यानाः प्वंगा पुयाः मू जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् थतु त्वाः जुयाः ढोकाबहाः, दथु त्वाः, दबली, कोता त्वाः, भगवती बहाः, न्यालम त्वाः जुयाः द्यःखःयात तिसापुखुलिइ दुने यंकी । थुकथं द्यःखः स्वकः तक पुखू चाहिका च्वनिगु इलय् पुखूया पिने नक्सा भगवती चाहुला च्वनी । थुकथं पुखू चाहिलेगुयात तोरंद्यःया पुखलिइ कुतुवंगु तिसा मालेगु प्रतीक कथं कयातःगु दु । पुखू स्वचाः चाहुले सिधयेकाः पिने हयेवं नक्सा भगवतीं तोरंद्यःयात स्वकः तक भागियाये धुंकाः नक्सा भगवती थःगु थासय् लितयंकी । तोरंद्यःया खः अन हे च्वंगु दबुली निन्हु तक दिकाः स्वन्हु दुकुन्हु मोपताद्यःयाथाय् आकाश ब्रम्हायणीयात नापलाकाः थःगु थासय् लित यंकी । आकाश ब्रम्हायणी तोरंद्यःया म्ह्याय् धइगु जनविश्वास दु । चौलागा अष्टमी कुन्हु आकाश ब्रम्हायणी द्यःयात इहि, बाह्राः आदिया फुक्कं पुजाविधि क्वचायेकाः देगलय् दुतयंकी । यःसिं नं क्वथली । थुकथं नरःया तिसा मालेगु जात्रा क्वचाइ ।

तोखाया पायाः जात्रायात खःद्यः जात्रा धाइ । थुकी भिंस्वम्ह थकालिपिंसं स्वांनं त्वपुयातःगु पंया छत्रया चु दुने खड्ग सुचुकाः खःद्यः जात्रा याइ । न्हापा छक्वः ख्वपय् खड्ग तंगु इलय् हे तोखाय् नं खड्ग जात्रा न्यायेकूगु जुयाच्वन । तोखाया खड्गयात खःद्यः धकाः पं फायाः, पंया हे छत्र दयेकाः उकी दुने सुचुकाः हइगु खः । थुगु जात्राय् दकलय् न्ह्यःने
डंगोल जातिया थकालिं ढाल ज्वनाः वइसा लिउने भिंmनिम्ह आचाःजु थकालिपिंसं खड्ग दुने दुगु खःद्यः ज्वना वइ । तोखाया तलेजुं पिहांवइगु थ्व जात्राय् धिमय् थानाः मिसात सुकुन्दा च्याकाः न्ह्यः न्ह्यः वइ ।

येँ देय्या उत्तरय् सिपूच्व क्वसं तोखा लाः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु थाय् तुख्यःपाखें तोखा जूगु धाइ । दँय्दसं चैत्र मसान्तनिसें वैशाख ४ गते तक तोखाया बिस्काः जात्राय् सपंद्यः (सिद्धिगणेश) च्वय् गणेद्यः, क्वय् गणेद्यः, पीगंंद्यः (मसानकाली/इन्द्रायणी), महाद्यः, चण्डेश्वरी द्यःपिं जात्रा यानाः हनी ।
‘यसिंद्यः थनेगु’ धकाः मसान्तकुन्हु जात्रा न्ह्याःगु छुमां कथं यःसिं थनी । द्यः ब्वयेगु धकाः सपंद्यः, चण्डेश्वरीलिसें फुक्क द्यःपिं गमय् स्वनी । खाइसंल्हुकुन्हु सँन्याःकाःइलय् द्यःपिं गमय् थनाः जात्रा यानाः हइ, तर मसानकाली पीगमय् ‘शान्ति होम’य् धर्तीं थहां वक्व वस्तु, न्या, चखुं, ताहा लिसें हाकुम्ह दुगु म्वाःम्वाकं दुयाः पुज्याइ । सुथय् सपनतीर्थय् मेला हनी । २ गते सुथ जुइ न्ह्यः मसानकाली पीगमय् मिसामस्तय्त मरःजा नकी । सुथया सिन्हःयालय् पीगंद्यः लिसें क्वय् गणेद्यःखः नापं देय् चाःहीकी । गुथ्याःतय्सं चिलाख च्याकाः ब्वति काइ । न्हिनसिया सिन्हःयालय् किस्तिइ सिसाबुसा, ताय्, अबिर तयाः लँदुछि ह्वलावइ । द्यःखः दक्व जात्रा यानाः थःने लाछिइ दिकी ।
३ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः देय् चाःहीकाः हासलय् दिके यंकी । न्हिनय् ‘तिसा मायेकेगु याः’ धकाः सिन्हःयाः यानाः द्यःखः ध्वाखा पिने पुखुलिइ चाःहीकाः, मसानकाली पीगंद्यः चाःहीकाः क्वःने लाछि त्वालय् द्यःखः दिकी । थुकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं द्यःपिंत लंपाः छानाः भोग बियाः द्यः पुज्याइ । ४ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः तुतिगलय् दिकी । द्यः दुकाइगु दिं जूगुलिं छँेखापतिं पिखालखुइ बँ थिली । न्हिनय् सिन्हःयालय् द्यःपिंत बसा लायाः देय् चाःहीकीबलय् श्रद्धां द्यः पुज्यानाः बिदा बी । क्वःनेलाछि सिन्हःयालय् द्यःपिंत म्हितकाः द्यः छेँय् थ्यनेवं दुकाइ । पीगंद्यः व क्वय्लाछि गणेद्यःयात देय् चाःहुइकाः थःने लाछिइ च्वंगु यःसिं व नारायण स्वचाः चाःहुइकेवं तिंप्वाः च्याकाः सीबाजं थाइ, द्यःपिं द्यःछेँय् थहां बिज्याकी । ५ गते थःनेलाछिइ थंगु यःसिं क्वःथलेवं जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया छम्ह नांजाःम्ह भैरव टीकाभैरव यल जिल्लाया लेले गा.वि.स.या खुसि सिथय् बिज्यानाच्वंगु दु । स्थानीय भासं थुम्ह द्यःयात ट्याङ्गद्यः व द्यःजात्रायात ट्याङ्ग पुजा धाइ । दँय्दसं ल्हुतिपुन्हि (चउलाथ्व पुन्हि) व मांया ख्वाः स्वयेगु चउलागा आमाइकुन्हु द्यःया जात्रा जुइ । ल्हुतिपुन्हिकुन्हु वादेय्या (बज्रवाराही) एकुत्वालं (द्यःछें) थ्वँ जाःगु क्वंचाय् भैलःद्यःया ख्वाःपाः तिकाः निम्ह मनुखं कुबियाः सांस्कृतिक बाजं थानाः पीगमय् स्वनेयंकी । थुगु जात्राय् प्यंगः बुँधःया लखं वा पीमाःपिं फुक्क नेवाःतय्सं ब्वति काइ । द्यःछेँ निसें पही (पहरी) जातिपिंसं दुगु व च्वले ज्वनावइ । भैलःद्यःयात दुगु भोग बी । द्यः पुज्याये धुंकाः थुमिसं बालकुमारी द्यः पुज्याः वनीबलय् लँ क्यना बी । लँ क्यनेगु झ्वलय् थुमिसं प्राचीन इलय् बालकुमारीया मांबौपिंत ब्वनायंकूबलय् मछिनाः लुकुंछिनाः यंकूगु छगू निश्चित थासय् थौंतक नं लुकुंछिनायंकेगु हे चलन दनि ।
त्याङ्गद्यः व बालकुमारी आजु व अजि जूगुलिं जात्राय् निम्हं द्यःयात भोग बियाः द्यः पुज्याइ । अनंलि ब्वति काःपिं सकसितं चतांमरि, कह्रथ्वँ, छ्वय्ला इनी । थथे हे ‘लाता बजि इनेगु’ धकाः भोग ब्यूम्ह दुगुचिगु लाया ति तयाः वालातःगु बजि इनी । थ्व बजि सकस्यां निपु निपु नयेमाः । थथे नलकि प्वाः स्याःगु लनी, प्वाः स्याइमखु धयागु जनविश्वास दु ।
द्यः गमं थनाः जात्रा यानाः लित हयाः कुंसुख्यः धयागु थासय् थ्यनेवं अन नं द्यः पुज्यानाः ‘लाता बजि’ इनी । बहनी वादेय् थ्यनेवं थीथी बाजं थानाः देय् चाःहीकाः द्यःछेँय् थ्यनेवं लसकुस यानाः द्यःछेँय् बिज्याकी । थथे ट्याङ्गमय् द्यः थ्यनीबलय् त्याङ्गा व द्यः नाप वःपिंत लखं छ्वाकी । थथे लखं छ्वाकल धाःसा सिनाज्याय् वा वयाः लखं दुःख जुइमखु धाइ । निक्वःगु जात्रा मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् द्यःयात क्वंचाय् भैलःद्यःया ख्वाःपाः तिकाः बान्हि बीवं द्यःछें द्यः कुहांबिज्याकाः वादेय् चाःहीकाः जात्रा यानाः द्यःछेँंय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।

येँया पश्चिमय् लाःगु पुलांगु नेवाः बस्ती खः– थक्वाः अर्थात् थानकोट । थक्वातय् दँय्दसं सकिमिला पुन्हिकुन्हु तःजिक महालक्ष्मीया जात्रा जुइ । महालक्ष्मीया जात्रा धाःसां थ्व जात्राय् गणेद्यः, भैलद्यः व नारांद्यःया नं जात्रा जुइ । जात्रा बैकुण्ठ चतुर्दशीकुन्हु निसें न्ह्याइ । पुन्हिकुन्हु आदिनारांद्यःयाथाय् मेला जुइ । थुकुन्हु हे लामातय्सं चछि जाग्राम च्वनाः चीभाः व बुद्ध पुजा याइ । थ्व पुजा क्वचायेकाः सनिलय् महालक्ष्मी द्यःयाथाय् होम याइ । बलि बी । पुन्हिकुन्हु हे गणेद्यःयात क्वत हयाः गणेशस्थानय् तयेहइ । चछि पुजा याये धुंकाः आनन्द भैरवयाथाय् यंकी । थन नं चछि पुजा याइ । पुजा क्वचायेकाः भैरव थःगु थासय् थहां बिज्याकेत यंकी । चाफः धयागु थासय् भैरव थ्यनकि गणेद्यः व महालक्ष्मी द्यःयात खतय् विराजमान याकी । अनं सिन्दुरजात्रा न्ह्याइ । सुथ जुइवं द्यःखः दिकी । हाकनंं निम्हं द्यःया जात्रा यानाः देय् चाःहुइकाः ननिचा महाद्यः (कल्पेश्वर महादेव)याथाय् यंकाः अन नं जात्रा याइ । अनं लिपा लाय्ब धयागु थासय् द्यःखः यंकी । अनं ताहाफः, महालक्ष्मी द्यःया न्ह्यःने, ल्वँथ, झ्यालंफः, नारांद्यः जुयाः चाफः यंकी । अन हे भैलःद्यः नं नापलाकी । थन द्यः त्वाय् चिनेगु धकाः फुक्कं द्यःपिनि पुजा छथासं तयाः थाकुलिपिं मुनाः उतिग्यंक प्रसाद इनाकाइ । अनंलि थक्वाःया ग्वाः, नाय्, स्यस्यः, ज्यापु सकलें छप्पँ जुयाः द्यःखः ल्ह्वनाः हयाः नासलय् तयेहइ । आदिनाराणया न्ह्यःने फुक्कं द्यःपिं मुने धुंकाः दकलय् न्हापां गणेद्यः व महालक्ष्मीद्यः थःथःगु थासय् यंकी । अनं लिपा भैलःद्यःखः ल्ह्वनाः नासःद्यः स्वचाः चाःहीकाः जात्रा क्वचायेकी ।