पुजा यायेबलय् स्वां, सिन्हः व खाद्यवस्तु आदि प्रसाद थें तुं थीथी द्यःपिंत पुजा यायेबलय् वस्त्रया रुपय् रंगीचंगी कापः व का छायेगु व उकियात प्रसादया रुपय् ग्रहण यायेगु चलन दु ।
ग्वय्का
न्याताजि उनया खुपु कचिका खिपः थें गुइँगुइँ निलाः छपु यानातःगु तपुगु क्वखा । थुकियात षट्योगिनीया प्रतीक कथं कायेगु चलन दु । थुगु का ततःधंगु पुजाय् गथेकि बज्रयान परम्परा कथं गुह्यपुजा, वज्राभिषेक ज्या, जंक्व, वःलाः, थकाली लुइगु आदि धार्मिक ज्याय् द्यःया प्रसादया रुपय् ग्रहण यायेगु चलन दु । बुंगद्यः जात्राया प्यन्हु न्ह्यः जय्मांपिंसं लुँची छाःवनीबलय् पसूकाया ग्वारा नं तयायंकी । वहे पसूका ग्वारायात पाञ्जुया जःपिंसं निलाः बुंगद्यःयात छाइ । व हे ग्वयेका प्रसादया रुपय् बीगु चलन दु । मेमेगु का द्यःयात छाइबलय् काग्वारा नापं छाइ, तर ग्वय्का ग्वारा मयासे छपु छपु यानाः पु पु छायेगु चलन दु ।
परित्राण का
बौद्ध धर्मकथं परित्राण पाठ याइबलय् बुद्ध, धर्म व संघया प्रतीकया रुपं स्वतु ल्हानातःगु कचिका सकसिनं ल्हातं ज्वनाः पाठ सिधयेकाः छुं नं अय्भय् दुःख मवयेकेगु रक्षाया लागि ग्रहण यायेगु खः । गुलिसियां थुकियात क्वखा थें क्वखाइसा अप्वःसिनं जव ल्हातिइ चीगु याइ ।
पसूका
न्याताजिगु उनयागु कचिका, गथेकि ह्याउँगु, म्हासुगु, वाउँगु, तुयुगु व वँचुगु वा हाकुगु छथाय् तयाः निलातःगुयात पसूका धाइगु खः । थुकियात पंचसूत्र का धायेगु नं चलन दु ।
थीथी द्यः पुजाय् गथेकि सत्यनारायण धलं दनीबलय्, न्हू छेँय् अष्टमातृका पुजाय्, तारा पुजाय्, सत्वपुजाय्, क्वाःपाःद्यः आदि पुजाय् पसूका छायेगु चलन दु । थ्व हे पसुकायात प्रसादया रुपय् कयाः क्वखायेगु चलन दु ।
क्वतः– थुकी क्वतःज्वलं व पुजाज्वलं तयाः पुजा यायेगु ज्या याइ ।
धालाचा– थुकी अय्लाः तइ ।
धौपति– निगः स्वानाच्वंगु चिचीग्वःगु ख्वलाचाय् जायेक जायेक धौ तइगु खः । पुजा क्वचायेकाः सिन्हः तिकीबलय् मिजंतय्त जवगु न्हकुइ व मिसातय्त खवगु न्हकुइ धौपति तिकी ।
लःथलचा– थुकी द्यः पुज्यायेत वा द्यःयात लः बीत नीलः तइगु खः । थुकी दाफ्वःस्वांया कचा तइ ।
समय्ख्वला– थुकी समय्बजि तइ । समय्बजि धायेबलय् बजि, हाकुमुस्या, पालु, पःमाय् वा मस्यांचा वा भुति, न्या वा मनाछ्वय्ला व वः तइगु खः।
सादुरुथल– थुकी सादुरु तइसा थ्वया लिसें सितु नं तयेगु याइ ।
काय्भः– निगू दइ। छगुलिइ म्हासुसिन्हः तइसा मेगुलिइ भुइसिन्हः तइ । छगुलिइ हे निगू ख्वलाचा घानातःगु चीग्वगु सिन्हःमू नं दु । थज्याःगुलिइ छगू ख्वलाचाय् म्हासुसिन्हः व मेगुलिइ भुइसिन्हः तइगु खः ।
मेमेगु ज्वलं– जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं, धुपाँय््, जजंका, इताः, ग्वःजा, ताय्, ह्वःजाब्वःजा, घ्यः–कस्ति, बजि, सिसाबुसा, मरिचरि, पसूका, समय्बजि, किसली, ग्वःध्यबा ।
असं त्वाःया सिथय्लाक थ्व बहाः दु । तक्षेबहाःया कचा बहाःकथं खवय्लाक लाःगु चुकयात क्वथुबहाः धाइ । अशोकबृक्षया नामं असं नामाकरण जूगु व वहे नांम्ह अशोकबृक्ष विहार धकाः थ्व बहाःया नामाकरण याःगु खनेदु । विहारया छुं नं अवशेष थन मदु । तर पश्चिमाभिमुख जुयाच्वंम्ह ह्याउँख्वाम्ह अमिताभ बुद्ध थ्व विहारया क्वापाःद्यः खः । थन पुजा यायेत गं, बज्र,च्वाम्व दक्व तयातःगु खनेदु । थौंकन्हय् थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यःया क्वथा दुने पसःया गोदाम दयेकातःगु दु ।
झिंखुगूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः दयेकूगु अनुमान दु । वि.सं. १९९० सालया भुखाय् धुंकाः थ्व द्यःछेँ दयेकूगु खः । न्हापा थनया पुजाआजा तक्षेबहाःया गुर्जुपिंसं याना वयाच्वंसां आयस्ता मदयाः लिपा दिनावंगु खनेदु ।
यल क्वन्ति अर्थात् कुम्भेश्वर देगःया लिउने च्वंगु मूलँपु त्वःता भचा खवय्पाखे वनेबलय् क्वन्ति बही (काश्यप मिश्र संस्कारित ललितवर्ण महाविहार) दु । बही समतल जमिन स्वयां च्वय् लाःगुलिं ताःहाकःगु त्वाथः गयाः वनेमाः । दुने महांकाः छेलिइ माहाहाल द्यः ला दु, तर अन दयेमाःगु वास्तुकला मदयाः खुल्लागु थाय् जुयाच्वन । अनसं धर्मचक्र दुगु लिच्छविकालीन ल्वहं दु । थन गन्धुरी द्यः दूगु बही देगः नितँ जायेक दयेकातःगु व न्हापांगु तल्लाय् बार्दलि पिकयातल ।
बहीद्यःगःया मूलुखाय् वनेथाय निखे निम्ह सिंह दु । तोरण मदुगु तर मिखा कंकातःगु मूलुखाया दुने अक्षोभ्य तथागत दु । बहीदेगःया पौ नाप छचाःखेरंया बहीछेँया पौ सरह यानाः स्वाकातल । खदेगःया पल्लिइ चैत्य आकारया गजू दु । बहिलिइ दथुइ लिच्छविकालीन चैत्य दु । बहीया निर्माणसम्बन्धी अभिलेख छुं मदुसां थ्व बही लिच्छविकालय् दयेकूगु अनुमान दु । ने.सं. ७४३ व ने.सं. ८६५या अभिलेखय् थन थीथी निर्माणया ज्या जूगु खनेदु । अथे हे थ्व बही व इखाछेँ बही दयेकूपिं निम्ह दाजुकिजा खः धायागु नं जनश्रुति दु ।
थनया संघं बौद्ध परम्पराकथं बन्दे लुइगु, द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा यायेगु, आरती पुजा यायेगु आदि व्यवस्था यानाच्वंगु दु । थन भाद्रकृष्ण द्वितीया वा मतयाः कुन्हु चीभाः बुसाधं व सकिमना पुन्हिकुन्हु महांकाल पुजा यायेगु नं परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । थुकिया कचाबही कथं चीधंगु क्वन्तिबही यम्बहाः (ललितवर्ण विहार)यात कायेगु याइ ।
येँया क्वःने लागाया जोशीदेगलं ह्यूमत वनेगु झ्वलय् ३०० मिटर च्वसं जवपाखे क्वसांबहाः दु । छगू कलात्मक लुखा दुनेया थ्व बहालय् शाक्य जातया कुलपुत्रपिंत प्रबजित याइ । थ्व बहाःयात चलनचल्तीया भासं तमूबहाः नं धायेगु याःसा संस्कृत नां रत्नाकर महाविहार खः । विहारया सर्वसंघ चीधंगु खःसां द्यःपाः पालंपाः न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
लगंबहाःया पलिस्था याःम्ह आयुदेव मदुगु सछिदँ लिपा शाक्यवंशया दाजुकिजापिं नं ब्यागलं च्वनेगु झ्वलय् जीवदेव धाम्ह शाक्यकुलपुत्र थुगु थासय् च्वंवल धाइ । वि.संं. ६९३ पाखे व्यापारया निंतिं ल्हासाया लँ चाये धुंकाः न्हय्गूगु शताब्दीपाखे नरेन्द्रदेवं कान्तिपुरया प्रशासनया निंतिं महासामन्त कथं थ्व बहाःया जीवदेवयात नियुक्त याःगु जुयाच्वन । जीवदेवयात नीति, नियम स्यूम्ह, लोककल्याण याइम्ह, स्वार्थ मस्वइम्ह धकाः धयातल । महासामन्त जुयाः यक्व धनसम्पत्ति कमे यानाः व हे सम्पत्तिं रत्नाकर महाविहारया नांम्ह विहार पलिस्था यानाः थीथी गुथि नं स्वनावन ।
थ्व बहाःया स्वंगू कचाः बहाः ह्यूमत त्वाः जःखः पलिस्था यानातल । उपिं खः— तुकंबहाः, कुसांबहाः, दीपंकर महाबुद्ध बुद्धवारी । थ्व विहारयात ने.सं. ८६५ पाखें शाक्यभिक्षु चक्रपतिदेवं जिर्णोद्धार याःगु धकाः जोन के लकया सफुलिइ न्ह्यथनातल । थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । पुलांगु पहकथं स्वयेगु खःसा विहारया क्वाःपाःछेँ स्वतँ जाः, आँय्पापौ दु । दकलय् च्वय्या तँय् विमानझ्याः, क्वय्या तँय् पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, दकलय् क्वय्या तँय् क्वाःपाःद्यः दु । चिचिपाःगु याकःझ्या, क्वाःपाःद्यःया मू लुखाय् तोरं तयातःगु दुसा निम्ह सिंह नं दु ।
विहारया दथुइ लाक्क चिग्वःगु अशोक चैत्य पलिस्था यानातल । न्हापा थ्व चैत्य खुला खःसा थौंकन्हय् लीया पौ तयातल । चैत्य क्वसं सरस्वती व हनुमानया मूर्ति न पलिस्था यानातःगु खंकेफु । क्वाःपाःछेँ थौंकन्हय् स्यनाः छतँ जाः जक जुयाच्वन । सुरक्षाया निंतिं छचाखेरं रेलिङ्ग बार तयातलसा च्वय् नितँजाः द्यःने जस्तां त्वपुयातःगु खनेदु ।
क्वःनेया क्वःहिति न्ह्यःनेसं च्वंगु गल्लीइ लाःगु बहाः खः– क्वःहिति बहाः । थ्व बहाः शाक्यपिं च्वनीगु बहाःकथं म्हस्यू । गुणकामदेवं येँदे निर्माणया झ्वलय् क्वय्या बस्तीया निंतिं ल्वहं हिति दयेकूगु खः, व हे क्वय् त्वालय् च्वंगु ल्वहंहितियात क्वःहिति धाइ । थ्व हे क्वःहितिया नाम्हं बहाःया नां नं क्वःहिति बहाः जूवन । लगंबहाःया छम्ह काय्मचा थः ध्यबा दुम्ह दाजुपाखे अपहेलित जुयाः ब्यागलं च्वनेकथं थन च्वंवःगु धापू दु । लिपा जुजुया उजं व ग्वाहालिं थन बहाः निर्माण यानाः थन हे बरे छुइगु यात । लगं बहाःया हे काय्मचा जूगुलिं वं थ्व बहाःया नां नं कीर्तिपुण्य महाविहार धकाःतःगु खनेदु । थ्व विहार गुबलय् पलिस्था यात धयागु प्रमाणिक दसि लुया मवःसां बहालय् च्वंगु चिभाः ने.सं. १०४० पाखे जिर्णोद्धार याःगु खनेदु ।
क्वःहिति बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख मैत्रीय बोधिसत्व खः । क्वाःपाःद्यःया लुखाफुसय् तयातःगु सिँयागु त्वलनय् छेपूः व छेपूया क्वसं थीथी द्यःत दु । क्वाःपाःद्यःया लुखाया जवंखवं याकःझ्याः, तोरं च्वसं पसुकाझ्याः, वया जवंखवं याकःझ्याः, च्वय् बहालय् क्वस्वयेजिइक तपाःगु झ्याः दु । क्वाःपाःद्यःया पिने जवंखवं चीधिकःपिं सिंह निम्ह, न्ह्यःने चिभाद्यः, चिभाःया क्वसं पलेस्वां दुगु मन्दपाः, मन्दःया क्वसं पिण्डगाः स्वगाः, चिभाःया दक्षिणपाखे छत्रपाल, छत्रपालया पूर्वपाखे चिग्वःगु प्यपाः ख्वाः दुम्ह महाद्यः, महाद्यःया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं, महाद्यःया पूर्वपाखे स्वंपाः मन्दःपाः नं दु । चिभाःया नापसं निगू ल्वहंपौ नं दु । चिभाःया पूर्वपाखे होम यायेगु जज्ञशाला दु । विहारया मू लुखां दुहां वयेबलय् जवंखवं गणेद्यः व महांकाःद्यः दु । बहाःया देपापाखे चपलि कोक्षबहि दु । थन गुंलाबलय् बहिद्यः ब्वयेमाः ।
थ्व विहारया काय्मस्तय्त बरे छुइबलय् धाःसा लगंबहाःया थाकुलित वयाः हे आंग्सा चायेगु चलन दु । थ्व बहालय् दुनेछेँ, पिनेछेँ व बाहाःछेँ यानाः स्वंगू कवः दु । दुनेछेँ व पिनेछेँ कवः लगं बहालं वःपिं खःसा बहाःछेँ कवःपिं किपूया तौदहपाखें वःपिं धकाः नालातःगु दु । दुनेछेँ व पिनेछेँ कवःपिंसं थः आजुपिं राम व लक्ष्मणया नांम्ह गुथि नीस्वनाः गतिविधि यानाः भ्वय् नया वयाच्वंगु दनि । दुनेछेँ कवःपिंसं लांआजु धकाः सम्यक द्यः ब्वयेगु व येँयाःबलय् क्वःहिति पिने दयेकातःगु बल्चाय् दलू ब्वयाः मत बियाः समय्बजि इना वयाच्वंगु दुसा पिनेछेँ कवःपिंसं लक्षिमां आजु श्राद्ध गुथि न्ह्याकाः दँय्दँसं सकल जःपिंसं भ्वय् न्यायेका वयाच्वंगु दु ।
यल क्वालखु त्वाःया प्यकालं उत्तरपाखे स्वयाः वनेबलय् खवपाखे क्वाःबहाः दु । क्वाःबहाःयात हिरण्यवर्ण महाविहार वा क्वाथलखु विहार नं धायेगु याः । लिपा क्वाथलखुया अपभ्रंश जुयाः क्वालखु बहाः वा क्वाःबहाः जूवन धयागु धापू दु । थ्व बहाः यलया झिंच्याबहाः मूबहाः मध्ये छगू बहाः खः । पूर्वपाखे स्वयाच्वंगु थ्व विहारया स्वंगू लुखां दुहां वनेधुंकाः तिनि थनया मू क्वाःपाःद्यःया देगः खनेदइ । न्हापांगु लुखां दुहां वये न्ह्यः सिंह अले दुने वःलिसे पञ्चबुद्ध व थीथी द्यःयापिनि मूर्ति व कलश तयातःगु दु । मू देगः प्यतँजाः यानाः दयेकातःगु दु । थुकी स्वतँया पल्लिइ लुँपौ तयातःगु दु । थ्व देगलय् नं सिंह, द्यःफः, गं, मूलुखा जःखः थीथी मूर्ति, च्वय् वहःया व लुँ सियातःगु तोलं दु । वहःयागु मूलुखा दुने हिरण्यवर्ण महाविहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य तथागतया मूर्ति दु ।
थ्व देगःया न्हापांगु तल्लाय् पञ्चझ्याः, चीपाःगु झ्याः थीथी तोलं, त्वानाःसिँ, आदि दु । थ्व स्वयां च्वय्यागु पलि नं त्वानाःसिँ व खुगः चैत्य तयातःगु दु । दकलय् च्वय्यागु तल्लाय् नं थीथी मूर्ति व त्वानाःसिँ व देगःया दकलय् च्वय् झ्वःलाक झिंस्वंगः सुवर्ण चैत्य मध्ये दथुइया स्वंगः चैत्यय् छत्र तयाः गजूया रुप बियातल । थुगु देगःया पल्लिया हरेक म्हुतःया क्वसं
फय्गं खानातःगु दु । देगःया गजूनिसें मूलुखाया फुसय् तक लुँ सियाः प्यंगू पताः नं ब्वयेकातःगु दु । देगःया लिउने बज्र तयातःगु धर्मधातुमण्डल दु । हिरण्यवर्ण महाविहार गुबलय् निर्माण जुल धयागु खँ ऐतिहासिक प्रमाणया अभावं यकीन यानाः धायेमफुनि । थ्व विहारया नांया न्ह्यःने भाष्करदेव संस्कारित स्वानाच्वंगुलिं भाष्करदेव नांयाम्ह जुजुया पालय् दयेकूगु धयागु धापू दु । तर इतिहासय् भाष्करदेव धयापिं निम्ह जुजुपिं दुगुलिं गुम्हेसिया पालय् दयेकूगु धायेमफु । वंशावलीइ पिंगल विहार नापं थ्व विहार निर्माणया स्वापू दुगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । क्वाःबहाःया नित्य धयाथें सुवर्णाक्षर अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिताया पुजा पाठ, गं थानाः बाफाचाया निश्चित लागा परिक्रमा, रीतिथिति, गुथि उत्सव, अले थनयागु कलापूर्ण लुखा, तोलं, लुँपौ, लँुपाता, सुवर्णमय बिलंपौ, सजीव मूर्ति आदि भव्यतां यानाः थ्व बहाः राष्ट्रिय जक मखु, अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् थ्यंक गोल्डेन टेम्पलया नामं बय्बय् जुयाच्वंगु दु ।
खा पंछिकथं म्हसीका दुपिं प्राणि खः । थुपिं थी थी कथंया दु । यक्व ब्वयाः तातापाक वनेफुपिं नं दु । म्ह्व जक ब्वयेफुपिं नं दु । बँय् हे जक च्वनाः म्वानाच्वनीपिं नं दु । बन जंगलय् च्वनाः तुतिं खिनाः त्वाथं मालाः की–काय् जक नयाच्वनीपिं नं दु । मनुखं लहिना तइपिं जातया खा नं दु, मनूया किपा हे खंके मयःपिं नं दु । फोहरय् जक च्वनाः जीविका यानाच्वनीपिं खा नं दु । थी थी कथंया खायात थी थी कथं मूल्यांकन यानातःगु दु । गुम्हं खात पिहां वयाः ब्वयाजूगु खन धायेव वा वइगु संकेत याइ । गुम्हं खा पिहां वयाः हाल धायेव मभिं जुइगु संकेत जुइ । पिहां वइबलय् पुनाहइपिं खा नं दु । खाया पायात हे सांस्कृतिक ज्वलंया रुपय् छ्यलातःगु नं दु । देखा दुपिसं व देपुजाय् दुकाये मज्यू यानातःपिं खा नं दु ।
क्वलःखा
यक्व च्वं च्वं ब्वयेफुम्ह खा । गिद्धसिकं भचा तःधिकः जुइ । तातापाक नं ब्वयावने फइ । बथां बथां जुयाः ब्वइ । ब्वइबलय् अंग्रेजि आखःया भि (ख) आकार वयेक ब्वइ । मुख्यम्ह दकलय् न्ह्यःने च्वनी । चिकुला वइथे जुइगु बखत यंला कौलां दक्षिणपाखे वनी । चिकुला फुइगु बखत चिल्ला चौलां उत्तर वनी । वनेगु दिशा तंगु अवस्थाय् चाःचाःहिलाः दिशा लुइकी । ब्वब्वं हालावनी । यक्व हालीगुलिं कालांकुलुंया सः वः थें जुइ । अथे जुयाः थुमित कालांकुलुं नं धायेगु याइ ।
खुखा
झाःपाः व झ्याम्म च्वंथाय् च्वनीम्ह खा । तःधिकः जुइ मखु । बखुंसिकं भचा चीधिकः जुइ । सियू हाकु उनया जुइ । ल्याखय् यक्व दइ मखु । नाकं ब्वयेफइ मखु । भचा भचा लः दुथाय् नं चुल्ल्ल चुल्ल्ल जुयाः यक्व ब्वाँय् वनेफइ । ताहाः, छुँ आदिं स्यंके मफयेक लः दुथाय् वाब्वय् स्वः दयेकाः खेँय् थ्वइ । खेँय् चिग्वः जुइ । निवाःत्या स्ववालं खेँचं मचा पिहां वइ । पिहां वयाः भचा जायेवं हे मचा ब्वां वनेफइ । थुमिगु खेँय् हयाः कुकुच्वंम्ह खायात खासा ब्यूसां थ्वयेवं बिस्युं वनी ।
गुँखा
गुँइ च्वनीम्ह खा । कालिज व लुँइचे नं धाइ । स्वयेबलय् सादा खा थें हे च्वनी । ब्वये फइ । झाःसिमाय् स्वः दयेकाः च्वनी । त्वान्नाः सीसे हाकुसे जुइ ।
चिखा
मदेशपाखे दइम्ह खा । भुयू उनया जुइ । बथां बथां जुइ । छम्ह वंथाय् मेपिं नं वनेगु याइ । तजायेक तिंन्हुइ फइ मखु । थुमिगु खेँय्ख्वला छानाः बल्लाइ ।
भुजिंखा
फोहर थाय् ध्वंप्वालय् च्वनीम्ह खा । सादा खा थें हे च्वनी । ध्वंप्वाः व साःगाः दुथाय् दयेगु याइ । चिकुलां सिकं ताल्ला व वा वयाच्वनीगु इलय् जःखः सुं मदुगु आभास जुल धायेव पिहां वयेगु याइ । फोहरय् दाइपिं कीत नइ । न्याक्क ब्वाँय् वनेफइ । काचाक्क खंके फइ मखु । सुं वःगु आभास जुलकि किचः छकूचाय् नं सुलेगु याइ । फोहर दुथाय् च्वनीगु जूगुलिं थुमिगु सासः तकं फोहर जुइ । थुपिं पिहां वइबलय्इमिगु सासलं कल धायेव म्हय् काचः काचः व चातः चातः नं वयेयः ।
भुलूखा
न्हिनय् मिखां मखनीम्ह खा । सीसे च्वनाः तुयू च्याः दयाः छिरिबिरि खनेदइ । चान्हय् पिहां वयाः नसा मालाः नइ । छुँ, ताहाः आदि वालावाला सनाच्वंपिं नइ । थ्व हालकि मभिनी धाइ ।
म्हय्खा
जंगलय् च्वनीम्ह खा । भौ हाले थें हाली । पपू दइ, ब्वये फइ । ताहाः की आदि नइ । बाजातया न्हिप्यंया पा ताःहाकः जुइ । पाय् मिखा थें च्वंक बुत्ता दइ । थुमिगु पायागु बास दुथाय् माय्बिलि, ताहाः, कीत आदि वइ मखु । नेवाःतय् संस्कृतिइ म्हय्खापा यक्व छ्यलाबुलाय् हयातःगु दु । जंक्व व थाकुलिं लुइगु पुजा याइबलय् कलशय् म्हय्खाया पा छपा नं तयेगु याइ । गथांमुगःकुन्हु लुखा फुसय् म्हय्खाया पा तयाः स्वख्वः दुगु नकिं तायेगु याइ ।
सादाखा
छेँय् लहिना तइपिं खा । हन्ताः जूगु अन्न छगः निगः वांछ्वये म्वायेक नकेगु याइ । चुक ननिइ त्वःतातइ । बहनी दुकाइ । यँयाःबलय् सवःद्यः वइबलय् लँय् खा खनकि लानाकाइ । बाजंसः ताल धायेव खा निं दुकायेगु याइ । माखां थ्वइगु खेँय् नखःचखःबलय् ज्या काइ । ग्वंगः हालकि सुथ जुल धकाः सीकी । भाका यानाः नं ग्वंगः लहिना तइ । अज्याःपिं ग्वंगः छुं नं मेगु ज्याय् मछ्यसे उपयुक्त पर्वय् लाकाः भाका पुरा याइ ।
सुपिंखा
आकासय् ब्वयाजुइपिं खा । चखुंचा बःधिकः जक जुइ । न्ह्याबलें वइ मखु । ता थिनावइगु बखतय् द्यः ख्युंइबलय् गनं वः गनं वः जुइक वइ । बथां बथां दइ । इखुंचा थें उखेंथुखें ब्वयाः कीत लानानइ । ब्वब्वं चीसलं पियां पियां सः वयेक हाली । थुपिं वल धायेव निन्हुप्यन्हुं वा वइगु अनुमान याइ । थुमिगु हाःसः ताल धायेव ब्वहःत ब्वयावयाः लितुलिनाः लानाः नइ । बाचा फपुल धायेव गन वं गन वं जुइक वनी ।
सँय्खा
यक्व तःधिकः जुइ मखुम्ह खा । त्वान्नाः गुँखाया थें सीसे हाकुसे च्वनी । बल्लाः खनेदयाः फुर्ति दुम्ह थें जुइ । खेँय् यक्व तग्वः जुइ मखु । ला तिख्खर जुइ ।
स्वँखा
स्वँ दुम्ह खा । तःधिकः जुइ । ग्वाथ्या ग्वाथ्या जुयाः यक्व ब्वांवने फइ मखु । बाजातयाके न्हासय् स्वँ दइ, माजातयाके न्हासय् छकूचा जक ह्याउँक दइ ।
लिच्छिबी जुजु धर्मदेवयापाखें सर्वसाधरण जनताया सेवाया निंतिं धकाः दयेकेब्यूगु हितिइ लः महायेवं लाय्कूया आचाजु, जोशी व पुरोहिततय्सं सल्लाह ब्यूगु कथं छगू भिंगु साइतय् स्वीनिता लक्षण लाःम्ह मनूया भोग बीमाःगु जुल । थुकिया निंतिं छन्हु चान्हय् थःहे सुनां मसीक हितिया न्ह्यःने थसःपाःवन, जुजुया काय् वयाः चुपिं पालाः हितियात नरवलि बीवं छक्वलं लःहाल । नारायणहितिया सम्बन्धय् थ्व छपु अतिकं बय्बय् जुयाच्वंगु लोककथन खः । इतिहासकारपिनि धापू कथं थःहे अबुया नरवलि ब्यूम्ह मेम्ह सुं मखु लिच्छिबी ईया अतिकं नांजाःम्ह जुजु मानदेव खः ।
अज्ञानतावश थः अबुया हत्या यानागुलि पस्ताचायाः बज्रयोगिनीस तपस्याय् च्वंबले पितृहत्याया पापंमुक्त जुइगु खःसा बौद्ध चैत्य धकाः अलौकिक शक्तिया निर्देशन जुल, थ्वहे निर्देशनया पालनायासें जुजु मानदेवं खास्ती स्तूप दयेकेबिल ।
गोपालराजवंशावलीस श्रीमानदेव ..तैन…गुंविहारशिखरे तपःकृतम् । तपः प्रभावान्महाचैत्यमूत्यद्यते प्रतिष्ठितश्च धकाः च्वयातःगु विवरण कथं मानदेवं खास्ती स्तूप दयेकेब्यूगु धैगु धापुतिइ आपालं ऐतिहासिक यथार्थ ज्वःलाःगु खनेदु । थ्व ल्याखं खास्ती स्तूप न्यागूगु शताब्दि जःखः धस्वागु जुइमाः । यद्यपि गुगुं शिलालेख वा दसि लुयावःगु मदु ।
स्तूप दयेकूगु इलय् तःदँतक वा मवः । हिति, बुँगाः, पुखू व खुसितकं सुनावन । सुथय् सुथय् सर्गतं गाइगु खसुति लः मुंकाः तःदँ बिकाः दयेके क्वचाःगु जूगुलिं थुकियात खसुति स्तूप वा खास्ति स्तूप धाःगु धैगु लोकख्यान दु ।
मेखे सँदेयपाखे धाःसा थुगु स्तूपयात कयाः थःगु कथंया लोकख्यान न्यने दु । छम्ह सँमिनियात कश्यप बुद्धया अस्थि तयाः स्तूप दयेकेगु इच्छा जुल, थुकिया निंतिं माःगु थाय् माल धकाः जुजुयाके फ्वंबले गुगुनं कथं थाकु मचासें अःपुक जुजुं अनुमति बिल । अले उगु थासय् थुगु स्तूप दयेकेगु जुल । अःपुक जुजुया म्हुतुं बचं चुलिब्यू अर्थात सँय् भासं जारुङ्ग खासोर खः, थ्वहे बाखंया लिधँसाय् सँदेय्यापिन्सं खास्तिया जारुङ्ग खासोर धायेगु यानाच्वंगु खः धाइ ।
स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्गु स्थापत्यकलाया गुगु च्वन्ह्यागु प्राविधिक ज्ञान दु उकिया छगु अतिकं च्वछायेबहःगु भौतिक संरचना खास्ति स्तूप खः । थ्व नेपाः देयया दक्कले तग्वःगु स्तूप खः, अले विश्वया न्ह्यथनेबहःगु बौद्ध संरचना मध्ये छगू खत । थुकिया जाः ३६ गू मिटर दु, थुकिया चाः १०० मिटर दु ।
बज्रयानी तान्त्रिक मान्यता कथं थुगु स्तूप श्रीयन्त्र आकारय् मण्डला स्वरुपय् धस्वाकातःगु जुल । धार्मिक आस्था कथं क्वय्या ब्व पृथ्वी तत्वया प्रतीक खःसा, तइस्से गोलाकार ब्व लः तत्व, अले तंगि तंगि फय् वा वायू तत्व जुल । दक्कले च्वय् छत्र वा कुसा शून्यया प्रतीक खः ।
झिंस्वंगू तंगि निर्वाण प्राप्तिया निंतिं पूवंकेमाःगु लँपु खः । गजू धाःसा पर्वतराज सुमेरुया स्वरुप खत । प्यखें दुगु ध्यानी मिखा निगः प्रज्ञा अले हर्मिका आर्य अष्टाङ्गमार्गया संकेत जुल ।
स्तूप दुहाँवने थाय् पश्चिमपाखे खास्ति अजिमाया देगः दु, थुगु देगः खास्ति स्तूप सिबें न्हापायागु धाइ ।
सँदेय् चिनिया लाल सेनाया नियन्त्रणय् वने धुंकाः सन १९५९ लिपा आपालं सँय्त शरणार्थी कथं नेपाः वल, अले उप्वm थुगु खास्ति जःखः च्वनेगु यात । आः सँय्तय्सं दयेकूगु थ्यं मथ्यं ५० गू बौद्ध गुम्बात थन जःखः दयेधुंकल ।
यँेया झिंखुगू शाक्यसंघया बही दुने दुथ्याकातःगु छगू ऐतिहासिक थाय् खः– खुसिबही । बिष्णुमती खुसिनापं लाःगुलिं थ्व बहीया नां हे खुसिबही जूवंगु अनुमान दु । संस्कृतभासं थ्व बहीयात नदीसंगम महाविहार धयातल । नारदस्मृतिइ थ्व थाय्यात ‘खुसिबहिरी’ व गोपालराज वंशावलीइ ‘खुरिवहिल’ धकाः न्ह्यथनातःगु खनेदु । येँया बहाःबहीमध्ये नगरं पिने (खुसिपारी) पलिस्था यानातःगु थ्वहे जक छगू बही खः । थौंकन्हय् थ्व बही यँे महानगरपालिका वडा नं १३या टंकेश्वर, ताहाचः लागाय् लाः वः ।
ऐतिहासिक पक्षकथं थ्व बही गुबलय् पलिस्था यात धयागु स्पष्ट मजू । जुजु भाष्कर मल्ल (बि.सं. १७५७–१७७९)या पालय् वःगु तःभुखाचं यानाः थ्व बहीया क्वाःपाःद्य (गन्धुरी द्यः) विराजमान देगः क्षतिग्रस्त जूगु जुयाच्वन । उगु इलय् पोँ त्वाःया कुटु भारो नांया मनुखं जिर्णोद्धार याकूगु धकाः न्ह्यथनातःगु छगू ल्वहंपौ क्वाःपाःद्यःया प्रवेशद्धारय् तयातःगु खनेदु ।
ने.सं. ६४६ पाखे पाल्पाया जुजु मुकुन्द सेनया फौजं थ्व बही दुने च्याक्वःतक आक्रमण यानाः मि च्याकेगु कुतः याःगु धाइ । तर च्याक्वलं असफल जुसेंलिं आक्रमणकारीत अथें लिहां वनाछ्वत । न्हापा थ्व थाय् नगरयात सुरक्षित यायेत दयेकातःगु सामरिक लागा जूगुलिं फौजं आक्रमण याःगु जुइफु । गोपालराज वंशावलीइ ‘खुरिवहिल’ पिने प्यम्ह डोय (सेना)त स्याःगु न्ह्यथनातल । विहारदुने निगः चिभाः दु । ने.सं. ८०३या छगः चैत्ययात स्वयम्भूया प्रतिककथं कयातल ।
क्वाःपाःद्यकथं भविष्यव्याकरण मुद्राय् विराजमान तथागत वोधिसत्व पलिस्था यानातल । विहार दुहां वनेगु मू लुखा लिक्कसं महांकाःद्यः व महामञ्जुश्रीया मूर्ति पलिस्था यानातल । मूलुखाया जवंखवं निम्ह सिंह व पूर्वाभिमुख गणेद्यःया मूर्ति पलिस्था यानातःगु खनेदु ।
बहीया दक्षिणपाखे चकंगु थाय् दु । थ्व थाय् न्हापा क्यब धाइ । जनबहाः, सबलबहाः, ओमबहाःया गुरुजुपिं थन देपुजा न्यायेकावइगु खः । थ्व थाय्यात आजुमाःख्यः धाइ । थन शिखरशैलीया निगः देगः दु । छगलय् बज्रयानीतय् तसकं हनेमाःम्ह चक्रसंवर व मेगु देगलय् वया कलाः बज्रवाराही विराजमान यानातःगु दु । थ्व आजुमाःख्यलय् दीपंखायाः जुइबलय् वये हे माःगु चलन दुसा दक्षिण कोलीग्रामया दीपंकर बुद्धपिंत सम्यक पर्वय् थन हयेमाःगु न्हापा प्रचलन दु ।
गुंपुन्हिबलय् थ्व बहीलय् ह्याउँगु ख्वाःया दीपंकर बुद्धलिसें थीथी द्यतः, चा व सिं दयेकातःगु ‘नये नकिं ज्या थकिं’या मूर्ति, वीरकुश महाराजया ख्वाःपाः (तेमां ख्वाःपा), लुँ छ्यलाः सँय् आखलं च्वयातःगु अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिताया निपू पाना, व सिद्धा नारोपाया धयातगु शंख थौंतक न प्रदर्शन याना वयाच्वंगु दु ।
थौंकन्हय् क्वाःपाःद्यया नित्यपूजा बहीया सर्वसंघ दुजःपिंसं पालंपाः यानावयाच्वंगु दु । थ्व खुसिबही व मरुबही दथुइ परम्परागत स्वापू नं दुगु खनेदु । निगू सर्वसंघया कुलपुत्रपिंत मंकाःकथं चुडाकर्म नं याइगु खः । थ्व ल्याखं निगू बहीदुनेया सम्बन्ध तसकं क्वातू । उकिं दँय्दँसं भाद्रनिसें फागुन तक न्हय्ला मरुबहिलिं खुसिबहीया क्वाःपाःद्ययात व चैत्रनिसें श्रावण तक न्याला खुसिबहिलिं मरुबहीया क्वाःपाःद्यःयात न्हियान्हिथं नित्यपूजा यायेमाःगु नियम दु ।