येँ देय्या पूर्वय् गोकर्ण लाः । गोकर्णया उत्तरगयाय् कान्तिभैरव बिज्यानाच्वंगु दु । दँय्दसं मातातीचःह्रे निसें अक्षय तृतीयातक कान्तिभैरव जात्रा जुइ । थ्व जात्राया इलय् गणेद्यः व कुमारीया नं जात्रा जुइ । चउलाथ्व चःह्रेकुन्हु नीसी यानाः द्यःछेंं गुप्ती गणेद्यःयात देगलय् स्वनी । स्वम्ह गुथ्याःतय्सं स्वथाय् फच्छि फच्छि जाकिया जाद्यः दयेकाः तलेजु भवानी देगलय् तयेयंकी । बहनी गणेद्यः, कुमारीयात खतय् बिज्याकेवं भैलःद्यःयात थाकुलि छानाः भोग बियाः द्यः पुज्यायेवं खतय् बिज्याकी । द्यःपिंत देय् चाःहीकाः जात्रा यानाः पुजा फइ । आमाइकुन्हु तलेजु भवानीयाथाय् जाद्यः काःवनीबलय् गुथ्याःतय्सं चिलाख, मिसातय्सं सुकुन्दा च्याकाः न्ह्यः न्ह्यः नाय्खिं व धिमे थानाः भैलःद्यःयात जात्रा यानाः तलेजु भवानीयात स्वचाः चाःहुइकाः जाद्यः क्वबियाः उत्तरबाहिनी गोकर्ण खुसि सिथय्च्वंम्ह भैरवी द्यःयाथाय् यंकी । जाद्यवं भैरवी द्यःयात स्वचाः चाःहुलीसा भैलःद्यवं ३२ क्वः चाःहीकाः दिकेवं द्यःया स्वां कायेत धेकाबाजी याइ । न्हापां स्वां कायेखंम्ह भाग्यमानी जुइ धयागु जनविश्वास दु । थुकियात भैलःद्यःयात मांया ख्वाः स्वकेहःगु धाइ । द्यःपिंत भुजा छानाः भोग बियाः पुज्यायेवं सिन्हःयाः न्ह्याइ ।
गोकर्ण देय् किसिगाः, भैलख्यः, तालिञ्चुक आदि थासय् सिन्हःयाः यानाः भोग व पुजा कयाः लाछिइ दिकी । गणेद्यः, कुमारी व भैलःद्यःया खःयात प्याखं ल्हुकाः सिन्हःयाः यानाः दिकी । चउलागा पारुकुन्हु ताय् ह्वलाः ‘केपूयाः’ याइ । न्हिनय् छपु पं न्याकू त्वाःथलाः ह्याउँ, वाउँ, म्हासु, तुयु, वँचु कापः चिनाः भैलःद्यःयात तान्त्रिक विधिं पुज्यानाः भोग बी । उगु पं खःया गजुलिइ ल्वाकाः जात्रा यानाः दथुलाछिइ दिकी ।
द्वितीयाकुन्हु द्यःया जात्रा याइसा अक्षय तृतीयाकुन्हु बान्हि बीवं द्यः जात्रा यानाः देय् चाःहुइकाः पुजा फयाः भैलःद्यःयात देगलय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु न्ह्याइगु सिन्हःयाः मांम्ह्याय् व माजुभौमचा नापं च्वनाः स्वयेमाः धाइ ।

धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु ग्वल देय्या (पशुपति) दक्षिण– पाखे चक्रपथ क्वसं वज्रेश्वरी बिज्यानाच्वंगु दु । थ्वयात पिङ्गलामाजु, पिङ्गनमाइ, पिङ्गलामाइ व वाणेश्वरी नं धायेगु याः । थुम्ह पीगंद्यःयात बछला माजुया केहँे नं धायेगु याः । दँय्दसं चिल्लागा द्वादशीनिसें चिल्लाथ्व पारुतक पिङ्गलामाजुया जात्रा याइ ।

चिल्लागा द्वादशीकुन्हु प्यंगू वर्णं ‘देशोद्धार पुजा’ पुजा याइबलय् पीगमय् गुथिपाखें द्यः पुज्यानाः खा व दुगु भोग बी । त्रयोदशीकुन्हु द्यःपाःलाःया छेँय् बिदा पुजा धकाः गंछिद्यःपिं धकिइ तयाः स्वने यंकी । गुथिं द्यः पुज्याये धुंकाः द्यःया प्रसाद नकेत कुमारी पुजा व कुमार पुजा (मरःजा) याइ । पीगमं द्यः लितहइ । चिल्लागा चःह्रे (पाहांचःह्रे) कुन्हु सुथय्हा कनं द्यःपिं स्वने यंकी । गुथिपाखें द्यःयात चःह्रे पुजा याइसा पशुपति अमालं ‘दुनिया पुजा’ याइ । बहनी द्यःछेँय् लितहइ ।

पिङ्गलामाजुया मू जात्रा चिल्लागा आमाइकुन्हु खः । थुकुन्हु द्यः खतय् बिज्याके न्ह्यः गुथिं द्यः पुज्याइ । द्यः खतय् बिज्याकेवं पिङ्गलामाजुया पीगमय् यंकाः स्वचाः चाःहुइकाः लितहयाः ग्वल देय् चाःहुइकाः जात्रा याइ । नवाली त्वालय् थ्यनेवं सरकारी पूजा धकाः द्यःयात पुज्यानाः दुगु भोग बी । भण्डारखालया पःखालय् स्वकः खतं न्याकाः लितहइ । द्यःखः जात्रा यानाः द्यःछेँ न्ह्यःनेया दबुलिइ दिके न्ह्यः गुथिपाखें पुज्याइ । नासः भजन खलकं भजन याये सिधयेकाः नकिंनं लसकुस यानाः द्यःछेँय् बिज्याकी ।

चउलाथ्व पारुकुन्हु पिङ्गलामाजु पीगमय् ‘लित पुजा’ याइ । चउलाथ्व तृतीयाकुन्हु गुथ्याःत मुनाः पाःब्व लःल्हायेवं जात्रा क्वचाइ । पिङ्गलामाजु दुमकायेक बछलामाजुया जात्रा यायेमज्यू धाइ । थथे पिङ्गलामाजु जात्राया झ्वलय् देशोद्वार प्ुुजा यात धायेवं पृथ्वीइ अशान्ति न्हनाः शान्ति जुइ धाइ ।

पौराणिक बाखं कथं भ्वँतया चण्डेश्वरी (कुमारी)या उत्पत्ति देवासुर संग्रामया इलय् जूगु खः । रक्तचन्दन जंगलय् देवीं चण्डासुरया बध यायेवं असुरया म्हं अनुपम तेज पिज्वल, गुगु चण्डेश्वर लिंगया महापुण्यशाली लिंग जुल धकाः नेपाल महात्म्यया प्यंगूगु अध्यायया श्लोक ५५ य् च्वयातःगु दु ।
चण्डेश्वरीयात भ्वँमितसें हे माई, हे तारिणी, हे माता, हे भगवती आदि विविध नामं पुकार यायेगु यानाच्वंगु दु । देवीया चापुजा याइगु इलय् प्रसाद ग्रहण याकीबलय् न्हापां चीधिकःम्ह कन्यामचा (कुमारी) यात थकालि नकिं यानाः वयात निं चिपं थीकी । वयां लिपा तिनि मेपिंसं प्रसाद ग्रहण याइ । थ्व चलन आःतक नं न्ह्यानाच्वंगु दनि । थ्व चलनया कारणं भ्वँमितय्सं न्हापांनिसें चण्डेश्वरीयात कुमारी नाला वयाच्वंगु खः । भ्वँत कुमारी प्रधान देय् खः । न्हापांनिसें थनयापिं मनूतय्सं दँय्दसं दिल्लागा (श्रावण महिनां) भ्वँदेय्या सतकया निखेरं द्वलंद्वः कन्यामस्त तयाः तःधंगु उत्सव यानाः कुमारी पुजा यायेगु चलन न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
म्येय् पुजा (म्येय्, दुगु, फै (भ्याःचा), हँय् व ग्वंगः देवी चण्डेश्वरीयात बलि बियाः याइगु पुजा), टक पुजा (पीगंद्यःपिंत याइगु पुजा) व मतपुजा (चाँस पुन्हि) कुन्हु सुथन्हापां थीथी बाजं थानाः लाय्कुलिं म्वःम्वः मनूत मुनाः हर्षोल्लासपूर्वक देवी चण्डेश्वरीयात लसकुस यायेत चिलाख जुलुस आदि विविध विधि याये धुंकाःलि स्वांयाःपुन्हिकुन्हु भ्वँदेय्या केन्द्रस्थल स्वधाल यितिं (हितिं) नाय्खिं, धिमय्, बाँसुरी, कँह (काहा), प्वंगा आदि बाजं थानाः ८०÷९० म्ह मनुखं कुबियाः चण्डेश्वरी जात्रा सुरु जुइ । सनिलय् चण्डेश्वरीयात खतय् तइ । उगु इलय् दकलय् न्हापां धलंछेँ खलःया मानन्धरया पुजा क्वचायेकाः जक मेपिं व्रत च्वंपिं श्रद्धालु मिस्तय्सं पुजा यायेगु ज्या जुइ । पुजा यायेगु ज्याय् चण्डेश्वरीया पुजारी आचाःजुं (कर्माचार्यतय्सं) ग्वाहालि यानाबी । कन्हय्कुन्हु अर्थात् पारुकुन्हु द्यःखः भ्वँदेसय् जात्रा यानाहइ । द्यःखः तसकं तःधं जूगुलिं द्यःखः कुबीपिंत हःपाः बीगु ज्या सुरुनिसें अन्त्य तक अर्थात् द्यःखः जात्रा क्वमचाःतले खःगुथियापिं साय्मितय्सं याइगु खः । सुथसिया १० ताः इलय् खः वकु त्वालय् थ्यनेवं द्यःखः दैत्यल्वहं धाःगु छगः तग्वःगु ल्वहँतय् दिकी । अन चण्डेश्वरीयात कुलदेवी भाःपीपिं भोछिभ्वया खलःया निम्ह कन्यां थीथी विधिं पुजा यानाः लसकुस याये धुंकाःलि तुयुगु कापतं त्वपुयातःम्ह देवीया ख्वाः उलाबी । थुपिं कुमारी नं येँ देसय् रथजात्रा याइम्ह थें छुं घाःखू मदुम्ह जुइमाः । थ्वयां लिपा द्यःखःयात भ्वँदेय्या बजारं जात्रा यायां लाय्कुलिइ (दरबारय्) यंकी । लाय्कुलिइ लिपा द्यःखः लित यंकेगु ज्या जुइ । सनिलय् वकु त्वालय् द्यः थ्यनेवं दुकलं दान याइ । थ्व सकतां विधिया ज्या सिधयेकाः याइगु प्रक्रिया खः । व प्रक्रिया क्वचालकि देवीयात न्ह्याबलें तयातइगु थाय् चण्डेश्वरीया द्यःछेँ (देवगृह)य् यंकाः तये यंकलकि चण्डेश्वरीया जात्रा सिधइ ।
दुकलं दान ।

जात्राया छन्हु न्ह्यः पीगंद्यःयात बलि ब्यूपिं झिंनिम्ह दुगुचिया छ्यं व दुगुचिया ला कुचात झ्यालं ह्वलेगुयात दुकल दान धाइ । सु मनुखं उगु लाया कुचा लानाकाइ व तसकं भाग्यमानी जुइ धइगु जनविश्वास दु ।

येँया न्हाय्‌कं त्वाःया उग्रतारा देगःया उत्तरपश्चिमपाखेया गल्लीं दुहां वनकि थ्व बहालय्‌ थ्यनी । थ्व बहाःयात जनभासं चाबहाः धयावःसां संस्कृत नां कर्णकेतु विहार खः । मल्लकालिन ईया निगू अभिलेखकथं थ्व बहाः शाक्यभिक्षु रामचन्द्रं दयेकाबिउगु खः । अथेहे मेगु संबत् १६५० पाखे पलिस्था याःगु धयातल । खास यानाः थ्व बहाः झ्वाःबहाःया कचा धयातःसां थन गमबहाःया निखलः नं दुथ्यानाच्वंगु दु । थन नित्यकर्म बाहेक मेगु धार्मिक गतिविधि मजूसां पुसय्‌ दिसि पुजा छगू न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।

थ्व बहाःया क्वापाःछेँ पुनःनिर्माण जुयाच्वंगु दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया मू लुखाय्‌ सिँया कलात्मक तोरण दु । तोरणय्‌ धर्मधातु बागिश्वरयात प्यम्ह तान्त्रिक द्यःपिंसं चाःउकातःगु दु । बहाःया दथुइलाक्क सिजःपौ तयाः अशोक चैत्य पलिस्था यानातःगु दु । बहालय्‌ दुहां वनेवं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे सरस्वती, आर्यतारा, गणेद्यः व महांकाःद्य नं तयातःगु दु । न्हूकथं दयेकाच्वंगु क्वाःपाःछेँ स्वतँ जाः दु । छेरिइ क्वाःपाःद्य, मूलुखाया जवंखवं याकःझ्याः, जव अंगलय्‌ छपाः ल्वहंपौ, खव अंगलय्‌ निपाः ल्वहंपौ दु । मूलुखा च्वसं स्वपाः झ्याः, जवंखवं याकःझ्याः दु । स्वपाः झ्याःया च्वय्‌ विमानझ्याः व वयां च्वय्‌ सिजःपौ तयाः गजू तयातःगु दु ।

दँय्दसं मिलापुन्हिकुन्हु व गुंपुन्हिया प्यन्हु न्ह्यः चांगुनारायण द्यः, लक्ष्मी व सरस्वतीया प्रतीक कथं वहःया कलश जात्रा यानाः येँया हनुमानध्वाखाय् बिज्याकेगु चलन दु । थ्व लिच्छविकालीन परम्परा कथं न्ह्यानाच्वंगु जात्रा खः । जनधारणाकथं छगू इलय् भूलोकय् मनूया भेषय् चाःहिउ वःम्ह स्वय्म नारांद्यः खः धयागु खँ छम्ह नांजाःम्ह तान्त्रिकं सीकाकाल । सकल मानव कल्याणया निंतिं वसपोलयात येँय् हे सदां बिज्याकातयेगु मतिइ तयाः मभिं क्यने कथं व मनूया न्ह्यःने चाया थलबल
तछ्यानाः अशुभ क्यनाबिल । अशुभ खनेवं नारांद्यः तलेजु दुने बिज्यात । नारांद्यः बिज्याःगुलिं अन तःधंगु होम व पुजा यानाः द्यः पलिस्था यात धयागु जनश्रुति दु ।
उबलय् निसें हे थौं तक थुगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । दछिया निक्वः जुइगु थुगु जात्राय् स्वंगलं वहःया कलश भँडेलतय्सं प्वाथय् घानाः चांगुनारायण द्यःया देगः चाःहिलाः थाय्थासय् पुजा फफं मूलपानी, जोरपाटी, बौद्ध, चाबही, नक्साल जुयाः लानीपुखूया जगतनारायण देगलय् थ्यंकेहइ । अन राजोपाध्याय पुजारीं पुज्यायेधुंकाः गुरुजुया पल्टनं तोप तयाः लानीपुखूनिसें असं जुयाः मखंपाखे हइ । मखंया महाद्यःया न्ह्यःने थ्यनेवं चाया थलबल तछ्यानाः द्यःयात अशुभ क्यनी । स्वंगलं कलश हनुमानध्वाखा न्ह्यःने थ्यनेवं तलेजुया पुजारी राजापोध्यायं कलशयात पुज्याइ । चाँगुनारांद्यः येँय् बिज्याःगुया साक्षी कथं येँया लाय्कू कुमारीयात कर्माचार्य व जोशी पुजारीं पुजा याइ । अनं लिपा स्वंगलं कलश तलेजु दुने लसकुस यानाः दुकाइ । कलश तलेजु दुने बिज्याकेधुंकाः कुमारीयात थःगु द्यःछेँय् लितबिज्याकी । तलेजु दुनेया तुं दुगु थासय् कलश थापना यानाः तलेजु व चाँगुनारांद्यःया पुजा थवंथवय् हिलाबुला यानाः होम व पुजा याइ । पुजा क्वचायेकाः कलश ज्वनाः जुजुयात (न्हापा जुजुयात, लिपा गणतन्त्र वयेधुंकाः राष्ट्रपतियात) छाया दर्शन याकी । दर्शनलिपा उगु कलशया जल भचाखुसिइ विसर्जन यानाः कलश यात्रालिसें चायागु थलबल तछ्यायेगु जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया नांजाःपि प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये चाँगुइ च्वंम्ह चाँगुनारायण नं खः । थन समन्तभद्र बोधिसत्वया प्रतीक किलेश्वर महाद्यः, छिन्नमस्ता (म्वःमदु अजिमा), खुसि सिथय् गोकर्णय् नैरात्मा गुह्येश्वरीया प्रतीक कान्ति भैरव÷ काली भैरव नं दु । चौलागा चःह्रेनिसें बछलाथ्व तृतीयातक कान्तिभैरव व किलेश्वरया जात्रा हनी ।
जात्रा झःझः धायेक हनेत चौलागा त्रयोदशीकुन्हु नाय्तय्सं नाय्खिं बाजं थानाः देय् चाःहिलेवं थम्हं जिम्मा काःगु ज्या बांलाक याइ । चःह्रेकुन्हु चाँगुनारायण द्यःयाथाय् नीसी यानाः सुथय् निफा जाकिया जा थुयाः काली व भैलःद्यः दयेकी । थ्वयात जाद्यः नं धायेगु याः । जाद्यः (भुजा) क्वबियाः जात्रा यानाः देगलय् छाइ । आमाइ मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं किलेश्वर महाद्यः व कान्ति भैरवयात खतय् बिज्याकी । थीथी गुथिपाखें दाफा बाजं, धिमे व नाय्खिं बाजं थानाः जात्रा यानाः इकु त्वालय् थ्यनेवं द्यः पुज्याइ । बलम्पु त्वालय् थ्यनेवं भैलःद्यःयात भोग बी, किलेश्वरयात नैवेद्य छानाः द्यः पुज्याइ ।
बछलाथ्व पारुकुन्हु बान्हि बी न्ह्यः मतयाः न्ह्याकी । जुजु लानिया प्रतीककथं निम्ह मनूयात थीथी तिसां छाय्पियाः बाजं थानाः देय् चाःहीकी । बहनी हाकनं द्यःखः जात्रा याइ । चछि दाफा थानाः द्यःयात पुज्यानाः भोग बी । बछलाथ्व द्वितीयाकुन्हु कान्तिभैरवयात ‘देश दर्शन, जात्रा’ याकेगु झ्वलय् डाँछि, ब्रम्हखेल, भद्रवास, सक्वतक यंकी । किलेश्वरयात बँय् दिकेमज्यूगुलिं क्वबिया हे तइ । बछलाथ्व तृतीयाकुन्हु चाँगुइ किलेश्वर, कान्तिभैरवयात झ्वःलिक तयातइ । सुथंनिसें द्यःपुज्याः वइपिं म्वःम्वः दइ । बहनी खतय् स्वांमाः, झल्लर व पताः छानाः छाय्पियाः द्यः जात्रा सिधयेवं द्यःपिंत द्यःछेँय् लसकुस यानाः दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया तसकं महिमां जाःपिं प्यम्ह गणेद्यः मध्ये चाबहीया गणेद्यः छम्ह नं खः । थुम्ह गणेद्यःयात चन्द्रविनायक, श्वेतविनायक, रक्तविनायक वा ल्वहंसाला गणेद्यः धकाः नं धायेगु याइ । प्राचीनकालंनिसें सांस्कृतिक व धार्मिकरुपं महत्वं जाःगु थुगु थाय्या गणेद्यःया जात्रा दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिलापुन्हि) निसें कछलागा तृतीया तक जुइ । जात्राया तयारी कथं कछलाथ्व द्वादशीकुन्हु गुथियारतय्सं पशुपतिया अमालकोट कचहरी वनाः दिन काःवनी । कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिला पुन्हि) जात्राया न्हापांगु न्हि कथं गणेद्यःया न्ह्यःने हलिमलि ब्वयाः जात्रा शुरु याइ । थ्व हे दिं उगु प्रांगणय् च्वंम्ह भैलःद्यःया न्ह्यःने मि च्याकी । पूर्वपाखे च्वंगु चाकलाः दबुलिइ मस्तय्त मरःजा नकी । थ्व हे दिंकुन्हु लामपोखरीया पिंगला विहारया न्ह्यःने च्वंम्ह ल्वहंयाम्ह ध्वंयात शाक्य गुथियारतय्सं निमुरि जाकिया जा थुयाः ध्वंया म्हय् लेपन याइ । अनंलि ध्वंयात पुजा याइ । अन नं मि च्याकी ।
पारुकुन्हु गणेद्यः व भैलःद्यःया गुथियार पाःलाःया छेँपाखें निम्हं द्यःपिनिगु प्रतीकात्मक मूर्ति हयाः विराजमान याकी ।
अमालकोटया द्वारें सरकारी पुजा यायेवं जात्रा न्ह्याइ । निम्हं द्यःपिंत खतय् तयाः न्हापांगु दिंया जात्रा न्ह्याइ । चान्हय् थासंथाय्या पुजा फयाः चारुमति विहार न्ह्यःने थ्यंकाः जात्रा समापन याइ । द्वितीयाकुन्हु हानं चाबहीया नेवाः बस्तीइ निम्हं द्यःपिनिगु जात्रा न्ह्याकाः भैरवया खःयात कुटुबही त्वालय् दिकाः गणेद्यःया खः पशुपतिइ दुने यंकी । अनं खः लितहयाः हाकनं थासंथासय् पुजा फयाः चारुमति विहारया दबुलिइ दिकेहइ । तृतीयाकुन्हु तःधंगु खतं चिधंगु खतय् द्यःपिंत विराजमान याकाः थासंथासय् सिन्दुर जात्रा याइ । द्यःपिंत पाःलाःया छेँय् न्हूम्ह भौमचा दुकाये थें लसकुस यानाः दुकयाः उगु दँया जात्रा क्वचायेकी ।
विशेष यानाः भाकल पुजा, सुयां भिंगु ज्या यायेत, मचाजंक्व, इहिपाया लिसें ल्वचं मकयेमा धयागु मनसुवां चाबही गणेद्यःया पुजा स्वनिगः व स्वनिगःया पिनेच्वंपिंसं यायेगु याः । मस्त व बुराबुरितय्त म्हय् कै वयाः दुख जुयाच्वंसा किसली तयाः पुजा यायेवं ल्वय् लनीगु जनविश्वास अझं ल्यंदनि । अथे हे भैरवया न्ह्यःने सकिमिला पुन्हिकुन्हु च्याकीगु मिइ जँ पनेगु यातकि जँ स्याःगु ल्वय् मदइगु जनविश्वास दु ।

यल च्यासः त्वाःया गाःहिति च्वसं चिकंबही (सप्तपुर महाविहार) दु । थुकियात चुपिंखा विहार नं धाइ । थन वनेत तःहाकःगु त्वाथः गयाः वनेवं मूलुखा वइ । दुने महांकालया मूर्ति तयातःगु दु । न्ह्यःनेसं बहीदेगः दु । देगःया लुखाया फुसय्‌ अक्षोभ्य अले जवंखवं प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वर दुगु तोरण तयातःगु दु ।

लुखाया जःखः सिंह व गं निगः दु । दुने धातुया तिसावसतं पुंकातःम्ह अक्षोभ्य बुद्धया मूर्ति दु । उकिया न्हापांगु तल्लाय्‌ कलात्मक क्वस्वःगु सँझ्याः दु । वयां च्वय्‌ छतँजाःगु देगः दयेकाः उकिया द्यःने कलात्मक गजू छुनातःगु दु । उकिया जःखः नितँजाः छेँ दनाः बहीया छचाःखेरं पौ सरह जुइक स्वाकातःगु दु । न्ह्यःनेच्वंगु भागया जीर्णोद्धार जूगु दु । बँय्‌ चिकंअप्पां सियातःगु दु ।

थ्व विहारया निर्माण गबलय्‌ जुल धइगु ऐतिहासिक प्रमाण मदु । अथेसां यलया मूबही मध्ये थुकियात नं छगू कथं कयातःगु ल्याखं थ्व नं थनया पुलांगु बही दुने लाः । अथे हे ने.सं. १४४या छगू अभिलेखय्‌ थन चिकंअप्पां सिउगु खँ उल्लेख दु । अथे हे ने.सं. ५३५य्‌ थन अभिताभ बुद्धया मूर्ति स्थापना याःगु नं अभिलेख दु । थन पञ्चविर आजुपिन्सं धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थन उमिसं दुजःपिनि कायमस्तय्‌त बन्दे लुइगु, आजु तँय्‌ थ्यंपिन्त नायःलुइगु, थपाः त्वयेगु आदि व्यवस्था याइ ।

अथे हे थन पाः कथं बहीद्यःयाथाय्‌ पाः कयाः द्यःया खेचायेकेगु, नित्यपुजा यायेगु, आरती यायेगु आदि याइ । थन दँय्‌दसं वैशाखशुक्ल अष्टमीकुन्हु बही बुसाधं, श्रावणशुक्ल प्रतिपदानिसें लछियंक लुँचिद्यः थायेगु, गुंलाज्वःछि गुंलाधर्म हनेगु, आश्विनकृष्ण तृतिया व चतुर्थीकुन्हु बसुन्धरा व्रत दनेगु, वैशाखकृष्ण दशमीकुन्हु देगुद्यःपुजा, पौषकृष्ण दशमीकुन्हु दिशि पुजा, सिपुन्हिकुन्हु सर्वसंघगुथि व गुंलाधुंकाः नामसंगीति पुजा यायेत गुथि दु ।

थ्व बही यलया बही मध्ये कचाबही यक्व दुगु बहीकथं नं म्हसिउ । थुकिया प्यंगू कचाबही थुकथं दु – बुरमां बैद्यबहाः (मणिकुट विहार), चिकंबहिचा (त्रिरत्नवीर विहार), भैषज्यबहाः (भैषज्यराज विहार) व कुलरत्न बहाः (सुमंगल विहार) । उकिया लिसें थ्व बहीया छगू कचाबही येँय्‌ व मेगु कोटेश्वरय्‌ तकं दु ।

वँतु तःधंबहाःया न्हापांगु कचा बहाःकथं थ्व बहाःयात कयातःगु दु । तःधं बहाःया पश्चिमपाखे थ्व बहाः दु । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं जिनउद्धार विहार धाइ । बहालय्‌ दुहां वनेगु मू लुखा पिनेसं ल्वहंया तःधिकःपिं निम्ह सिंह जवंखवं खंकेफु । थ्व विहारया थापना गुबलय्‌ यात धयागु स्पष्ट मजूसां थन तयातःगु ने.सं. ६६० या शिलापत्रकथं विहारया थापना वसिबें न्ह्यः हे जुइधुंकूगु अनुमान दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया जवंखवं ल्वहंया शारिपुत्र व मौद्गल्याण तयातःगु दुसा क्वाःपाःद्यया फुसय्‌ सिँया त्वलं दु । क्वाःपाःद्यथाय्‌ दुहां वनेगु फःया त्वाथलय्‌ चीधिकःपिं ल्वहंया सिंह जवंखवं तयातःगु दु ।

क्वाःपाःछेँया मातं तलाय्‌ स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दुसा वयां च्वय्‌ च्वतय्‌ विमानझ्याः दु । तर वयां च्वय्‌या ब्व आधुनिक शैलीं तसकं तजाः जुइक दयेकातःगुलिं थ्व छेँया वास्तविक रुपं मदयेधुंकूगु खंकेफु । चुक पाय्‌कूगु थ्व बहाःया दथुइलाक्क ल्वहंया शिखरशैलीया देगः दु । थ्व देगःया क्वसं क्वाःपाःद्ययात ज्वजोलपियाच्वंगु छगू मूर्ति न पलिस्था यानातःगु दु । वया न्ह्यनेसं जज्ञ गाः दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने स्वंगः चिभाः झ्वलिं थापना यानातःगु दुसा उपिंमध्ये दथुया देगः क्वसं न्यागः गाः दु । क्वाःपाःछेँया जवपाखे कुनय्‌ छत्रपालयात बार तयातःगु खनेदु ।

थ्व बहाःया तोयौजुं (चप्पाफ्य आजुं) हे सम्यक न्यायेका वंगुलिं सम्यकया इलय्‌ थ्व बहाःया तसकं महत्वपूर्ण भूमिका दु । उकिं दँय्‌दँसं गुंलाबलय्‌ बहीद्यः ब्वयेबलय्‌ दीपंकर बुद्धया नापं चप्पाफ्य आजुया मूर्ति नं ब्वयेगु यायेमाः । थन बहालय्‌ क्वाःपाःद्ययात यायेमाःगु नित्यकर्म पुजा व मेमेकथंया पुजाआजा व परम्परा बहाःया सर्वसंघपिंसं याना वयाच्वंगु दनि ।

तंगः बहाःया लिक्क खवपाखे च्वंगु लँपुु सिथय्‌ च्वंगु ताःहाकःगु गल्लि फ्वचायेवं मानदेव संस्कारित चक्रवर्ण महाविहार (चुक बहाः) थ्यनी । थ्व बहाः चिकिचाकूगु थासय्‌ उतराभिमुख यानाः क्वाःपाःद्यःया देगः छगः दनातःगु दु । थ्व देगः स्वतँ जाः । नितँ पौ व पलिं च्वय्‌ देगःचा छगः थकयाः गजू तयातःगु दु । थुगु देगःया फलय्‌ ल्वहंया तःधिकःपिं सिंह निम्ह दु । थनया कलात्मक लुखाया च्वय्‌ न्यापाः झ्याः व थ्वया जवंखवं निपाः चिचीपाःगु झ्याः दु । थ्वयां च्वय्‌ नं झ्याः छुनातःगु दु । थनया क्वाःपाःद्यः उतराभिमुख रत्नपाणी वोधिसत्व खः । बहाःया दथुइ चैत्य छगः व धर्मधातु मण्डल छगः दु ।

यलया मूबहाःया धलखय्‌ दुथ्यानाच्वंगु चुक बहाः, मानदेव जुजुं दयेकावंगु धयागु धापू दु । उकिं थ्व विहारया नां मानदेव संस्कारित चक्रवर्ण महाविहार जूगु धयागु धापू दु । राइट वंशावलीइ नं थ्व बहाः मानदेव प्रथमं दयेकावंगु खः धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

खला लिच्छवि अभिलेखय्‌ नं मानदेव विहार उल्लेख जुयाच्वंगु दु । तर मानदेव विहार निर्माण जुयाच्वंगु थाय्‌ निश्चित रूपं थ्व हे खः धकाः ऐतिहासिक प्रमाण धाःसा लुयावःगु मदुनि ।

चुक बहालय्‌ बज्राचार्य संघ ४३ म्ह दु । थनया ज्या व्यवस्थित रूपं न्ह्याकेत थुगु संघया दुजःत मध्ये थकालि न्याम्हेसिया पञ्चस्थविर लुइमाःगु चलन दु । थुपिं पञ्चस्थविर आजुपिं व संघया दुजःपिं मुनाः थकालिकथं थन द्यःपाः फयाः नित्यपुजा यायेगु ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । थन प्रत्येक संन्हू, पुन्हि, अष्टमिया नापनापं गुंला लछियंक नामसंगीति, धारणी, स्तोत्रादि पाठ यायेगु चलन दु । अथे हे दँय्‌दसं श्री धर्मधातु बागिश्वरया बुसाधं नं यायेगु याना वयाच्वंगु दु ।